Ijtimoiy prognozlashtirish muammolari 14v
![Ijtimoiy prognozlashtirish muammolari
REJA :
1. Ijtimoiy bashorat tushunchasi, turlari, tiplari, metodlari
2.Kelajakni prognozlashtirishning о‘ziga xos xususiyatlari.
3.Prognozlashtirishning ijtimoiy jarayonlarga ta’siri.](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_1.png)
![O‘zining, o‘z farzandlarining, o‘zi yashayotgan mamlakatning kelajagi
haqida bilishni istamagan odam bo‘lmasa kerak. Shu sababli qadim zamonlardan
boshlab turli xalqlarda ertangi kunga nazar tashlash, kelajakni bashorat qilish
qobiliyatiga ega bo‘lgan kishilar katta izzat-ikromga sazovor bo‘lgan. Forslar
ularni afsungarlar, bobilliklar va assiriyaliklar – xaldeylar, qadimgi Misr aholisi –
kohinlar deb atagan. Bashoratgo‘ylar qadimgi Yunoniston aholisining hayotida
alohida o‘rin egallagan. Kelajakni bashorat qilishga falsafa tarixida ham, ijtimoiy
tafakkurda ham turli ko‘rinishlarda alohida e'tibor qaratilgan. Tarixning o‘tish
davrlarida, keskin ijtimoiy konfliktlar yuz bergan davrlarda bashoratning ahamiyati
ayniqsa oshgan. Bu insoniyat hayotining barcha jabhalarida olamshumul
o‘zgarishlar yuz berayotgan hozirgi davrga ham xos. Yuzaga kelgan sharoitda
ijtimoiy bashorat masalalari o‘ta muhim nazariy va metodologik ahamiyat kasb
etmoqda, ularni ishlab chiqish esa falsafiy tafakkurning dolzarb vazifalaridan
biriga aylanmoqda. Darhaqiqat, kelajak bilan shug‘ullanmagan falsafaning kelajagi
yo‘q.
Ushbu mavzuning maqsadi bashoratga umumiy tavsif berish, uning asosiy
turlarini ko‘rib chiqishdan; ijtimoiy prognoz nimaligini, uning metodlari va
tiplarini aniqlashdan; davrimizning olamshumul muammolar bilan belgilangan
asosiy futurologik konsepsiyalarini tahlil qilishdan iborat.
Ijtimoiy bashorat: turlari, tiplari, metodlari. Bashorat – kelajak
haqidagi, ya'ni hali amalda mavjud bo‘lmagan, lekin rivojlanishning kutilayotgan
rivojini belgilovchi ob'ektiv va sub'ektiv omillar ko‘rinishida hozirgi zamonda
potensial mavjud bo‘lgan hodisalar va jarayonlar haqidagi bilim. Bashorat o‘z
gnoseologik tabiatiga ko‘ra gipotezani ilgari surishga yaqin turadi. Ammo gipoteza
– o‘tmishni ham, hozirgi zamonni ham, kelajakni ham bilishga tatbiq etiladigan
mantiqiy shakl, bashorat esa kelajakka yoki hali ma'lum bo‘lmagan hozirgi davrga
qarab mo‘ljal oladi.
Kelajakni oldindan aytish usuli, teranlik va aniqlik darajasiga ko‘ra
bashoratning uch turini farqlash mumkin: 1) kundalik bashorat; 2) intuitiv](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_2.png)
![bashorat; 3) ilmiy bashorat. kundalik bashorat insonning kundalik hayot
tajribasiga, tabiat va jamiyatda u yoki bu voqyealarning tez-tez takrorlanishini
bevosita kuzatishga asoslanadi. kundalik bashoratlarga xalqda keng mashhur
bo‘lgan ob-havo alomatlari misol bo‘lishi mumkin. Masalan, quyosh botayotganda
odatdagidan uzoqroq ushlanib qolgan bo‘lsa, yomg‘irni kutish kerak; yozda ertalab
tuman tushgan bo‘lsa, demak kunduzi havo ochiq bo‘ladi; Sharqdan shamol essa,
tez orada yomg‘irlar tugaydi.
Bashoratning ikkinchi turi – intuitiv bashorat. Ma'lumki, intuitsiya – bu
ilmiy tajriba va mantiqiy mushohadasiz haqiqatning tagiga bevosita yetish.
Bashoratning bu turi hali yaxshi o‘rganilmagan va ko‘pincha unga yetarlicha baho
berilmaydi. Holbuki, aqlni lol qoldiradigan faktlar ma'lum. Masalan, to‘rt yuz yil
oldin yashagan fransuz tabibi Mishel Nostradamus misli ko‘rilmagan
bashoratgo‘ylik qobiliyatiga ega bo‘lgan. O‘zining mashhur «Senturiyalari» va
boshqa asarlarida u XX asrning texnik kashfiyotlari – suv osti kemalari,
samolyotlar, vodorod bombasinigina emas, balki fransuz va rus inqiloblarini,
shuningdek de Goll, Franko, Lenin, Stalin, Gitler, Mussolini kabi shaxslarning
paydo bo‘lishini ham bashorat qilgan.
O‘z davrining mashhur folbini Aleksandra Filippovna Kirxgof buyuk shoir
Aleksandr Pushkinga uning hayotidagi muhim voqyealarni: tez orada ko‘p pul
olish, ikki surgun, uylanish, mashhurlik, 38 yoshda hayotni tark etish ehtimolini
bashorat qilgan. Afsuski, bu bashorat to‘la ro‘yobga chiqqan.
Ukrainalik atoqli faylasuf va shoir Grigoriy Skovoroda ham bashorat qilish
qobiliyatiga ega bo‘lgan. U o‘z qishlog‘i – Ivanovkaga oxirgi marta kelganda kasal
bo‘lmagan. Hammaga o‘zining o‘limi yaqinligini e'lon qilgan, o‘zi o‘ziga qabr
qazgan, o‘z «xonaqosi»ga qaytib kelgan, ich kiyimini almashtirgan, boshiga o‘z
asarlarini qo‘ygan va vafot etgan.
Boshqa ko‘plab g‘ayrioddiy faktlarni keltirish mumkin. Ularning barchasi
intuitiv bashoratni e'tibordan soqit etish yaramasligidan dalolat beradi.](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_3.png)
![XX aso oxiri XXI asr boshlarida dunyo tan olgan va e'tirof etgan
bashoratchilar Vanga xonim, Juna Davitashvili, er-xotin Pavel va Tamara Globalar
bo‘lib, ular 1989 yildayoq 1991 yilda SSSR parchalanishini, o‘sha davrda
hukumatni boshqarayotgan V. Gorbachevning taxtdan ag‘darilishini va Mustaqil
hamdo‘stlik mamlakatlari tashkil etilib, jamiyat hayotida yangi davr boshlanishini
bashorat qilganlar.
Odatdagi va intuitiv bashoratdan farqli o‘laroq, ilmiy bashorat fan doirasida
yoki uning yordamida amalga oshiriladi va o‘rganilayotgan jarayonning
qonuniyatlarini bilishga asoslanadi. U kelajakni ancha samarali bashorat qilish va
oldindan ko‘ra bilish imkonini beradi.
Ilmiy bashoratning ayrim elementlari qadimgi dunyodayoq mavjud bo‘lgan.
Masalan, faylasuf Fales (miloddan avvalgi 640-562 yillar) miloddan avvalgi 585
yilda quyosh tutilishini bashorat qilgani ma'lum. Ammo bashorat haqidagi
dastlabki bilimlar XV-XVII asrlardagina tabiiy va ijtimoiy fanlarning rivojlanishi
bilan bir vaqtda ilmiy tizimga solina boshlagan. Bu jarayon XX asrning 60-
yillarida ancha yaxlit ilmiy nazariyalarning yaratilishi bilan yakunlangan.
Inson faoliyati sohalari va bilish ob'ektiga qarab ilmiy bashoratning ijtimoiy,
iqtisodiy, siyosiy, harbiy va boshqa turlari farqlangan. Ijtimoiy bashoratning
xususiyatini qayd etish uchun «prognoz qilish» tushunchasi muomalaga kiritilgan.
Prognoz qilish bashoratning alohida shakli bo‘lib, u ijtimoiy jarayonlarni
o‘rganishda yuqori darajada ilmiy asoslanganlik va ob'ektivlik bilan ajralib turadi.
Ilmiy bashoratning boshqa shakllaridan farqli o‘laroq prognoz qilish – bu o‘z
metodologiyasi va texnikasiga ega bo‘lgan maxsus tadqiqot.
G‘arb mamlakatlarida ijtimoiy prognoz qilish ilmiy bashoratning turii
sifatida «futurologiya» (lot. futurum – kelajak va yunon. logos – ta'limot) degan
nom bilan vujudga kelgan. Bu atamani ilk bor G‘arbiy Berlin Erkin universiteti
huzuridagi Otto Zur nomidagi institut professori O.Flextgaym ishlatgan. Shuni
qayd etish lozimki, «futurologiya» atamasi umumiy e'tirof etilgani yo‘q. Misol](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_4.png)
![uchun, bashorat muammolari bo‘yicha fransuz mutaxassislarining aksariyati
futurologiya insonning kelajakni ishonch bilan bashorat qilish qobiliyati haqida
xom xayol qilish uchun asos bo‘ladi, deb hisoblaydi. Futurologiya o‘rniga
«fyutyuribli» atamasi taklif qilingan bo‘lib, u «ehtimol tutilgan kelajak» degan
ma'noni anglatadi. Bunda kelajakning shartliligi, ko‘p variantliligiga urg‘u beradi.
Mamlakatimizda ijtimoiy bashorat bilan bog‘liq tadqiqotlar «prognostika»
degan nom olgan. Bu yosh fan prognoz qilish qonunlari, tamoyillari va metodlarini
o‘rganadi, mantiq muammolarini va har xil tipdagi prognostik tadqiqotlarning
tasniflarini ishlab chiqadi. U endigina shakllanish davrini boshdan kechirmoqda,
lekin hozirning o‘zidayoq kelajakning ilmiy muqobillarini yaratishning muhim
vositasi hisoblanadi. Prognozdashtirish masalasi bilan K Tulenova shug‘ullanadi.
Bugungi kunda ijtimoiy prognoz qilish muammolari bilan maxsus xalqaro
tashkilotlar shug‘ullanadi. Ularning orasida quyidagilar bor: Gudzon instituti,
ReND va Kelajak uchun resurslar korporatsiyalari, Chikago va Kaliforniya
universitetlari (AQSh); Keyingi 30 yilda Angliya, Fransiya, Germaniya,
Gollandiyadagi futurologiya institutlari va b. Yirik xalqaro uyushmalar: Jahon
futurologlar jamiyati, Kelajak dunyosi, Fyutyuribllar xalqaro tashkiloti tuzilgan.
Bu futurologik tashkilotlar orasida Rim klubi alohida o‘rin egallaydi. Mazkur
xalqaro nohukumat tashkiloti 1968 yil aprelda italiyalik jamoat arbobi, «Olivetti»
kompaniyasining vitse-prezidenti, FIAT kompaniyasi ma'muriy kengashining
a'zosi Aurelio Pechchei tashabbusi bilan ta'sis etilgan. Klub Jenevadagi maxsus
reestrda shtat va byudjetga ega bo‘lmagan, a'zolari soni cheklangan tashkilot
sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilgan. Bugungi kunda Rim klubiga jahonning 47
mamlakatida yashab ijod qiluvchi, ilmiy-texnika inqilobi davrida insoniyat
rivojlanishining istiqbollarini aniqlashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan yuzdan
ortiq fan va madaniyat arboblari a'zo. Klub faoliyatining asosiy shakli – hozirgi
davrning olamshumul muammolarini o‘rganishni tashkil etishdan iborat.
Ijtimoiy prognoz qilishning asosiy xususiyatlari qaysilar xos?](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_5.png)
![Ijtimoiy prognoz qilish asosan quyidagi ilmiy-nazariy xususiyatlar bilan
tavsiflanadi:
1. Prognoz qilish jarayoni ob'ektiv va sub'ektiv asoslarga ega. Prognoz
qilishning ob'ektiv asosi o‘tmish, hozirgi zamon va kelajakning qonuniy aloqasi
bilan belgilanadi. Kelajak hozirgi zamonda bo‘lg‘usi oqibatni vujudga keltiruvchi
sabab ko‘rinishida; muayyan sharoitlarda muqarrar tarzda voqyelikka aylanuvchi
imkoniyat ko‘rinishida; hozirgi davrning kelajakda yangi sifat paydo bo‘lishiga
olib kelishi muqarrar bo‘lgan hodisalaridagi muayyan miqdoriy va tarkibiy
o‘zgarishlar ko‘rinishida zohirdir. Kelajak hozirgi zamonda hodisalarning ular
mavjudligining muayyan sharoitlaridagi muhim aloqalarini ochib beruvchi
qonunlar ko‘rinishida zohirdir. Bularning barchasi bilish jarayonida ma'lumdan
noma'lumga, o‘tmish va hozirgi zamondan kelajakka o‘tish imkonini beradi. Agar
biron-bir hodisaning (jarayonning) rivojlanish qonuni ma'lum bo‘lsa, bu hodisani
(jarayonni) o‘rganish orqali biz uning hozirgi holatini qayd etibgina qolmasdan,
balki yuz berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarning yo‘nalishi va xususiyati haqida
xulosalar chiqarishimiz ham mumkin. Shunday qilib, kelajakni prognoz qilish
uchun real voqyelikni bilishdan, aniqroq aytganda, tizimning hozirgi holatida zohir
bo‘lgan imkoniyatlar, tendensiyalar, qonuniyatlarni anglab yetishdan boshqa yo‘l
yo‘q.
Bashorat qilishning sub'ektiv asosi inson tafakkurining o‘tmishdan hozirgi
zamon orqali kelajakka eltuvchi qonuniy tendensiyalarini aniqlash va qayd etish
asosida kelajakni oldindan aytish imkoniyatida zohirdir. Kelajakni oldindan aytish
bo‘lg‘usi voqyealar haqida xulosalar chiqarish qobiliyati ko‘rinishini kasb etgan.
Prognoz qilishning ob'ektiv va sub'ektiv asoslarini aniqlash uni ba'zan
bashorat bilan bog‘lanadigan soxta bashoratgo‘yliklardan farqlash imkonini beradi.
Odatda, soxta bashoratgo‘yliklar ob'ektiv jarayonlarni o‘rganishga emas, balki
sub'ektivistik o‘zboshimchalikka, ya'ni ko‘ngliga kelgan fikrni ilgari surishga
asoslanadi.](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_6.png)
![2. Ijtimoiy prognoz qilish mavjud nazariyalar bilan uzviy bog‘liq, ulardan
kelib chiqadi. Ma'lumki, har qanday nazariya uch funksiyani: sintez qilish,
tushuntirish va prognoz qilishni bajaradi. Ya'ni nazariya u yoki bu sohada mavjud
holatni tushuntiradi va uning rivojlanish tendensiyasini bashorat qiladi. Binobarin,
ilmiy prognoz qilish nazariyadan boshlanadi.
Ilmiy bashoratning keyingi mantiqiy tuzilishi quyidagi ko‘rinishga ega:
- bashorat muammosini aniqlash;
- gipotezani ilgari surish;
- prognoz qilish (bashoratning umumiy muammosi doirasida ayrim
vazifalarni yechish uchun prognozlarni ilgari surish);
- ilgari surilgan prognozlar asosida prognostik faoliyat rejasini tuzish;
- prognozlarning haqqoniyligi, ishonchliligini asoslash va ularni imkoniyat
darajasida amaliyot sinovidan o‘tkazish yo‘li bilan tasdiqlash.
Bilish jarayonida olingan yangi xulosalar odamlarning bu xulosalarga
muvofiq amalga oshirilgan muayyan harakatlari mo‘ljallangan natijalarni bergan
holdagina ishonchli deb e'tirof etiladi. Bashorat qilingan, yangi bilimlarga muvofiq
ta'riflangan natijaning olingan yangi bilimlarni hisobga olib erishilgan amaliy
natija bilan mos kelishi odamlar tomonidan aks ettirilgan ob'ektlar rivojlanishining
muayyan qonunlari va xossalari haqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilish uchun asos
bo‘ladi.
3. Ijtimoiy prognoz qilish kelajakni muayyan tarzda davriylashtirishni
nazarda tutadi. Kelajak haqidagi bilimlar hozirgi davrdan uzoqlashishiga qarab
o‘zining muayyanlik va aniqlik xossalarini yo‘qotib, umumiyroq va nomuayyanroq
tus olib borgani bois, bevosita, ko‘zga ko‘rinadigan va uzoq kelajak haqida so‘z
yuritilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bevosita kelajakning vaqtdagi chegarasi 30
yildan oshmaydi. Ilmiy kashfiyot yaratilganidan u amalda gavdalantirilgunga qadar
taxminan 20 yil vaqt o‘tadi. Shunga asoslanib iqtisodiyotning joriy yuz yillikning](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_7.png)
![40-yillaridagi texnologik darajasi haqida ishonch bilan hukm chiqarish mumkin.
Joriy yuz yillikning kattagina qismini qamrab oluvchi ko‘zga ko‘rinadigan
kelajakka kelsak, bizning u haqdagi bilimlarimiz, ta'bir joiz bo‘lsa, haqiqatnamo
xususiyat kasb etadi va ularga ehtiyotkorlik bilan yondashish talab etiladi. Jahon
aholisi sonining jadal sur'atlarda o‘sishi XXI asrning ikkinchi yarmida to‘xtashini,
2100 yilga borib u taxminan 10-12,5 mlrd. kishiga yetishini kutish mumkin.
Keyingi yuz yillik chegarasi ortida yotgan uzoq kelajak xususida real
imkoniyatlarga ega bo‘lmagan turli gipotetik farazlarga muvofiq hukm chiqarish
mumkin. Ammo bu farazlar tarixiy muddatlar va ularning hayotda gavdalanish
shakllari nuqtai nazaridan muayyan taxminiy baholar bo‘lishi ham mumkin emas.
4. Prognoz qilish – bu maxsus ilmiy metodlar yordamida kelajak haqida
bilimlar olish jarayoni. Bu metodlar prognoz tuzish maqsadida empirik axborotni
tanlash va tahlil qilish usullari va amallari yig‘indisidan iborat. Prognoz qilishning
ilmiy vositalari to‘plami kelajakni bilishning 200 dan ortiq metodlari, maxsus
metodikalari va mantiqiy vositalarini o‘z ichiga oladi. Ammo ularni besh asosiy
guruhga birlashtirish mumkin (qolganlari ularning variantlari hisoblanadi):
Prognozlashtirishning metodlari:
1. Ekstrapolyasiya metodlari.
2. Tarixiy analogiya.
3. Modellashtirish.
4. Ekspertiza usulida baholash.
5. Kelajak ssenariylari.
Ko‘rsatilgan kelajakni bashorat qilish metodlarining har biri o‘z afzalliklari
va kamchiliklariga ega.
Ekstrapolyasiya metodlari - qonuniyatlari o‘tmishda va hozirgi davrda
yaxshi ma'lum bo‘lgan tendensiyalarni kelajakka tatbiq etishga asoslanadi.](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_8.png)
![Masalan, biron-bir tizimga o‘tmishda muayyan o‘zgarmas tezlik yoki tezlanish
bilan rivojlanish xos bo‘lgan bo‘lsa, bizda bu tezlik yoki tezlanish kelajakda ham
muayyan vaqt oralig‘ida o‘zgarishsiz qoladi deb hisoblash uchun asoslar bor.
Shunday qilib, o‘sish (pasayish) egri chiziqlarini grafik yoki analitik usulda davom
ettirish va prognoz ob'ekti bo‘lg‘usi holatining miqdor ko‘rsatkichlarini hisoblab
chiqarish mumkin. Shunga qaramay, agar o‘rganilayotgan tendensiya boshqa
tendensiyalar bilan o‘zaro ta'sirga kirishish natijasida o‘zgarsa va bu o‘zaro ta'sirni
lozim darajada o‘rganish imkoniyati mavjud bo‘lmasa, ekstrapolyasiya metodi
uncha samarali bo‘lmasligi mumkin.
Tarixiy analogiya – bu taqqoslash yo‘li bilan bilish. Taqqoslanayotgan
ijtimoiy hodisalar o‘rtasida farq ham, o‘xshashlik ham mavjud bo‘lishi kerak.
Taqqoslash uchun asos bo‘luvchi omillar taqqoslanishi lozim bo‘lgan hodisalarga
qaraganda tanishroq bo‘lishi lozim. Tarixiy analogiyaning ijtimoiy bashoratga
moslashuvchanlik darajasi cheklangan. Bu tabiiy bir holdir, zero kelajakka boshqa
tarixiy sharoitlar yo‘ldosh. Tarixiy analogiya ko‘proq tarixiy faktni faol tanqidiy
tahlil qilishga ko‘maklashadi.
Modellashtirish metodi bilish ob'ektlarining o‘zini emas, balki ularning
modellarini o‘rganishga asoslanadi. Tadqiqot ob'ektini modellashtirish – uni
prognostik xususiyatga ega bo‘lgan xulosalar chiqarish uchun qulay bo‘lgan sodda,
sxematik ko‘rinishda gavdalantirish demak. Tadqiqot natijalari modeldan ob'ektga
ko‘chiriladi. Prognoz qilishning modelli metodlari shakllarining rang-barangligi
bilan tavsiflanadi. Modellashtirishning moddiy, fizik, belgili (matematik),
imitatsion, kompyuterda modellashtirish kabi turlarini farqlash mumkin.
Ekspertiza usulida baholash- bu ilmiy metodning mohiyati ekspertlar (fan
va texnikaning turli sohasidagi yetakchi mutaxassislar) tomonidan muammoni
tahlil qilish va so‘ngra natijalarni formallashtirilgan asosda qayta ishlashdan iborat.
Ekspertlarning umumiy xulosasi muammoning mumkin bo‘lgan eng maqbul
yechimi sifatida qabul qilinadi. Bu metodlar guruhiga, odatda, quyidagilar
kiritiladi: konsensus (kelajakka doir muayyan masala bo‘yicha ekspertlar umumiy](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_9.png)
![bir to‘xtamga kelishi); «aqliy hujum» (muammolarni yechish vositasi va prognoz
qilish usuli, ayniqsa kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan bir nechta vaziyatni
ko‘rib chiqishga ehtiyoj tug‘ilgan holda). Metodning mohiyati shundan iboratki,
muammoga doir har qanday, hatto «g‘alati» g‘oyalar ilgari suriladi; bu g‘oyalar
rivojlantiriladi, o‘z g‘oyalarini taklif qilish mumkin, lekin ularni tanqid qilishga
ruxsat etilmaydi; «Delfi» metodi (qadimgi Yunonistonning mashhur orakuli ismi
bilan atalgan). U ekspertlar o‘rtasida so‘rov o‘tkazishga asoslangan. Bunda
oldinma-ketin so‘rov jarayonida har bir ekspert boshqa ekspertlarning fikrlari bilan
tanishtiriladi; bir nechta sikllar natijasi o‘laroq ustuvor fikr aniqlanadi. Ekspertiza
usulida baholashning yana bir o‘ziga xos metodi – sotsiologik so‘rov mavjud
bo‘lib, u so‘nggi yillarda bizda ham, chet elda ham tobora keng qo‘llanilmoqda.
Kelajak ssenariylari – bu kuzatilayotgan tendensiyaning ehtimol tutilgan
kelajagi haqidagi u yoki bu tusmolni asoslovchi dastlabki farazlarning tartibga
solingan yig‘indisi. Ssenariylar: a) u yoki bu nazariy vaziyatni qay yo‘l bilan
bosqichma-bosqich amalga oshirish mumkinligini; b) voqyealarning muayyan
rivojiga yo‘l qo‘ymaslik, ularni yengillashtirish yoki chetlab o‘tish uchun
voqyealarning har bir ishtirokchisi uchun har bir bosqichda qanday variantlar
mavjudligini aniqlaydi.
Shunday qilib, ssenariy murakkab tizimlarni o‘rganishga nisbatan tizimli va
tarixiy yondashuvlarni birlashtiruvchi ko‘p variantli prognozdir; aksariyat hollarda
u tavsifiy xususiyat kasb etadi va kompleks prognozlarni tuzishda keng
qo‘llaniladi.
Shuni qayd etib o‘tish lozimki, ko‘rib chiqilgan metodlarning birortasi ham
alohida holda prognozning yuksak darajada ishonchliligini ta'minlay olmaydi. Shu
sababli amalda odatda murakkab, kompleks metodlardan foydalaniladi. Mazkur
yondashuv ayrim metodlarning kamchiliklarini bartaraf etish va prognozlarning
ko‘proq darajada aniqligi va ishonchliligini kafolatlash imkonini beradi.](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_10.png)
![Ijtimoiy hodisalar va jarayonlarning rivojlanish imkoniyatlarini prognoz
qilish natijasi prognoz hisoblanadi. U kelajak u yoki bu muammolarining
rivojlanishi va ularni yechishning mumkin bo‘lgan barcha variantlarini, ularning
bir-birini istisno etuvchi variantlarini, stixiyali va ongli jarayonlarni, ularning vaqt
va ko‘lam parametrlarini aniqlash imkonini beradi. Kelajakning ijtimoiy
prognozlar taklif qilayotgan tavsifining mazmuniga qarab, ular insonni yo unga
faol intilishga, yo uning yuz berishiga qarshi harakat qilishga, yo uni passiv
kutishga da'vat etadi. Shu sababli har qanday ijtimoiy prognoz ilmiy-bilishga doir
mazmunni ham, muayyan mafkuraviy vazifani ham o‘zida birlashtiradi. Bunda
bilishga doir funksiya ustunlik qilishi ham, mafkuraviy funksiya ustunlik qilishi
ham mumkin. Turli prognozlarning mazmuni va vazifasidan kelib chiqib, ularning
to‘rt asosiy tipini farqlash mumkin.
Qidiruv prognozi – ijtimoiy ob'ektning kelajagi qanday bo‘lishi
mumkinligini ko‘rsatish uchun tuziladigan prognoz. U rivojlanish qaysi
yo‘nalishda yuz beradi, kelajakning muayyan davrida prognoz ob'ektining holati
qanday bo‘lishi mumkin, degan savollarga javob beradi.
Normativ prognoz – boshqaruvni optimallashtirish yo‘llarining oqilona
tashkil etilgan tahlili. Bu prognoz obrazli qilib «teskari prognoz» deb ataladi,
chunki unda o‘rganish teskari yo‘nalishda – kelajakdan hozirgi davrga qarab
amalga oshiriladi. Normativ prognoz qo‘yilgan maqsadlarga erishish yoki
qo‘yilgan vazifalarni yechish uchun nima qilish mumkin yoki kerak, degan savolga
javob beradi. Normativ prognozning predmeti sifatida ijtimoiy jarayonlar
xususiyatini butunlay o‘zgartirishga qodir bo‘lgan g‘oyalar, gipotezalar, farazlar,
axloqiy me'yorlar, ijtimoiy ideallar, maqsadlar va mo‘ljallar amal qiladi.
Analitik prognoz. U kelajakni o‘rganishning turli metodlari va vositalarining
bilishga doir qimmatini ilmiy maqsadlarda aniqlash uchun tuziladi.
Prognoz-ogohlantirish. Bu prognoz kishilarni ehtimol tutilgan kelajakning
masalan, yuz berishi kutilayotgan ekologik halokatlarning oldini olishga majbur](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_11.png)
![qilish maqsadida ularning ongi va xulq-atvoriga bevosita ta'sir ko‘rsatish uchun
ishlab chiqiladi.
Shuni qayd etish lozimki, prognozlarning bu asosiy tiplari o‘rtasidagi farq
shartlidir; ayni bir konkret ijtimoiy prognozda bir necha turdagi belgilar mavjud
bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, ijtimoiy hayotni tartibga solishning ijtimoiy qonun, zaruriyat,
ehtiyoj, manfaat, muammo, maqsad, vazifa, ideal, norma, kishilar faoliyatining
tamoyili vositalaridan ongli ravishda foydalanish zamirida prognoz qilish yotadi. U
bilishni amaliyot bilan bog‘lovchi bo‘g‘in sifatida amal qiladi, fanning nazariyani
kundalik hayot bilan, bilishning amaliy voqyeligi bilan uzviy bog‘lovchi funksiyasi
hisoblanadi. Ilmiy boshqarish, xususan, uning muhim funksiyalaridan biri –
rejalashtirish prognoz qilishga asoslanadi. Prognoz qilish yuz berishi muqarrar
bo‘lgan yoki ehtimol tutilgan maqbul ijtimoiy hodisalar haqidagi bilimlarni ham,
nomaqbul ijtimoiy hodisalar haqidagi bilimlarni ham shakllantiradi.
Xulosalar. Bizning davrimizda kelajakni prognoz qilish insoniyat uchun
tobora ulkan ahamiyat kasb etmoqda. Bugungi kunda kelajak avlodlar taqdiri
prognoz qilishga ko‘p jihatdan bog‘liq.
Ijtimoiy tadqiqotlarning hozirgi darajasi kelajak haqida ancha aniq bilim
olish va ijtimoiy bashoratni «utopiyalar» sohasidan fan sohasiga o‘tkazish
imkonini beradi.
Kelajakni prognoz qilish insoniyat istiqbollarini fanlararo kompleks
o‘rganish bo‘lib, u faqat gumanitar, tabiiy-ilmiy va ilmiy-texnikaviy bilimni
birlashtirish jarayonida samarali bo‘lishi mumkin.](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_12.png)
![ADABIYOT
ASOSIY :
1. Karimov I.A. Asarlar to‘plami. 1-18 jildlar. T. O‘zbekiston. 1996-2011
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat,
2008. -176.
3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – Toshkent: O‘zbekiston,
2009.
4. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror
rivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz. T.17. –Toshkent:
O‘zbekiston, 2009.
5. Karimov I.A. Hamkorlik, taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlash
yo‘lidan // Xalq so‘zi. – 2010 yil 22 sentabr.
6. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma
majlisidagi ma’ruza. 12 noyabr. – Toshkent: O‘zbekiston, 2010.
7. Karimov I.A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson// O‘zbekiston
mustaqilligining 19 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza// Xalq so‘zi.2010 1
sentabr Karimov I.A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson// O‘zbekiston
mustaqilligining 19 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza// Xalq so‘zi.2010 1
sentabr
8. Karimov I.A. BMT sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga
bag‘ishlangan yalpi majlisdagi nutq.-T.: O‘zbekiston, 2010.
9. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaillikka erishish ostonasida.T.:
o‘zbekiston, 2011 386 b](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_13.png)
![10. Karimov I.A. Buyuk va muqaddassan mustaqil vatan.O‘zbekiston
mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza. T.: O‘zbekiston,
2011
11. Romanenko Y.M. Bitiye i yestestvo: Ontologiya i metafizika kak tipi
filosofskogo znaniY. – M., 2003. 784 s.
12. Falsafa asoslari. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005
13. Shermuxamedova N.A. GnoseologiY. –T.O‘FMJ. 2007
14. G‘arb falsafasi. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005.
15. Nazarov Q.N. Bilish falsafasi. –T.: Universitet, 2005.
16. Falsafa. Ahmedova M. Tahriri ostida –T.: OFMJ, 2006
17. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. Nazarov Q. tahriri ostida. –T.:
Sharq, 2004
18. Shermuxamedova N. A. Falsafa va fan metodologiyasi. –T.: Universitet,
2005.](/data/documents/e2a5fb9f-b370-477c-8a2f-2480078beca4/page_14.png)
Ijtimoiy prognozlashtirish muammolari REJA : 1. Ijtimoiy bashorat tushunchasi, turlari, tiplari, metodlari 2.Kelajakni prognozlashtirishning о‘ziga xos xususiyatlari. 3.Prognozlashtirishning ijtimoiy jarayonlarga ta’siri.
O‘zining, o‘z farzandlarining, o‘zi yashayotgan mamlakatning kelajagi haqida bilishni istamagan odam bo‘lmasa kerak. Shu sababli qadim zamonlardan boshlab turli xalqlarda ertangi kunga nazar tashlash, kelajakni bashorat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan kishilar katta izzat-ikromga sazovor bo‘lgan. Forslar ularni afsungarlar, bobilliklar va assiriyaliklar – xaldeylar, qadimgi Misr aholisi – kohinlar deb atagan. Bashoratgo‘ylar qadimgi Yunoniston aholisining hayotida alohida o‘rin egallagan. Kelajakni bashorat qilishga falsafa tarixida ham, ijtimoiy tafakkurda ham turli ko‘rinishlarda alohida e'tibor qaratilgan. Tarixning o‘tish davrlarida, keskin ijtimoiy konfliktlar yuz bergan davrlarda bashoratning ahamiyati ayniqsa oshgan. Bu insoniyat hayotining barcha jabhalarida olamshumul o‘zgarishlar yuz berayotgan hozirgi davrga ham xos. Yuzaga kelgan sharoitda ijtimoiy bashorat masalalari o‘ta muhim nazariy va metodologik ahamiyat kasb etmoqda, ularni ishlab chiqish esa falsafiy tafakkurning dolzarb vazifalaridan biriga aylanmoqda. Darhaqiqat, kelajak bilan shug‘ullanmagan falsafaning kelajagi yo‘q. Ushbu mavzuning maqsadi bashoratga umumiy tavsif berish, uning asosiy turlarini ko‘rib chiqishdan; ijtimoiy prognoz nimaligini, uning metodlari va tiplarini aniqlashdan; davrimizning olamshumul muammolar bilan belgilangan asosiy futurologik konsepsiyalarini tahlil qilishdan iborat. Ijtimoiy bashorat: turlari, tiplari, metodlari. Bashorat – kelajak haqidagi, ya'ni hali amalda mavjud bo‘lmagan, lekin rivojlanishning kutilayotgan rivojini belgilovchi ob'ektiv va sub'ektiv omillar ko‘rinishida hozirgi zamonda potensial mavjud bo‘lgan hodisalar va jarayonlar haqidagi bilim. Bashorat o‘z gnoseologik tabiatiga ko‘ra gipotezani ilgari surishga yaqin turadi. Ammo gipoteza – o‘tmishni ham, hozirgi zamonni ham, kelajakni ham bilishga tatbiq etiladigan mantiqiy shakl, bashorat esa kelajakka yoki hali ma'lum bo‘lmagan hozirgi davrga qarab mo‘ljal oladi. Kelajakni oldindan aytish usuli, teranlik va aniqlik darajasiga ko‘ra bashoratning uch turini farqlash mumkin: 1) kundalik bashorat; 2) intuitiv
bashorat; 3) ilmiy bashorat. kundalik bashorat insonning kundalik hayot tajribasiga, tabiat va jamiyatda u yoki bu voqyealarning tez-tez takrorlanishini bevosita kuzatishga asoslanadi. kundalik bashoratlarga xalqda keng mashhur bo‘lgan ob-havo alomatlari misol bo‘lishi mumkin. Masalan, quyosh botayotganda odatdagidan uzoqroq ushlanib qolgan bo‘lsa, yomg‘irni kutish kerak; yozda ertalab tuman tushgan bo‘lsa, demak kunduzi havo ochiq bo‘ladi; Sharqdan shamol essa, tez orada yomg‘irlar tugaydi. Bashoratning ikkinchi turi – intuitiv bashorat. Ma'lumki, intuitsiya – bu ilmiy tajriba va mantiqiy mushohadasiz haqiqatning tagiga bevosita yetish. Bashoratning bu turi hali yaxshi o‘rganilmagan va ko‘pincha unga yetarlicha baho berilmaydi. Holbuki, aqlni lol qoldiradigan faktlar ma'lum. Masalan, to‘rt yuz yil oldin yashagan fransuz tabibi Mishel Nostradamus misli ko‘rilmagan bashoratgo‘ylik qobiliyatiga ega bo‘lgan. O‘zining mashhur «Senturiyalari» va boshqa asarlarida u XX asrning texnik kashfiyotlari – suv osti kemalari, samolyotlar, vodorod bombasinigina emas, balki fransuz va rus inqiloblarini, shuningdek de Goll, Franko, Lenin, Stalin, Gitler, Mussolini kabi shaxslarning paydo bo‘lishini ham bashorat qilgan. O‘z davrining mashhur folbini Aleksandra Filippovna Kirxgof buyuk shoir Aleksandr Pushkinga uning hayotidagi muhim voqyealarni: tez orada ko‘p pul olish, ikki surgun, uylanish, mashhurlik, 38 yoshda hayotni tark etish ehtimolini bashorat qilgan. Afsuski, bu bashorat to‘la ro‘yobga chiqqan. Ukrainalik atoqli faylasuf va shoir Grigoriy Skovoroda ham bashorat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan. U o‘z qishlog‘i – Ivanovkaga oxirgi marta kelganda kasal bo‘lmagan. Hammaga o‘zining o‘limi yaqinligini e'lon qilgan, o‘zi o‘ziga qabr qazgan, o‘z «xonaqosi»ga qaytib kelgan, ich kiyimini almashtirgan, boshiga o‘z asarlarini qo‘ygan va vafot etgan. Boshqa ko‘plab g‘ayrioddiy faktlarni keltirish mumkin. Ularning barchasi intuitiv bashoratni e'tibordan soqit etish yaramasligidan dalolat beradi.
XX aso oxiri XXI asr boshlarida dunyo tan olgan va e'tirof etgan bashoratchilar Vanga xonim, Juna Davitashvili, er-xotin Pavel va Tamara Globalar bo‘lib, ular 1989 yildayoq 1991 yilda SSSR parchalanishini, o‘sha davrda hukumatni boshqarayotgan V. Gorbachevning taxtdan ag‘darilishini va Mustaqil hamdo‘stlik mamlakatlari tashkil etilib, jamiyat hayotida yangi davr boshlanishini bashorat qilganlar. Odatdagi va intuitiv bashoratdan farqli o‘laroq, ilmiy bashorat fan doirasida yoki uning yordamida amalga oshiriladi va o‘rganilayotgan jarayonning qonuniyatlarini bilishga asoslanadi. U kelajakni ancha samarali bashorat qilish va oldindan ko‘ra bilish imkonini beradi. Ilmiy bashoratning ayrim elementlari qadimgi dunyodayoq mavjud bo‘lgan. Masalan, faylasuf Fales (miloddan avvalgi 640-562 yillar) miloddan avvalgi 585 yilda quyosh tutilishini bashorat qilgani ma'lum. Ammo bashorat haqidagi dastlabki bilimlar XV-XVII asrlardagina tabiiy va ijtimoiy fanlarning rivojlanishi bilan bir vaqtda ilmiy tizimga solina boshlagan. Bu jarayon XX asrning 60- yillarida ancha yaxlit ilmiy nazariyalarning yaratilishi bilan yakunlangan. Inson faoliyati sohalari va bilish ob'ektiga qarab ilmiy bashoratning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, harbiy va boshqa turlari farqlangan. Ijtimoiy bashoratning xususiyatini qayd etish uchun «prognoz qilish» tushunchasi muomalaga kiritilgan. Prognoz qilish bashoratning alohida shakli bo‘lib, u ijtimoiy jarayonlarni o‘rganishda yuqori darajada ilmiy asoslanganlik va ob'ektivlik bilan ajralib turadi. Ilmiy bashoratning boshqa shakllaridan farqli o‘laroq prognoz qilish – bu o‘z metodologiyasi va texnikasiga ega bo‘lgan maxsus tadqiqot. G‘arb mamlakatlarida ijtimoiy prognoz qilish ilmiy bashoratning turii sifatida «futurologiya» (lot. futurum – kelajak va yunon. logos – ta'limot) degan nom bilan vujudga kelgan. Bu atamani ilk bor G‘arbiy Berlin Erkin universiteti huzuridagi Otto Zur nomidagi institut professori O.Flextgaym ishlatgan. Shuni qayd etish lozimki, «futurologiya» atamasi umumiy e'tirof etilgani yo‘q. Misol
uchun, bashorat muammolari bo‘yicha fransuz mutaxassislarining aksariyati futurologiya insonning kelajakni ishonch bilan bashorat qilish qobiliyati haqida xom xayol qilish uchun asos bo‘ladi, deb hisoblaydi. Futurologiya o‘rniga «fyutyuribli» atamasi taklif qilingan bo‘lib, u «ehtimol tutilgan kelajak» degan ma'noni anglatadi. Bunda kelajakning shartliligi, ko‘p variantliligiga urg‘u beradi. Mamlakatimizda ijtimoiy bashorat bilan bog‘liq tadqiqotlar «prognostika» degan nom olgan. Bu yosh fan prognoz qilish qonunlari, tamoyillari va metodlarini o‘rganadi, mantiq muammolarini va har xil tipdagi prognostik tadqiqotlarning tasniflarini ishlab chiqadi. U endigina shakllanish davrini boshdan kechirmoqda, lekin hozirning o‘zidayoq kelajakning ilmiy muqobillarini yaratishning muhim vositasi hisoblanadi. Prognozdashtirish masalasi bilan K Tulenova shug‘ullanadi. Bugungi kunda ijtimoiy prognoz qilish muammolari bilan maxsus xalqaro tashkilotlar shug‘ullanadi. Ularning orasida quyidagilar bor: Gudzon instituti, ReND va Kelajak uchun resurslar korporatsiyalari, Chikago va Kaliforniya universitetlari (AQSh); Keyingi 30 yilda Angliya, Fransiya, Germaniya, Gollandiyadagi futurologiya institutlari va b. Yirik xalqaro uyushmalar: Jahon futurologlar jamiyati, Kelajak dunyosi, Fyutyuribllar xalqaro tashkiloti tuzilgan. Bu futurologik tashkilotlar orasida Rim klubi alohida o‘rin egallaydi. Mazkur xalqaro nohukumat tashkiloti 1968 yil aprelda italiyalik jamoat arbobi, «Olivetti» kompaniyasining vitse-prezidenti, FIAT kompaniyasi ma'muriy kengashining a'zosi Aurelio Pechchei tashabbusi bilan ta'sis etilgan. Klub Jenevadagi maxsus reestrda shtat va byudjetga ega bo‘lmagan, a'zolari soni cheklangan tashkilot sifatida ro‘yxatdan o‘tkazilgan. Bugungi kunda Rim klubiga jahonning 47 mamlakatida yashab ijod qiluvchi, ilmiy-texnika inqilobi davrida insoniyat rivojlanishining istiqbollarini aniqlashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan yuzdan ortiq fan va madaniyat arboblari a'zo. Klub faoliyatining asosiy shakli – hozirgi davrning olamshumul muammolarini o‘rganishni tashkil etishdan iborat. Ijtimoiy prognoz qilishning asosiy xususiyatlari qaysilar xos?