Mavzu: Atrof tabiy mux;itni ifloslantiruvchi manbalarning turlari va ularni nazorat qilish usullari. Reja: 1 .A.T.M.ni ifloslantiruvchi manbalar, ifloslanishni turlari. 2.A.T.M.NI ifloslanishni nazorat kdlish usllari va bop:aruvi 3.A.T.M.ni kuzatish yullari. 4.Ifloslantiruvchi moddalarni analitik-o'lchami priborlarida Indikasiya va taxlil qilish usullari.

Atrof tabiiy muxitning (ATM) ifloslanishi manbaalari. Ifloslanish manbaalari ikki guruxga bo’lish mumkin: tabiiy va antropogen. Tabiiy manbaalar: -tog’ jinslarini nurashi, ishqorlanishi; -yer ostidan chiqadigan gaz, suv va neft maxsulotlari (radon va metan); -impul'sli manbaalar (vulqonlarni otilishi, yer qimirlashlari, suv. toshqinlari, yer ko’chishi); Antropogen manbaalari: -foydali qazilmalarni qazib olish va tashish; sanoat va transportning xamma turlari; -qishloq xo’jaligi; -maishiy sektorlar; -urushlar; -favqulotda vaziyatlar; Tabiiy ifloslanishlar umuman olganda intensiv., ammo atropogen ifloslanishlar uzining zararli va faol komponentlari hisobiga xavflidir. Tabiiy ifloslanishlarni turlari 1 . Kimyoviy – ko’rib chiqilayotgan davr (vaqt) ichida kimyoviy moddalarni tabiiy muhitda ko’p yillik o’zgarishlar o’rtacha miqdorini ortib ketishi va tarkibini o’zgarishi.(okenlar, o’rmonlar O2 -SO2) Xavfliligi buyicha sinflanadi (1 sinf eng xavfli) 2. Fizik - atrof muxitni fizik ko’rsatkichlarini o’zgarishi xisoblasa xosil buladigan ifloslanishlar. Fizik ifloslanishlar ko’rinshlari quyidagilar: Mexanik -fizik - -kimyoviy oqibatsiz atrof muhitga fakqat mexanik ta`siri xisobiga ifloslanish. Amalda fizik -kimyoviy omillar bilan kuzatib boriladi. Radiasiyali - radiaktiv moddalarni tabiiy tarkib oshib ketishi. Yoruglik - sun`iy yoruglik manbaalari ta`siri patensialidan joylarning tabiiy yorituvchanligini buzilishi, unga qarama -qarshi o’simlik va xayvonot

olamiga anormal ta`sir ko’rsatish mumkin bunga qorong’ulik. Bunga lazer nurlanishi xam kiradi. Issiklik (termal) - sanoat ishlab chiqarish chikindilari qizdirilgan havo, chiqarilayotgan gazlar va issik; suvlar xisobiga atrof mux,it xaroratini o’zgarishi; Shovqin (akustik) - shovqin intensivligini tabiiy darajasidan oshib ketishi xisobiga sodir buladi. Elektromagnit - atrof muxit elektromagnit xususiyatlari hisobiga sodir buladi (yuqori kuchlanishli elektr uzatkichlar, radio va televidenie uzatkichlari stansiyalari, bazi sanoat ishlab chiqarish dastgoxlari va boshqalar). Ahborot (infarmasion) insonni psixofiziologiya xolatiga ta`siri.Asosiy manbaalari bo’lib, ommaviy axborot vositalari (televidenie,gazetalar, jurnallar, juda siyqasi chiqqan kitoblar) va turli individual va jamoa targ’ibot vositalari va "missionerlik"ta`sirlari (turli sentalar va shaytoniy hamda ekstrasensorli faoliyatlar ham kiradi) hisoblanadi.. Insonlarni bunday axborot ifloslanishlar ta`sirlariga reaksiyasi qu’yidagi ko’rinishlarda shizofreniya, o’z -o’zini o’ldirish, odamlarni o’ldirish, hamda biotalarni (biota - umumiy tarqalish xududlardagi o’simlik, xayvonot va mikroorganizmlarni) yo’q qilish. Biologik - ekologik tizimga floraga, faunaga va xosildor tuproq qatlamiga salbiy ta`sir ko’rsatadigan bakteriya, viruslar va boshqa biologik tarkiblar. Ifloslanishlarni nazorat usullari Hamma nazorat usullarini ikki guruhga ajratish gtumkin – bevosita muhitda va masofada turib nazoart qilish usullari. O’z navbatida bu usullar kuzatuv va instrumental (o’lchov asboblari) turlariga bo’lingan Masofada turib nazorat usuliga hamma er yuzidan 2m balandlikdan yuqorida o’lchov asboblari kiradi. Oxirgi yillarda masofadan turib nazorat olib

borish, ayniqsa katta maydonlarni ekologik nazoratni (viloyat, respublikada) olib borishda keng qo’dlanilmoqda; o´rtacha o’lchamli maydonlarda (shahar, tumanlarda) ekologik xolatini. ko’zdan kechirish va o’lchov asboblari bilan maxsus xarakat1i avtolaboratoriyalar yordamida olib boriladi. Bu laboratoriya-har qatorida havo muhitini, suv sifatini aniqlash va agro kimyoviy laboratoriyalar va boshqalar. Atrof tabiiy muhitni ifloslanishini nazorati tabiiy atrof muhitni boshqaruvini asosiy tarkibiy qismi xisoblanadi. Atrof tabiiy muhitni boshqaruv usullari. Atrof tabiiy muhitni boshqaruvi xozirgi zamon usullariga quyidagilar kiradi: -qonuniy (me`yoriy qonunchiliklarga asoslangan, me`yorlar yo’li bilan); -axborot - informasion (monitoring, kadastrlarni olib borish, geoaxborot tizimlari); -ma`muriy (atrof muhitga ta`sirini baxolash, ekologik ekspertiza, ekologik audit, lisenziyalash va sertifikatlash); -iqtisodiy; Atrof muhitni holatini kompleks tizimli kuzatish asosidagi: -ekologik monitoring asos xisoblanadi. Bir marotabali kuzatuvl ob`ektlarni xolatini "bir daqiqali" kuzatuv olib borish zarurati tug´ilganda tashkil etiladi, hamda kam ishlatiladi. A.T.M.ni kuzatishda Quydagi usullar ishlatiladi: - organetik: ko’rish, eshitish, sejish, hidlab bilish,ta`m sezish; - hayvonot va o’simliklarni holati va hulqini kuzatish; - ko’chma hamda turg'un er usti kantaktli va masofadan turib

foydalaniladigan kerakli ko’rsatkichlarni hisoblovchi jihozlarni ishlatish; - ko’chma hamda turg'un yer usti kontaktli va masofadan turib foydalaniladigan hamda (fizikaviy yoki aloqa yo’nalishlari yordamida) oraliq ahborotlarni kameral o’zlashtirishlar; - kamunallarni kameral tahlil qilish uchun yig'ish; - har hil uzatkichlar o’rnatilgan masofadan turib aniqlash jihozlarini ishlatish hisobiga uzliksiz ko’rsatkichlarnihisobini olib borish; - har hil uzatkichlar o’rnatilgan masofadanturib foydalaniladigan (fizikaviy yoki aloqa yo’nalishlari yordamida) oraliq axborotlarni kameral o’zlashtirish; - qidirilayotkan ko’rsatkichlarni aniqlash maqsadida matematik madellashtirish usulllarini ishlab qator ko’rsatkichlarni to’g'ridan to’g’ri yoki ma`lum vaqtda o’lchash. Kimyoviy ifloslanishni quydagi usullar bilan aniqlash mumkun: - fotometrik-nazoratdagi va o’lchangan eritmalarning optik ko’rsatkichlari farqini o’lchami; - spektroskopiya usul-nurlanish spektirlarini ul`trabinafsha, infira qizil va ko’rinuvchi nurlarspektirlari yordamida nazorat qilishga asoslangan turg'un va ko’chma asboblar ishlatiladi; - fluoressent usul- turg’un yoki majburiy nurlanishlar spektormol inteksivlikni yoki o’lchash davrida o’lchashga asoslashgan nurlantirish manbai sifatida ultira binafsha nurlari hisoblanadi. Turg'un asboblar ishlatiladi. 4.1.Kimyoviy ifloslanishni quydagi usullar bilan aniqlash mumkun: Fatametrik, spektroskopik, fluoresent, interferametrik, elektrokiviy,medarli, xromotografiya, atomli-absorbsiya,mass-spektrometrik. 4.2.Radiasion ifloslanishlarni quydagi usullarda aniqlanadi: Ionizasiya, kimyoviy, fotagrafik