M AVZU . BYUDJETLASHTIRISH VA XARAJATLARNI NAZORAT QILISH REJA 1. Byudjetlashtirish va uning texnologiya jarayonlari hamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda tutgan o‘rni. 2 . K orxonalarning bosh byudjeti , uning tarkibi va tuzi li sh tartibi. 3 . Moslashuvchan va statik byudjet . Javobgarlik markazlari va xarajatlarning kelib chiqish joylarini nazorat qilish.

1. Byudjetlashtirish va uning texnologiya jarayonlari hamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda tutgan o‘rni. «Byudjet» atamasi keng ma’noda, davlat miqyosida iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, yalpi ichki mahsulotning qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash na - tijasida hukumat ixtiyorida markazlashgan pul fondlarining, korxonalar ixtiyorida esa markazlashmagan pul fondla rining shakllanishi va ulardan oqilona foydalanishni anglatadi. 1 Tor ma’noda esa, «byudjetlashtirish» atamasi hali bizning iqtisodiy adabiyotlarda atroflicha yoritilmagan, chunki korxonaning doimiy asosga qo‘yilgan kompleks rejalashtirish, nazorat va xo‘jalik faoliyati tahlili tizimi shu paytgacha faqatgina biznes-rejalash tirish bilan cheklangan edi. Taraqqiy etgan mamlakatlar boshqaruv hisobida rejalashtirish jarayonini ta’riflash uchun «byudjetlash tirish» atamasidan keng foydalaniladi. Byudjetlashtirish korxonaning ma’lum davrga mo‘ljallangan moliyaviy- xo‘jalik faoliyatini rejalashtirish hisoblanadi. Byudjetlashtirishning afzalligi korxona moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarini uzoq, qisqa va o‘rta muddatli rejalashtirish, raqobatchilarning xatti- harakati, ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo‘lgan bozor talablarini o‘rganishda o‘z ifodasini topadi. Byudjetlashtirishda asosiy e’tibor mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan daromad (foyda) hajmini taxminlashga qaratiladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘z faoliyatlarini tashkil etishda turli xil texnologik jarayonlardan foydalanadi. Ushbu jarayonlarning har birida byudjetlashtirishning amalga oshirilishi quyidagi vazifalarni bajarishni taqozo etadi hamda uni amalga oshirishda quyidagilarni nazarda tutadi: -korxonaning maqsadlariga erishishini ta’minlovchi xo‘jalik muomalalarini rejalashtirish; 1 Xasanоv B.A., XashimоvA.A. Bоshqaruv hisоbi/Darslik –T.: YAngi nashr, 2012. - 168bеt.

-barcha darajadagi rahbarlarni o‘zlari javobgar markazlar bo‘yicha o‘z maqsadiga erishishlarida rag‘batlantirish; -turli xil bo‘linmalar faoliyatini muvofiqlashtirish. Bunda bo‘linmalar xodimlarining manfaatlari e’tiborga olinadi; - korxona joriy faoliyatini nazorat qilish, belgilangan tartib-qoidalarga amal qilinishini ta’minlash; - javobgarlik markazlari va ular menejerlari oldiga qo‘yilgan rejalarning bajarilishini baholashda asos vazifasini o‘tash; - menejerlar malakasini oshirishda ko‘maklashish. 2 . K orxonalarning bosh byudjeti , uning tarkibi va tuzi li sh tartibi. Bosh byudjetni tuzish investitsiya qilingan mablag‘lardan foy dalanish samaradorligini ta’minlashda korxona mulkdorlari uchun ham zarur hisoblanadi. Byudjetlarni tayyorlashda quyidagi smetalar tuziladi 2 : a) moddiy xarajatlar smetasi; b) asosiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan xodimlarga mehnat haqi xarajatlari smetasi; v) ishlab chiqarish xususiyatiga ega ustama xarajatlar smetasi; g) ma’muriy-boshqaruv xarajatlari smetasi. Ishlab chiqarish va savdo korxonalarining bosh byudjetini tuzishning yakuniy bosqichi kutilayotgan foyda yoki zarar to‘g‘risidagi umumlashtirilgan smetani tuzib chiqish hisoblanadi. Mazkur smeta quyidagi ko‘rsatkichlarni o‘zida aks ettiradi: a) mahsulotlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan olingan daromadlar; b) ishlab chiqarishga sarflanadigan xomashyo va materiallar xarajatlari; 2 Xasanоv B.A., XashimоvA.A. Bоshqaruv hisоbi/Darslik –T.: YAngi nashr, 2012. - 176 bеt.

v) asosiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan xodimlarning mehnat haqi xarajatlari; g) ishlab chiqarish xususiyatidagi ustama xarajatlar; d) sotilgan mahsulotlar tannarxi; e) sotish va ma’muriy-boshqaruv xarajatlari; z) ishlab chiqarishdan kutilayotgan foyda yoki zarar. Bosh byudjet korxonaning rahbarlari uchun muhim bo‘lib, rejalashtirilgan hisobot davrida ular oldida turgan maqsad va vazifalarni ani q belgilash hamda ishlab chiqarish dasturining bajarilishi, daromadlar va xarajatlarning shakllanish jarayoni, hisob-kitob va to‘lovlar holatini doimiy ravishda kuzatib borishga imkon beradi. Bosh byudjetni tuzish investitsiya q ilingan mabla g‘ lardan foy dalanish samaradorligini ta’minlashda korxona mulkdorlari uchun ham zarur hisoblanadi. Korxonaning bosh byudjeti operatsion, investitsiya va moliyaviy byudjetlardan tashkil topadi. Operatsion byudjetning asosiy maqsadi moliyaviy mabla g‘ larning taxminiy manbalari va ulardan foydalanish yo‘nalishlarini belgilab berishdir. Sotish xarajatlari byudjeti strategik rejalashtirish asosida xaridorlar imkoniyati va mahsulotlar hajmini e’tiborga olib vertikal hamda gorizontal tartibda tuziladi. Investitsiya byudjeti korxonaning byudjet davridagi kapital xarajatlari va uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalari rejasi hisoblanadi. 3 . Moslashuvchan va statik byudjet . Javobgarlik markazlari va xarajatlarning kelib chiqish joylarini nazorat qilish.

Byudjetlar oldiga qo‘yilgan vazifalarga muvofiq, moslashuvchan va statik turlarga ajratiladi. Statik byudjet korxonaning ishchan faolligini muayyan darajasida hisob - kitob q ilinadi . 3 Unda daromadlar va xarajatlar sotishlar darajasidan kelib chiqqan holda rejalashtiriladi. Statik byudjet korxona moliyaviy natijalarining ha q i q iyligini ifodalaydi hamda pul va foiz nisbatlaridagi ko‘rsatkichlarning mutla q ra q amlarini taqqoslashga imkon beradi. Moslashuvchan byudjetda ishlab chiqarishning rejalashtirilgan hajmi tuzatish yo‘li bilan hisob-kitob qilinadi. Unda sotish hajmini hisoblashning bir q ancha mu q obil variantlaridan foydalaniladi. Korxonada javobgarlik markazlari bo‘yicha moslashuvchan byudjetlar tuzish xarajatlar va daromadlarni samarali boshqarishga, chetlanishlar bo‘yicha tezkor choralar qabul qilishga, ijobiy va salbiy chetlanishlarni rejalashtirilgan foyda summasiga mos ravishda tuzatib borishga imkon yaratadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda javobgarlik markazlari bo‘yicha boshqaruv hisobini tashkil etishda ushbu markazlarning turlari mohiyatiga alohida e’tibor qaratish zarur. Korxonada bo‘linmalar bo‘yicha boshqaruv hisobini samarali tashkil etish uchun ularni quyidagi belgilarga muvofiq tasniflash lozim 4 : vakolatlar va javobgarlik hajmiga ko‘ra; markaz bajaradigan funksiyalar bo‘yicha. 3 Xasanov B.A., Xashimov A.A. Boshqaruv hisobi /Darslik–T.: YAngi nashr, 2012. - 182 bet. ? Xasanov B.A.,Xashimov A.A, Boshqaruv hisobi/Darslik –T.: YAngi nashr, 2012. - 41 bet. 4