БА ЙТ, ДУБАЙТ Ӣ ВА РУБОИЁТИ Х АЛ ҚӢ На қ ш а: 1. Маф ҳ уми лу ғ ав ӣ , истило ҳ ӣ ва жанрии байт, дубайт ӣ ва рубои ҳ ои хал қ ӣ 2. Вазну қ офия дар байт, дубайт ӣ ва рубои ҳ ои хал қ ӣ 3. Мав қ еи байт, дубайт ӣ ва рубои ҳ ои хал қ ӣ дар фолклор ва адабиёти хаттии форсу то ҷ ик. 4. Мавзўи иш қ у оши қ ӣ , ҷ удо ӣ ва ғ ариб ӣ , ватандўст ӣ , фалсаф ӣ дар рубоиву дубайти ҳ о

Байт аз забони араб ӣ гирифта шуда, маънояш хона, хонаи исти қ омат ӣ гуфтан аст. Дар шеърият ду мисраъ як байтро ташкил мекунад. Ҳ а ҷ ми шеър ҳ оро одатан бо байт ҳ о ҳ исоб мекунанд . Зеро як мисраъ шеъри мукаммал шуда наметавонад . Шеъри думисрагии ҷ удогона ва муста қ ил фардбайт аст . Дар адабиёти замони гузашт а ин навъ шеърро “муфрад”, ҷ амъашро “муфрадот” номидаанд. Чунончи порчаи зерини хал қӣ байт аст: Ҳ ар гул, ки кан ӣ он як ранги дигаре дорад , Ҳ ар барги шукуфонаш б ӯ йи дигаре дорад . Ё ин ки: Ман байт г ӯ ям аз ин дили пурдардам , За ҳ рханда накун , ёри гули садба ргам. Байт ҳ ои хал қ ӣ фарогири мавз ӯ ъ ҳ ои мухталиф мебошанд . Аммо азбаски э ҷ одкунандаи он ҳ о ғ олибан ҷ авонон буданд , дар байт ҳ о мавз ӯ ъ ҳ ои дуриву фиро қ аз ёр , бевафоиву бепарвоии маъшу қ , васфи че ҳ раи ёр афзалият доранд : Қ адатба муносиб дар сарат к ӯ заи об , Эй ёри азиз, пештар биё, р ӯ та натоб . Ру бо ӣ . Рубо ӣ аз жанр ҳ ои па ҳ ншудатарини адабиёти хаттиву шифо ҳ ии хал қ и то ҷ ик мебошад. Он аз калимаи арабии «арбаа», ки маънии лу ғ авиаш чоргона , чор гуфтан аст , сохта шудааст . Рубо ӣ жанри мўъ ҷ ази лирик ӣ аст, ки аз чор мисраъ ё ду байт ташкил меёбад. Аз ҷ и ҳ ати шакл рубо ӣ се мисраи ҳ ам қ офия ва як

мисраи бе қ офия ( мисраи сеюм ) дорад , ки инро дар шакли А А БА ифода намудан мумкин аст. Масалан, рубоии зерини хал қӣ низ дар ҳ амин шакл қ офиябанд ӣ шудааст. Ман мераваму намеравад ҳ амра ҳ и ман , (а) Торик шаб аст , дашту биёбон ра ҳ и ман . (а) Фарёд кунам намешнавад модари ман , (б) Зо ғ они ҷ а ҳ он ҷ амъ шуданд бар сари ман (а) Вале рубои ҳ ое ҳ ам ҳ астанд , ки қ офиябандиашон дар шакли А А А А буда, он ҳ оро рубои ҳ ои тарона меноманд . Вазни рубоии адабиётро ба ду ша ҷ ара ҷ удо кардаанд: ша ҷ араи ахраб ва ша ҷ араи ахрам. Ҳ ар ша ҷ ара аз дувозда ҳ навъ иборат буда , ҳ амаг ӣ бисту чор навъ вазнро дар бар мекунад. Мазмуни рубои ҳ ои хал қ ӣ гуногун мебошад. Доир ба мазмуну мундари ҷ а ва хусусияти бадеии рубои ҳ о академик Р . Амонов тад қ и қ оти арзишмандро ба сомон расонидааст 1 . Рубои ҳ ои хал қ иро ҳ ангоми мувофи қ и мавзўъ бо мавзўъ ҳ ои и ҷ тимо ӣ ва маиш ӣ та қ сим намудан мувофи қ и ма қ сад аст . Дар рубои ҳ ои китобат ӣ низ мазмуни фалсаф ӣ , и ҷ тимо ӣ , иш қ ӣ , панду ҳ икмат ва ғ айра ба назар мерасанд . Рубо ӣ дар давоми аср ҳ о қ ариб дар тамоми э ҷ одиёти шоирони гузаштаамон дида мешавад. Рубо ӣ дар назми имрўза ва э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ и то ҷ ик низ мав қ еи калон дорад . 1 Амонов Р. Лирикаи халқи то ик. –Душанбе, Дониш, 1963, саҳ. ҷ

Аз рўи масъала ҳ ои асосии ҷ амъият ӣ ва ҳ аёт ӣ , ки рубои ҳ о дахл кардаанд, он ҳ оро ба якчанд гурў ҳ ҷ удо кардан мумкин аст, ки ин гурў ҳҳ о дар навбати худ боз ба як қ атор қ исмат ҳ ои ало ҳ ида ҷ удо мешаванд: 1. Рубои ҳ ои иш қӣ . 2. Рубои ҳ ои оид ба камба ғ ал ӣ . 3. Ғ ариб ӣ . 4. Дар бораи марг. 5. Оид ба та қ дир. Ру бои ҳ ои ои д ба и ш қ у ои ла . Рубои ҳ ои иш қ иро аз ҷ и ҳ ати из ҳ ори ҳ иссиёт , орзу ва умеди одам ӣ , аз ҷ и ҳ ати ба ҷ илва овардани ҳ олат ҳ ои гуногуни рў ҳ ӣ қ исми бойтарини суруд ҳ ои хал қ ӣ шуморидан мумкин аст. Норизоии инсон аз зиндагии худ, ҳ асрати ў аз номурод ӣ , фикр, андеша, талаб, кўшиш ва хитоб ҳ ои тезутунди ў дар ин қ исми рубои ҳ о хеле васеъ ва бар ҷ аста ифода гардидаанд. Академик Р.Амонов иброз медорад, ки “ Яке аз калонтарин мавзўъ ҳ ои р убои ҳ ои иш қ иро шартан из ҳ ори му ҳ аббат номидан мумкин аст . Из ҳ ори му ҳ аббат аз ду тараф ба амал меояд . Аз як тараф , ҷ авонписар ба духтари дўстдоштааш иш қ и худро маълум мекунад . Вай ба духтар муро ҷ иат карда, ҳ усни ўро ситоиш намуда , ё бо як э ҳ тиёти шармгинона ва ё кушоду равшан, ҳ исси дили худро ошкор менамояд . Ай зулфи сиё бўса ба нодон нади ҳ ӣ ,

Лаб ҳ ои ту қ иматанд , арзон нади ҳӣ . Як бўса агар бар мани ғ амнок ди ҳ ӣ , Гўё, ки ҳ азор ташнаро об ди ҳ ӣ ” . Дар як гурў ҳ и рубои ҳ о фа қ ат орзўи дидор баён мегардад : Эй куртасафед, сафед напўш ӣ , ч ӣ шавад, Моро ба сари зулфат насўз ӣ , ч ӣ шавад Мо ра ҳ гузарем , ба ро ҳ и худ мегузарем , Аз ра ҳ гузарон р ўта напўш ӣ , ч ӣ шавад. Дар мавзўи лаззати дидори ёр бисёр рубои ҳ ои а ҷ ибу ғ ариб э ҷ од шудааст: Қ адди алифи алифнамота сад қ а , Дандони дури садафнамота сад қ а . Ра ҳ мегардие , баргаки гул меларза , Хокой қ адаму қ афои пота сад қ а . Рубоии иш қ ӣ , бо ву ҷ уди ҳ амаи ин асосан шикоятомез , ғ амгинона ва пурэътироз аст . Мавзўи асосии он азоби иш қ , ғ ами фиро қ , душвории муло қ от бо ёр , сарсон ӣ ва ноумед ӣ , сўзу гудози дил, дарду ҳ асрат , изтиробу бе қ арор ӣ ва монанди ин ҳ ост . Оши қ он худро Ма ҷ нун номида, шикоят мекунанд, ки зиндаг ӣ барояшон пурмаша ққ ат аст , аз дили зорашон хун мечакад . «Об аз ду рухам резаду хун аз ҷ игарам» мегўяд ҷ авони оши қ . Ў бедармон будани дарди дил ашро таъкид карда, ра ҳ мовар будани ҳ оли худро из ҳ ор менамояд : Офтоб расид дар лаби ҷ у ва қ ти са ҳ ар ,