ЧИСТОН Ҳ ОИ Х А Л ҚӢ На қ ш а 1. Маф ҳ уми истило ҳ ӣ ва таърихии чистон. 2. Таърихи пайдоиш ва ташаккули чистон ҳ амчун жанри баде ӣ . 3. Хел ҳ ои чистон. 4. Чистон ҳ ои манзум, мавзўъ ва санъати шеърии он ҳ о. 5. Мавзўъ ва мундари ҷ аи чистон ҳ о. 6. Чистон-омили хушзе ҳ н ӣ , ҳ озир ҷ авоб ӣ ва ҷ а ҳ оншинос ӣ .

Чистон яке аз жанр ҳ ои қ адим тарин ва маъмултарини э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ буда, дар зиндагии ҳ арр ӯ заи мардум ма в қ еи калон дошт . Чистонро дар адабиёти классик ӣ лу ғ з номидаанд . Калимаи «чистон» аз ду ҷ узъ «чист» ва «он» сохта шуда, ҳ амчун истило ҳ дар фолклоршиносии то ҷ ик қ абул шудааст . Чи стон - чизи пин ҳ он дошташуда , ба воситаи ташбе ҳ , истиора , киноя , ма ҷ оз , муболи ғ а, тасвир мешавад. Сифат, хосият, аломат, нишона, хислат, ҳ олат , ҳ аракат барин ҷ и ҳ ат ҳ ои бар ҷ астатарини ҷ авоби чистон – предмети пин ҳ ондошташуда зикр мешаванд , то ки ёбандаи чистон аз рўи он ҳ о он предметро тасаввур карда тавонад . Чистон аз савол ва ҷ авоб иборат аст. Дар қ исми савол сурати ма ҷ озии ашё ва ҳ одиса ҳ ои зиндаг ӣ тавсиф шуда, дар қ исми ҷ авоб маънии аслии ашё ва ё ҳ одиса ҳ о ифода меёбад . Чистон ҳ о , ки саволи басо нозуку о қ илонаро дар замир доранд , барои инкишофи зирак ӣ , а қ лу заковат , нозукфа ҳ м ӣ , ҳ ози р ҷ авоб ӣ ва дигар хислат ҳ ои неки инсон ӣ ёр ӣ мерасонанд. Чистон ҳ о аз та ҷ риба ҳ ои бои хал қ ҳ осил шудаанд . Му ҳ а ққ и қ он муайян намудаанд , ки чистон дар давраи бостон ба ву ҷ уд омада , намуна ҳ ои нокомили онро дар китоби му қ аддаси зардуштиён “Авасто” дучор омадан мум кин аст. Одатан дар давраҳ ои ибтидо ӣ бо забони рамз байни худ с ӯҳ бат кара , к ӯ шиш менамудаанд , ки ҷ и ҳ ати таъмини зиндагии осуда аз

қ увва ҳ ои манф ӣ ҳ аводиси ҳ аёташонро пин ҳ он доранд 1 . Рамз яке аз масъала ҳ ои муҳимтарини осори шифоҳии хал қ аст ва ҳ атто аз ин ҳ ама гузашта таъсири рамзошноии адабиёти шифо ҳӣ ба адабиёти баде ӣ низ возе ҳ мушо ҳ ида мегардад. Ҳ атто дар ла ҳ за ҳ ои муташанни ҷ и сиёс ӣ -таърих ӣ марди э ҷ одкор ба рамзу киноёти мардум ӣ муро ҷ иат мекунанд. Яке аз шоирони ша ҳ ири а ҳ ди маорифпарвар ӣ Шамсиддин Шо ҳ ин асаре дорад, бо номи “Бадоеъ-ус-саноеъ”. Вай дар ин асараш, ки бо рамзу киноя ва ҷумлаҳои пўшидаву духўра иншо гардидааст,чунин менигорад: «Ислом исме шуда дар миёнаи он алифу лом. Агар аз инсоф пурсӣ, ҳақиқати он соф. Ҳарфи дин бар гўшҳо чун матолибаи дайн гарон ва сурати шаръ дар дидаҳо чун айн уш-шарр ва шарр-ул-айн аён. Илм чун алам дар мазорҳо хуфта…» 2 . Ин ҳолат аввалан барои ҳ имояти шахсияти худ ва тамоюли пано ҳ андаг ӣ бошад, аз ли ҳ ози дигар то кадом андоза таъсири осори мардумиро ба адабиёти хаттии баде ӣ далолат менамояд 3 . Чистон аз ҷ и ҳ ати мавзўъ ва мундари ҷ аи ғ ояв ӣ ҳ амеша ба ҳ а қ и қ ати зиндаг ӣ , ҳ од иса ва ашё ҳ о вобаста аст . Чистон ҳ о , асосан оиди олоту восита ҳ ои ме ҳ нат ӣ , асбобу ашё ҳ о , табиат ва ҳ одиса ҳ ои он , ҷ ирм ҳ ои осмон ӣ , зироату сабзавот , ҳ айвоноту паррандагон , узв ҳ ои одам ӣ ва ғ айра гуфта шуда , дар он ҳ о 1 Мавлонова М. Фолклори то ҷ ик. Комплекси таълим ӣ -метод ӣ . – Ху ҷ анд: Ношир, 2016. – Са ҳ . 131. 2 Шамсиддин Шо ҳ ин.Куллиёт. – Душанбе: Адиб, 2006. 637 с. 3 Х ӯҷ а қ улов С. Та ҳ аввлууи тадри ҷ ии афкори фалсаф ӣ -ахло қ ӣ , и ҷ тимо ӣ , тарбияв ӣ дар охири асри XIX ва ибтидои асри ХХ. Паёми Донишго ҳ и миллии То ҷ икистон. Бахши илм ҳ ои филолог ӣ . - Душанбе, 2020/№4. -Са ҳ . 201

ташбе ҳ , киноя , истиора барин восита ҳ ои тасв ири баде ӣ истифода мегарданд . Гуфтан мумкин аст , ки таърихи пайдоиши чистон ҳ о ба таърихи пайдоиши ашёи чистоншаванда ало қ аманд аст 4 . Аввалин чистон ҳ ое э ҷ од шудаанд , ки дар замони қ адим мардум оид ба он ашё маълумот доштанд , аз қ абили осмон , замин , мо ҳ , оф тоб, ситора, к ӯ за , шамол , асо ва ғ айра . Чистон ҳ ое , ки доир ба самалиёт , трактор , соат , телефон ва ғ айра э ҷ од шудаанд , нисбатан дертар пайдо шудаанд . Чистон аз ҷ и ҳ ати шакл ва мазмун содда ва мураккаб мешавад . Чистон ҳ ои содда аз чанд калима иборат буда , дар он ҳ о як ё ду сифати ашё зикр мегардад . Ҳ а ҷ ми чунин чистон ҳ о хурд буда , асосан як чиз ба чизи дигар ташбе ҳ карда мешавад : Санду қ ча пури мехча (Г ӯ гирд ) Аз дур дидам, сабзазор, қ амчин задам , лолазор (Тарбуз) Як суфача, пан ҷ бибича . (Кафи дасту пан ҷ а ҳ о ) Мепараду болаш нест, Мегардаду пояш нест, Ҷ ингиласар , мўяш нест, Ранг дораду бўяш нест. (Абр) Аз саг паст, аз асп баланд. 4 Асрор В., Амонов Р. Э одиёти даҳанакии халқи то ик. – Душанбе: Маориф, 1980. –Саҳ. 94ӣ ҷ ҷ

(Зини асп) Дар чистон ҳ ои мураккаб ду ва ё зиёда аломат , хосият , ҳ аракат ва нишонаи ашё ифода мешаванд . Дар ин гуна чистон ҳ о восита ҳ ои тасвири баде ӣ бештар ва бар ҷ астатар истифода мешаванд : А ҷ оиб як дарахте ҳ аст дар ин бо ғ , Ки як тан дораду дувозда ҳ шох , Ки ҳ ар як шохи ӯ с ӣ барг дорад , Сафед як р ӯ и баргу сия ҳ р ӯ и дигар дорад . (Сол, мо ҳҳ о , шабу р ӯ з ). Як саволе аз ту дорам, эй рафи қ и бо ҳ унар , Дар биёбоне бидидам як а ҷ оиб ҷ онвар . Морчашму мўрпо, лайлакпару аждаршикам, Шутурзону, филгардан, шерсина, аспсар. (Малах) Дар биёбон як гиё ҳ е ҳ аст , ки онро хар хўрад , Гар ба дасти шо ҳ афтад , мулки Искандар хўрад . Меравад ро ҳ и сафед , қ ай мекунад хуни сиё ҳ , Гар зи ра ҳ рафтан бимонад , бар сараш хан ҷ ар хўра д. ( Қ алам ) Ҳ амдаме дорам, ки беовоз сў ҳ бат мекунад , Бе да ҳ ону бе забон на қ лу ривоят мекунад . Хуш а қ лу зав қ афзун мекунад гуфтори ў , Аз кадомин фан, ки хо ҳӣ ў ҳ икоят мекунад .