Bilish jarayoni, uning namoyon bo’lish shakli va strukturasi R e j a 1. Mehnat va bilish jarayoni 2. Bilishni stixiyali - empirik jarayoni 3. Ilmiy bilish tushunchasi 4. Fan bilish jarayonini maxsus shakli sifatida

Mehnat va bilish jarayoni . Ilmiy tadqiqot mehnat faoliyatini bir ko’rinishidir. Ilmiy tadqiqotni asosiy tarkibiy qismi bilish jarayoni dir. Bilish jarayoni voqyelikni in’ikos etishga qaratilgan tasavvurlarini, tushunchalarni ishlab chiqarishdir. Ixtisoslashgan bilish jarayonini borlikni ikki tomonga obyekt va subyektga bo’linganligidan darak beradi. Bu bilimni insonni borlikka bo’lgan gnoseologik munosabatini bir ko’rinishidir. Bilish jarayoni ikki xil bo’ladi: ixtisoslanmagan va ixtisoslashtirilgan. Birinchisi, har kunlik hayotda sodir bo’ladigan b ilish jarayoni. Ikkinchisi esa ixtisoslashgan mehnat faoliyati bo’lib, unda to’xtovsiz yangi bilim olish, olingan bilimni hayotga amaliyot va texnologiyaga ishlab chiqarishga tatbiq qilish maqsad qilib qo’yiladi. Ikkalasini umumiy tomoni quyidagilardir: bilish jarayoni simvolik vositalar orqali voqyelik haqida tasvir, tushuncha hosil qilishdir. Bularni asosida ega insonni mehnat qilish Bilish jarayoni ikki xil bo’ladi: ixtisoslanmagan va ixtisoslashtirilgan. Birinchisi har kunlik hayotda sodir bo’ladigan bilish jarayoni. Ikkinchisi esa ixtisoslashgan mehnat faoliyati bo’lib, unda to’xtovsi yangi bilim olish, olingan bilimni hayotga amaliyot va texnologiyaga ishlab chiqarishga tatbiq qilish maqsad qilib qo’yiladi. Ikkalasini umumiy tomoni quyidagilardir: bilish jarayoni simvolik vositalar orqali voqyelik haqida tasvir, tushuncha hosil qilishdir. Bularni asosida ega insonni mehnat qilish qobiliyati yotadi. Tarixan bilish jarayoni mehnat bilan birga va uni asosida vujudga keladi. (Ko’r odamni ko’zi birinchi marta ochilganda u yorug’ va turli rang- barang shakllarni ko’radi, predmetlarni bir-biridan farq qilmaydi).

Har ikkala shakldagi bilish jarayoni murakkab sensitiv va intellektual jarayonlarni natijasidir. Bu esa ijtimoiy ishlab chiqilgan kommunikativ va simvolik vositalarni bo’lishini taqozo etadi. O’z navbatida mazkur vositalar mehnatni tarixiy va ijtimsoiy madaniy natijasidir. Mehnat jarayoni uch tarkibiy qismdan iborat: insonni mehnat faoliyati, mehnat predmeti (obyektlar) va mehnat qurollari. Mehnat jarayonini sub ye ktiv va obyektiv tomonlari Obyektiv tomonlari - uchchala tarkibiy qismlarini o’zaro ta’siri. Subyektiv tomoni - maqsad, jarayoni anglash (jarayon qanday ketayapti, n ima bo’layotganini anglash), mehnat natijasini oldindan tasavvur qilish. Anglash va oldindan tasavvur qilish mehnat jarayonini tarixiy oqibatidir, natijasidir. Mehnat jarayonini evolyusiyasi natijasida til taraqqiy etib, muloqot va tafakkur vositasiga aylandi. Mehnat, ishlab chiqarish bilan faoliyati va jarayonini murakkablashtiruvchi omil, asos bo’lib xizmat qiladilar. Ijtimoiy mehnat taqsimoti, shu jumladan aqliy mehnatni jismoniy mehnatdan ajralib chiqqandan keyin kishilar guruhi uchun bilish jarayoni kasbiy faoliyat turiga aylandi. Shu vaqtdan boshlab bilish faoliyati o’zini strukturasi, jarayon bosqichlariga ega bo’lgan holda rivojlana boshlaydi. Bilish jarayoni murakkab tizimli strukturali jarayon sifatida quyidagi qismlardan iborat: 1. Kishilarni bilish faoliyati; 2. Bilish vositalari; 3. Bilish obyekti (predmeti); 4. Bilish faoliyatini natijalari: Bilimlar, usullar, mulohaza yuritish tartiboti va jarayonlari va boshqalar.

Fan va ilmiy bilish sohasini taraqqiyoti jarayonida, fan tomonida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga ijtimoiy buyurtmalarni bajarish jarayonida bilish faoliyati ijtimoiy ishlab chiqarishni turiga aylana bordi. Jamiyat industrial bosqichga o’tar ekan, fanni o’zida mehnat taqsimoti va sohalarni tarmoqlanishuvi yuz bera boshladi. Fan sohasida turli kasb egalari paydo bo’la boshladi: nazariyotchilar va amaliyotchilar, olimlar va muhandislar, tadqiqotchilar va laboratoriya va hokazo. Bilish faolityai ikki tomonlama jarayondir: 1. V oqyelik, obyektlar haqida bilimga ega bo’lish: Taraqqiyot yangidan - yangi bilimlarni ishlab chiqishda namoyon bo’ladi. 2. Olingan bilimlarni ifodalash uchun kerak bo’ladigan bilish shakllari va vositalarini, gnoseologik qadriyatlarni yaratish. Marks aytgan edi: "Tabiat parovoz qurmaydi". Bu mulohazani boshqacha shaklda berish mumkin. Tabiat tushunchalarni, nazariyalarni yaratmaydi. Ularni inson shakllantiradi. Bilish, Berdyayevni aytishicha, borlikni ichida yuz beradi. Inson subyekt sifatida, gnoseologik ma’noda obyektga karama-qarshi turadi. Bilishda gnoseologik obrazlar yaratiladi, shakllanadi, bir-biriga ta’sir qiladi, unda shuuriylik va noshuuriylik jihatlari bo’ladi va hokazolar. Bilish faoliyatini maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi. Ijtimoiy ehtiyoj va buyurtma bilvosita yo’llar bilan muammolarga, loyihalarga, dasturlarga aylanadi. 2. Bilishni stixiyali - empirik jarayoni

Stixiyali - empirik bilish ilk jamiyatta, madaniyat va ma’rifat ma’lum darajada rivojlangan sivilizasiyalarga xosdir. Stixiyali empirik bilish har qanday mehnat faoliyatini yo’ldoshi, tarkibiy qismdir. Bu bilishni o’zi ilk va rivojlangan bosqichdan iborat bo’lishi mumkin. Qadimgi Misr va Bobilda mavjud bo’lgan matematik, astronomik, tibbiy bilimlar old fan, resepturali bilish shaklida taraqqiy etgan. Tarixan shakllangan va rivojlangan mehnat reseptlari (yo’l-yo’riqlari) qishloq xo’jaligida hunarmandchilikda stixiyali empirik bilishga asoslangan. Xalq tibbiyoti, ixtisoslashgan mehnat, madaniy-ma’naviy jarayonlarni tarkibiy qismiga stixiyali - empirik bilish kirgan. Stixiyali - empirik bilishda maqsad va bilish harakatlarini obyekti bir- biridan farqlanmagan. Subyekt va obyekt bir-biriga nisbatan nazariy, konseptual qarama- qarshi qo’yilmagan. 3. Ilmiy bilish tushunchasi Bilish voqyelikni inson tafakkurida in’ikos etish, tasvirlash, qayta tiklash (modellashtirish) jarayoni bo’lib, natijada olam haqida yangi bilim hosil bo’ladi. Bilish - jarayon, bilim uni natijasidir. Bilish jarayonini mexanizmi, intellektual quroli tafakkurdir. Tafakkurda tushunchalar va obrazlar bir - biri bilan bog’lanadi. Bunday bog’lanish h