Boshlang‘ich sinflarda “Tarbiya” darslarini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish.
![Mavzu: Boshlang‘ich sinflarda “ Tarbiya” darslarini innovatsion yondashuv
asosida tashkil etish.
Reja:
1.Innovatsion ta’lim muhitida tarbiya darslarini tashkil etishning pedagogik-
psixologik shart- sharoitlari, mediata’limni yo‘lga qo‘yish.
2.Tarbiya darslarini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish.
3. Tarbiyaviy texnologiya turlari va ularning mazmuni.](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_1.png)
![Kalit so’zlar: texnologiya, innovatsion, konsepsiya, manbalar, tashkiliy,metodik,
psixologik, pedagogik jamoalar, parametrlari, innovasiyon o’qitish.
Innovatsion ta’lim muhitida tarbiya darslarini tashkil etishda mediata’limni yo‘lga
qo‘yish.
Boshlang’ich ta`lim darslarini o’qitishning interfaol usullari asosida tashkil etish-
ularda tashkil etiladigan ta`lim-tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda pedagogik
texnologiyalardan samarali foydalanish, shuningdek, boshlang’ich ta`lim
o’quvchilariga bilim berish va ularni tarbiyalashda samaradorlikga erishishga
yo’naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo’lib, bunda bir qator pedagogik
vazifalar hal etilishi lozim. Ular quyidagilardan iboratdir:
•boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish
borasida muayyan shart-sharoitlarni yaratish;
•boshlang’ich ta`lim darslari pedagog xodimlari o’rtasida interfaol metodlar
mohiyatini ochib berishga qaratilgan maxsus o’quv seminarlarini tashkil etish;
•ular tomonidan pedagogik texnologiya asoslarini puxta o’zlashtirilishiga
erishish;
•boshlang’ich ta`lim darslari pedagoglarida ta`lim-tarbiyaviy faoliyatni tashkil
etishga nisbatan ijodiy yondashuv hissini tarbiyalash;
•boshlang’ich ta`lim darslarining o’qituvchilarida texnologik yondashuv
asosida tashkil etish ko’nikma va malakalarini hosil qilish;
•boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilari tomonidan ta`lim-tarbiyaviy
ishlarni interfaol metodlar asosda tashkil etilishiga erishish;
•boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining texnologik asosda pedagogik
faoliyatni tashkil etish borasidagi mahoratlarini oshirish;
•boshlang’ich ta`lim darslarining samaradorligini ta`minlash.
- boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarida pedagogik faoliyatni interfaol
metodlar asosida tashkil etish malakasini shakllantirishga quyidagi tamoyillarga
amal qilish asosida erishiladi:
1.Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish
borasidagi yagona maqsadning qaror topganligi.](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_2.png)
![2.Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish
borasidagi harakatning izchil, maqsadga muvofiq, tizimli va uzluksiz amalga
oshirilishi.
3.Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etishda
mavjud shart-sharoit hamda sub`ektiv yondashuvlarni inobatga olish.
4.Pedagogik mahorat va iqtidorlarni erkin namoyish etish.
5.Yangi tajribalarni ommalashtirish.
6.Nazariy va amaliy faoliyat birligi.
7.Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etishda
xorijiy mamlakatlarning donor tashkilotlari bilan hamkorlik va hokazolar.
Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish
quyidagi omillar asosida amalga oshiriladi:
1.obektiv omillar:
•boshlang’ich ta`lim darslarida moddiy-texnik bazaning yaratilganligi;
•Ta`lim-tarbiya jarayonining zarur texnik hamda axborotli vositalar bilan
ta`minlanganligi;
•boshlang’ich ta`lim darslarida pedagogik monitoring (ma`lumotlar
banki)ning tashkil etilganligi, uning maxsus adabiyotlar bilan boyitilganligi;
2.Subektiv omillar:
•Boshlang’ich ta`lim limi darslarining o’qituvchilarida PT mohiyatini
o’rganishga nisbatan ichki ehtiyoj va qiziqishning yuzaga kelganligi.
•ularda o’z faoliyatlarida PT lardan foydalanishga nisbatan rag’batning qaror
topganligi;
•kasb-hunar kolleji rahbariyati va jamoasining o’quv yurti faoliyatini interfaol
metodlar asosida tashkil etish yo’lidagi birligi va yakdilligining shakllanganligi;
•boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining PT mohiyatidan
xabardorliklari;
•ularda o’z faoliyatlarini texnologik yondashuv asosida tashkil etish
borasidagi ko’nikma va malakalarning tarkib topganligi;](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_3.png)
![•boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining o’z pedagogik faoliyatlarida
PT ni qo’llay olish mahoratiga egaliklari;
•ularda ijodkorlik, izlanuvchanlik, boshlang’ich ta`lim o’quvchilari orasida
ko’tarinki kayfiyatni yarata olish sifatlarining mavjudligi;
•PT asosida pedagogik faoliyatni tashkil etayotgan o’qituvchilarni
rag’batlantirib borish va hokazolar.
Boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining pedagogik faoliyatni interfaol
metodlar asosida tashkil etish borasidagi mahoratlari darajasi quyidagi
ko’rsatgichlarga muvofiq belgilanadi:
•Boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarida boshlang’ich ta`lim
o’quvchilari bilan muloqotni muvaffaqiyatli tashkil etish, pedagogik faoliyatga
nisbatan ijodiy yondoshuv, pedagogik vaziyatlarni baholay olish va ularga muvofiq
xatti-harakatni tashkil etish malakalari shakllanganligi;
•pedagogik faoliyat mazmuni, ko’lami, sur`ati hamda samaradorliginining
yuqori darajasi.
Tadqiqot muammosini nazariy-amaliy asoslarini o’rganish natijasida shu
holat aniqlandiki, pedagogik texnologiyalar mohiyatini boshlang’ich ta`lim darslari
pedagoglari o’rtasida targ’ib qilish jarayonida ijtimoiy-gumanitar fanlarga nisbatan
tabiiy fanlar o’qituvchilari mazkur pedagogik texnologiyalarning nazariy-amaliy
asoslarini tez va puxta o’zlashtirishga muvaffaq bo’lganlar. Buning boisi,
boshlang’ich ta`lim o’quvchilariining bilim, ko’nikma va malakalari, shuningdek,
ta`lim-tarbiya jarayonining samaradorlik darajasini aniqlashga yo’naltirilgan
metodlarning statistik xususiyatga egaligidadir.
Hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda
tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita bog‘liq. Bu
jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini
tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya,
V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik
ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy
innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi ishlanmalarni,](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_4.png)
![ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini rivojlantirishni
ajratib ko‘rsatish mumkin. Hayotiy kelajakni amalga oshirish uchun inson ongli
tarzda qayta o‘z-o‘zini faoliyatini yo‘lga qo‘yadi va buning uchun ta’lim jarayoni
imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon talaba yoshi davri, yoshlik davri
ayni ushbu jarayonni yo‘lga qo‘yish uchun muhim bosqich davri hisoblanadi. Ushbu
konsepsiyaning keyingi g‘oyasi pedagogik sub’ektivlikni rivojlanishi bilan bog‘liq:
talaba “o‘rganuvchi”, “o‘quvchi”, “o‘qitadigan” pozitsiya orqali o‘tadi. Agar oliy
o‘quv yurti “o‘qish joyi va vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bo‘lish
maydoni”(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda ushbu oliy o‘quv yurtidagi pedagogik
jarayon uni amalga oshirish orqali ta’lim olayotgan talabaning o‘z-o‘zini
rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydigan
pedagogik jarayonni ijodiy-o‘zini qayta qurish sub’ekti ham talaba, ham pedagog
uchun imkoniyatlar hisoblanadi. O‘qituvchi faoliyati ham o‘zgaradi: “usta” ishlari
orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida yetkazishdan, talabalarda
pedagogik qobiliyatni shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil
etuvchi “maslahatchi” pozitsiyada talabalar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy
faoliyatini loyihalovchiga aylanadi. Shunga ko‘ra integrativ ta’lim texnologiyalarini
yo‘lga qo‘yish dolzarb bo‘lib qoladi. Ushbu masalada ta’limni loyihalash bilan
shug‘ullanuvchi muammolar instituti bugungi kundagi dolzarb masalada yetakchilik
qilmog‘i zarur. Bundan tashqari oliy ta’limda har bir fanlarni o‘qitish sohasida
pedagogika va psixologiya fanlari bloki tezkor texnologik izlanishlarni amalga
oshirish bilan shug‘ullanishlari kerakonsepsiya Pedagogik ta’lim amalga
oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida alohida to‘xtalish kerakligi
e’tiborga loyiq. Bular: kichik darajadagi, ko‘p bosqichli va ko‘p darajadagi
modellarga qaratilishidan iborat. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir model mustaqil
yaxlit ta’lim sifatida qaralib, ular o‘zlarining jilg‘alariga ega bo‘lib, aniq ijtimoiy-
madaniy va iqtisodiy xolatlar bilan bevosita bog‘liq. Kichik darajadagi tizim – bu
oliy ta’limdagi an’anaviy tizim hisoblanib, u qat’iy hisoblanib, bunda tor
mutaxassislar tayyorlanib, ta’lim jarayonida o‘qitish variantlarini tanlash imkoniyati
mavjud emas. Qabul qilingan 1998yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bo‘lsada,](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_5.png)
![lekin bu tizim ham baribir shaxs tanlash imkoniyatlarini chagaralaydi. Ko‘p
bosqichli tizimda o‘rta maxsus ta’lim tizimi asosida oliy ta’lim olish uchun
imkoniyatlar mavjud bo‘lib, o‘zaro bog‘lovchi o‘quv rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu
tizim ixcham hisoblanib, bitiruvchilarni uchinchi kursga qabul qilish bilan bog‘liq
ko‘plab muammolar kelib chiqadi: qaysi mablag‘ asosida o‘qitish, birinchi o‘rinda
pedagogika bilim yurti va pedagogika kollejlarida talabalarni egallagan bilimlari
sifati masalasi turlicha gumon uyg‘otadi. 1997 yilda qabul qilingan “Ta’lim
to‘g‘risida” gi Qonunga muvofiq oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimi yo‘lga
qo‘yildi. Oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimini ishlab chiqish va joriy etishni
kuchli innovatsion jarayon sifatida belgilash mumkin. Ushbu masalada G‘arbiy
Yevropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama tahlil etilib, baho berildi va
O‘zbekiston Respublikasi sharoitida o‘zimizning mentalitetimizdan kelib chiqib,
oliy ta’limning o‘ziga xos ko‘p bosqichli tizimi yaratildi.
Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, fakultetlarda oliy
ta’limdagi ko‘p bosqichli tizim (OTKT) asosida ishlash va an’anaviy tizim bilan
ishlash qiyosiy taqqoslab ko‘rilganda, talabalar (OTKT) yangicha ta’lim tizimida
ongli, ijodiy ishlashga ko‘proq e’tibor qaratgani, talabalarda ta’lim motivatsiyasi
darajasi yuqori ekanligi ko‘zga tashlanadi. Oliy ta’limni fakultetlari va kafedralarida
tuzilmaviy-funksional va mazmunli-texnologik qayta qurish amalga oshiriladi.
Umuman olganda oliy ta’limda individual-ijodiy va jamoaviy-ijodiy faoliyat
sohasida bugungi kunga kelib sezilarli tajribalar to‘plandi, o‘quv pedagogik jarayoni
ishtirokchilari o‘rtasida sub’ekt-sub’ekt munosabatlari rivojlanishida o‘zgarishlar
sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali talabalarni mustaqil
ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki ta’minlansa,
ikkinchi tomondan pedagoglar tomonidan talabalar faoliyatini boshqarishda metodik
madaniyat darajasi o‘sib borishi kuzatiladi.
3. O‘qitish jarayonida innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etishning
tashkiliy jihatlari Ma’lumki, didaktikaning predmetini o‘rgatish, o‘rganish ta’lim
mazmunini tashkil qiladi. Bunda ishtirok etayotgan uchta komponent bir-birlari
bilan shunday uzviy aloqadaki, ulardan birini e’tibordan chetda qoldirish mumkin](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_6.png)
![emas. Xo‘sh, nimani nimadan boshlash kerak? Ishni o‘rganish yoki o‘rgatishdan
boshlasak, tabiiy ravishda savol tug‘iladi: nimani (qanday mazmundagi o‘quv
materialini) o‘rganmoqchisiz yoki o‘rgatmoqchisiz? O‘rgatish ham, o‘rganish ham
asosiy maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim ob’ekti va oxirgi natija mahsuli bo‘lmish
ta’lim mazmuniga bog‘liq. Har xil mazmun uni o‘zlashtirishning o‘ziga xos usullari
bilan farq qilganligi uchun o‘rganishning qanday bo‘lishi uning mazmuniga bog‘liq,
bu esa o‘rganishni tashkil etuvchi o‘rgatuvchiga bog‘liq. Shunday qilib, didaktik
tafakkur - bu o‘rganish, o‘rgatish va ta’lim mazmunining doimiy aloqalari,
munosabatlarini izlash, aniqlash demakdir. O‘qituvchi o‘quvchini faollashtiradigan,
o‘zi va o‘rganuvchi uchun qulay bo‘lgan yo‘llarni, usul va uslublarni, o‘qitish
shakllari, metod va vositalarni izlaydi, ularni takomillashtiradi. Shu boisdan ham
“pedagogik texnologiya”, “didaktik texnologiya”, “ta’lim texnlogiyasi” atamalari
qatoridan “pedagogik innovatsiyalar” atamasi ham mustahkam o‘rin olmoqda.
Yuqorida sanab o‘tilgan tarzda o‘rgatish, o‘rganishda ta’lim mazmuni asosiy o‘rin
tutadi. Shuning uchun ham, o‘z oldimizga Davlat ta’lim standartlarini yaratish
birinchi galdagi vazifa qilib qo‘yildi. Bu vazifaning uddasidan chiqdikonsepsiya
Davlat ta’lim standartlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
tasdiqlanib, har bir ta’lim muassasalariga, har bir o‘quvchiga yetkazildi. Endigi
vazifa shu standartlarni tezroq hayotga tatbiq etish mexanizmini yaratishdan iborat.
Biroq, e’tirof qilish kerakki, hali Respublikamizda yangi pedagogik
texnologiyalarni, ta’lim innovatsiyalarini to‘plash, ular ichidan faoliyatimizda eng
ko‘p samara beradiganlarini tanlash, tajriba-sinovdan o‘tkazish va qo‘llash- joriy
etishni yo‘lga qo‘yadigan tizim (mexanizm) shakllantirilmagan edi. “Ta’lim
to‘g‘risida”gi Qonun, “talablari asosida ishlab chiqilgan umumiy ta’lim fanlari
bo‘yicha Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqilib, bosqichma-bosqich amalga
oshirishga kirishilgandan keyin bu sohadagi ishlarni aniq bir tizimga solish, qo‘llab
- quvvatlash, yangiliklarni joriy etishga yetarli shart-sharoitlar yaratadigan
tuzilmalarga bo‘lgan ehtiyoj yaqqol ko‘zga tashlandi. Chunki, Davlat ta’lim
standartlari o‘quvchilar bilimiga qo‘yiladigan majburiy minimal daraja bo‘lib, davr
o‘quvchilarga ta’lim standartlari darajasi talablaridan oshirib bilim, iqtidor va](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_7.png)
![ko‘nikmalar berishni taqozo etadi. Bu masalani ijobiy hal qilish ilg‘or tajribalar,
yangi pedagogik texnologiyalarni izlash, ularning didaktik imkoniyatlarini sinab
ko‘rgan holda amaliyotga tatbiq etishga bo‘lgan hayotiy ehtiyojni oshirib yubordi.
Bundan kelib chiqadigan amaliy hulosa - ilg‘or ta’limiy yangiliklarni aniqlash,
ularning jamg‘armalarini tashkil etish, sinab ko‘rish, pedagogik amaliyotga joriy
qilishning, ilmiy xulosalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish tizimini
yaratish masalasining dolzarbligini oshirdi. Hozirgi kunda bu tizimni yaratish
yo‘lida bir qator izlanishlar, sa’y- harakatlar boshlab yuborilgan. Jumladan, vazirlik,
viloyat xalq ta’limi boshqarmalari tarkibida Davlat ta’lim standartlari boshqarmalari
va bo‘limlari (monitoringi) tashkil etilgan.
Yuqorida ta’kidlanganidek, Davlat ta’lim standartlari- bu o‘quvchilar bilim
saviyasining minimal darajasini belgilaydi, bu darajadan yuqori ko‘rsatkichlarga
erishish uchun ma’lum izlanish hamda tashabbus lozim, pedagogik innovatsiyalarni
yaratish, shuningdek, ularni boshqarish avvalam bor, ana shu dorlzarb vazifalarni
hal qilishga xizmat qiladi. Shu boisdan ham pedagogik innovatsiyalarni izlab topish.
o‘rganish, tahlillar ostida eng ko‘p samara beradiganlarini tanlab olish va ularni
amaliyotda qo‘llash tartibini belgilab beradigan tizimni yaratish maqsadga
muvofiqdir. Fikrimizcha, buning uchun, innovatsiyalar haqida aniq ma’lumotlar
jamg‘armasini yaratish zarur bo‘lib, buni shartli ravishda innovatsiyalarni “to‘plash”
jarayoni deb qabul qilamiz. Innovatsion yangiliklarni to‘plovchilar jadvalga ko‘ra
vazirlik tizimida yangi tashkil qilingan markazlar, jumladan, xalq ta’limi xodimlari
malakasini oshirish instituti barcha talim muassasalari rahbarlari malakasini oshirish
bo‘yicha doimiy ishlovchi Respublika doimiy kursi qoshidagi monitoring markazi
va respublika ta’lim markazi asosiy bo‘g‘in hisoblanadi. Pedagogik innovatsiyalarni
qo‘llash bilan uni to‘plab, ilmiy jihatdan xulosalar tayyorlovchi bo‘g‘in o‘rtasidagi
“Pedagogik matbuot” asosan nashr ishlari, ommalashtirish, keng pedagogik
jamoalar, ilmiy-pedagogik xodimlarga ularni yetkazish, ularning taklif va
mulohazalarini olish, tajriba-sinov xulosalari asosida innovatsiyalarni yanada
takomillashtirish ishlari bilan shug‘ullanadi. O‘ylaymizki, ta’lim texnologiyasi va
pedagogik innovatsiyalarga bunday tizimli yondashuv Davlat ta’lim standartlarini](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_8.png)
![amalga oshirishda o‘z samarasini ko‘rsatadi. O‘qituvchining pedagogik faoliyatini
olib borishga halaqit beradigan psixologik to‘siqlarni umumlashtirib yangilik
kiritishlarga o‘qituvchilarning ko‘proq qarshilik bildirishini keltiradigan sabablarni
ta’kidlab o‘tish zarur.
1. O‘zgarishning maqsadi o‘qituvchilarga tushuntirilmagan yashirin, gapning
ikki ma’nosi xavotir va noma’lumlikni keltiradi. Noma’lumdan qo‘rquv har qaysi
yangi usulga o‘qituvchilarni yo‘llashi mumkin.
2. O‘qituvchilar yangilikni kiritishda rejalashtirish va ishlab chiqarishda
qatnashmaganlar.
3. Jamoa an’analarini e’tiborga olmaslik va o‘z ishining odatiy usuliga rioya
qilish.
4. Yangi usullarga sub’ektiv munosabat va qo‘rquv, statusni yo‘qotish xislari.
5. Ish xajmining ko‘payishi rahbar o‘qituvchilar faoliyatida o‘zgarishlarni
rejalashtirmasligi oqibatida qo‘rqish paydo bo‘ladi.
Yangilik kirituvchi tashabbuskor odam hurmat va ishonchga ega bo‘lmasa.
Afsus, ko‘pincha o‘qituvchilar loyihaga emas, uning muallifiga qaraydi. Agar bu
insonning hurmati past bo‘lsa, pedagog uning qadrligiga qaramay, bu odamga
ishonchsizligi uning g‘oyasiga o‘tkaziladi. O‘qituvchi ijodkorligini shaxsiyatning
axloqiy munosabatiga qarab mulohaza qilish mumkin. Agar ijodiy faollik asossiz va
mavjud qadriyatlarga e’tiborini qaratmasa, demak bu faollik juda xavfli. Yosh
o‘qituvchining bilim berishi va kasbiy faoliyatida ijodiy rivojlanishi uchun ko‘p
variantli yechimlarga olib boruvchi mashqlarni topmaganlar. O‘quvchilarga
ularning ijodiy faoliyatidagi ma’nosini umumiy yo‘nalishlarini anglashga yordam
berish, o‘z imkoniyatlarning rivojlanishini bilish. Bunday tushunchasiz ijodiy
faoliyatni kuchaytiradigan mashqlar o‘yin sifatida o‘zlashtiriladi. Yuqorida sanab
o‘tilgan maslahatlar erkin muloqotda, fikr-almashuvda, ijodiy bahslashuvda
eksperimental ish jarayonida bo‘lib o‘tishi mumkin. Misol uchun qobiliyatlar
rivojlanishining natijasini ko‘rib chiqamiz: “Shuni ko‘rib o‘tish kerakki, hozir
nimalarni mulohaza qilsa, uni hammasini tushunarmikan..? Nimaga u o‘z qarashiga
meni ishontirmoqchi?”. Menimcha: “ma’lumotlarim yetarli emas: yetmagan](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_9.png)
![to‘lato‘kislarni bilib olsam, yaxshi bo‘ladi... U nohaq deb aytyapmanmi yoki
ochiqchasiga o‘z munosabatimni bildiryapmanmi? Bu holda men ishonchliroq
tarzda o‘z fikrimni o‘zgartirishim kerak”. O‘quvchilarda ijodiy fikrlashni
rivojlantiish metodlarini va mazmunini didaktik izlash bilim va usullarni
shakllantirishga olib keldi. Shunday tadqiqiy mo‘ljal o‘quv jarayoniga pedagogik
yondashuvni o‘ziga xos tarzda yo‘lga qo‘yishni taqozo etadi. Bu esa o‘z o‘rnida
ta’limning maqsadi yosh o‘qituvchilarda yangi tajriba, kasbiy – tadqiqiy faoliyatda
yangi bilimlar bilan qurollanishni, rolli va o‘xshatish kabi modellashlarni
o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi. Bolalar tomonidan mazmunan ma’lumotlarni
o‘zlashtirishi bilan bog‘liq bo‘lgan aniq shakllarga murojaat qilamiz. Talim
modellarining misollar orasida biz muammolarni tizimli yechim asosida ijobiy
izlanishning tashkillashtirishni bahslashuv va didaktik o‘yinlarini ajratamiz. Sanab
o‘tilgan modellar orasida biz didaktik va rolli o‘quv o‘yinlariga alohida e’tibor
qaratamiz. Didaktik o‘yinlar metodikasining asosiylari ularning tizimida o‘rnatilgan
4 bosqichni ajratsa bo‘ladi. Orientatsiya – o‘rnatiladigan mavzuning tasavvuri,
o‘xshatilishi va uning qoidalar harakteristikasi, o‘yin mulohazalarining bayoni,
o‘yin o‘tkazishda uning sahnalashtirishi, o‘yin mazmunining detallarini ishlab
chiqarish katta ahamiyatga ega. Sahna – bu o‘yinning tashkiliy va syujetli sxemasi,
umumiy rejasi ekan.
4. Tarbiya darslarini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish.
Ta’lim tizimida yangiliklar kiritish mazmuni va yo‘nalishlari masalasini
o‘rganishga kirishishdan oldin “Pedagogik tizim” va “Pedagogik tizimda yangiliklar
kiritish” tushunchasini aniqlab olaylikonsepsiya Pedagogik jarayon bilamizki,
pedagogik tizim asosida yo‘lga qo‘yiladi. Pedagogik tizim - bu tashkil
etuvchilarning birlashtirilgan majmui bo‘lib, ular o‘zgarishlarda ham
barqarorligicha qolaveradi. Agarda o‘zgarishlar (yangilik kiritish) qandaydir
mumkin bo‘lgan chegaradan oshib ketsa, tizim buziladi, uning o‘rniga yangi boshqa
hususiyatli tizim yuzaga keladi. Pedagogik tizim - elementlarning juda mustahkam
birlashuvidir. Har qanday pedagogik tizimning tuzilishi hozirgi davrda quyidagi
elementlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular o‘zaro bog‘liq holda quyidagi](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_10.png)
![ko‘rinishga ega: o‘quvchi; tarbiyaning maqsadi; tarbiya mazmuni; tarbiya jarayoni;
o‘qituvchilar (yoki TTV - ta’limning texnik vositalari); tarbiyaviy ishlarning
tashkiliy shakllaridan iborat bo‘ladi. Bu tizimning tarkibiy qismlaridan har biri har
qanday darajada elementlarga bo‘lib, yoyib ko‘rsatilishi mumkin. Ko‘rilgan tizimni
mukammal tarkibiy tuzilish emas deb hisoblashga asoslarimiz bor. Ko‘rsatib
o‘tilganlarga qo‘shila olmaydiganlar pedagogik tizimning muhim tarkibiy qismlari,
shuningdek, “natijalar”, “o‘quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish”,
“texnologiya”lardan iborat, deb ham hisoblashlari mumkin. Ular berilgan
chizmadagi pedagogik tizim modelida ko‘zga tashlanadi. Maqsadlar natijalar bilan
mos kelib, uzluksiz jarayon tashkil etadi. Maqsadlarning natija bilan to‘la mos
kelishi pedagogik jarayonning ishonchi, o‘lchov ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi.
Pedagogik tizim boshqaruv, birlashtiruvchi hamma tarkibiy qismlari nisbatan
mustaqil qism hisoblanadi, chunki ular o‘z maqsad va tuzilishlariga egadir.
Pedagogik tizimning tashkil etuvchi tarkibiy qismi sifatida alohida omillar birligi
deb ta’kidlagan holda ularni ko‘pincha, o‘quv-tarbiya jarayonining texnologiyasi
deb ko‘rsatadilar. Bunday yondashishda pedagogik tizim ko‘zlangan maqsadga
erishishni ta’minlaydigan mustahkam tashkiliy texnologik kompleks bo‘ladi. Shuni
ta’kidlash kerakki, pedagogik tizim har doim ham texnologiyadir. Ana shu belgisi
bo‘yicha pedagogik tizimning tarkibiy qismlar ixtiyoriy “to‘plamidan” ajratib olish
osondir. Texnologiya - bu qat’iy tashkiliy mantiqqa bo‘ysunuvchi imkoniyatlarini
belgilovchi tizimning ichki sifatidir. Shu bilan birga topshiriqni baholash
darajasining o‘zidayoq, texnolog ma’lum jarayonlar hamda hodisalarga tayanadi.
Ma’lum jarayonlar muvaffaqiyat ifodasining dalili sifatida foydalaniladi, ajoyib
xodisalar natijalari esa yangi sabab va formula manbalari sifatida amalga oshiriladi.
O‘quv texnologiyalarni loyihalashtirish metodik “tajribalarni umumlashtirishdan”
farqli “mumkin emas” xulosasini bermaydi. Texnolog uchun bu faqatgina vaqt va
harajatlar masalasidir. Texnolog faqatgina yaxshi ma’lum, tekshirib ko‘rilgan,
asoslangan, shubha qilinmaydigan fikrlarga asoslanadi. Texnolog tajribalar
o‘tkazmay, aniq ko‘zlangan natijalar bilan ish olib boradi. Texnologiya variantlikka
yo‘l qo‘ymaydi uning asosiy vazifasi -aniq kafolatlangan natija olishdir, u har doim](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_11.png)
![ham asosiy yechimida oddiydir. Asosiy yechimni tushunish qolgan hammasini,
o‘zaro zarur elementlar tizimi, tartibining mazmunini ochib beradi. Texnologiyadan
hech bir qismini olib tashlab bo‘lmaydi, u yerda ortiqchasi bo‘lmaydi, bo‘lishi
mumkin ham emas. Bu juda murakkab holat, har ikkinchi o‘qituvchi izlash -
tadqiqotchilik tartibida ish olib boradi va shu bilan bolaning maktabdagi hayoti
natijasining noaniqligini kuchaytiradi. Har doim, ayniqsa “aniq” fanlar deb
nomlanuvchi yo‘nalish vakillari orasida pedagoglarni harakterlari uchun koyib
turuvchilar topiladi va ular har galgidek pedagogika tizimi modellarini reviziya
qilish va moderizatsiyalashdan boshlaydilar. Endi quyida pedagogika tizimida sodir
bo‘ladigan jarayonlarniig ba’zi prinsipial harakteristikalarida to‘xtalib o‘tamiz.
Pedagogik tizimining har bir aniq modifikatsiyasi ko‘zlangan natijaga erishishi aniq
hususiyat va imkoniyatlarga ega degan qoidadan kelib chiqamiz. Bu imkoniyatlar
tizimining aniq hususiyatlari bilan qat’iy belgilab qo‘yilgan. Bu tarzda biz ta’lim va
tarbiyaviy jihatdan ko‘zlangan daraja va sifatga erishmoqchi bo‘lsak, unda shunga
mos pedagogik tizim haqida o‘ylashimiz kerak va uning ishlashi pedagogik
jarayonning kerakli yo‘nalishi va intensivligini ta’minlashi zarur. Buning natijasi,
o‘quv-tarbiyaviy jarayonning yanada yuqoriroq samaradorligi, har doim pedagogik
tizimni takomillashtirish oqibatidir. Bu juda murakkab muammo, ularni ishlab
chiqishga dunyoda endi kirishilmoqda. Hozirgi, umumiy ko‘rinishga juda ko‘p
ko‘rinishli ko‘rsatgich, “harajat” va “natija”larni to‘plash mumkin bo‘lmoqda va
ushbu muammoning foydaliligini aniqlash esa uni iqtisodiy nuqtai nazardan hal
qilish imkonini beradi. Intuitiv va sub’ektiv baholarni juda oson noto‘g‘ri deyish
mumkin va bu yerda vaziyatdan chiqish faqatgina fikrlarni to‘plashdan iborat
bo‘ladi. Har qanday pedagogikaning maksimal umumiy samarasi 100% ko‘zlangan
maqsadga to‘la erishilgan xisoblanib, agar tarbiyachilar uchun ilgari erishilgandan
pastroq darajada bo‘lmasa mumkin bo‘ladi. Yana biron-bir pedagogik tizim
tuzilishiga nazar tashlaylik, u “yomon” va “yaxshi” pedagogik tizim uchun ham
birdir. Uning uchun o‘qituvchi ham birdir. Uni o‘qituvchi, o‘quvchilar
munosabatigacha soddalashtiramiz. Bu munosabatlar ilgari o‘rganilgan edi va
umumiy xulosa ma’lum: deyarli 50% o‘qituvchidan, 50% esa o‘quvchiga bog‘liq.](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_12.png)
![Bundan kelib chiqadiki, masalan: eng yomon pedagogik tizimning samaradorligi,
aytaylik o‘qituvchi, umuman hech qanday harakatlarni amalga oshirmagan holda,
ammo tizim ishlasa 50% dan kam bo‘lmaydi. An’anaviy pedagogik tizimning
foydali harakat koeffitsenti 60% dan oshmaydi deb hisoblanadi. Bu esa maktab
tarbiyalanuvchilarining faqatgina yarmidan ozgina ko‘prog‘i dasturni to‘la
o‘zlashtira oladi deganini bildiradi. Yana bir muhim fikr, tizimning umumiy
nazariyasidan ma’lumki tizimni baravariga bir necha parametrlar bo‘yicha
yaxshilash mumkin emas. To‘g‘ri yo‘l yangilikni asta-sekin, uning foydaliligiga
ishonch hosil qilib, har tomonlama tekshirib ko‘rib, keyingi ishlarni o‘ylab
kiritishdan iborat. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki har bir yaratilgan yangilik oldiniga
albatta ilgarigisidan ham yomon ishlaydi. Chunki bu jarayonni o‘rganish,
moslashish, sustkashlikni yengish kerakonsepsiya Pedagogik tizimni
takomillashtirishning asosiy yo‘llari ikkita: intensiv va ekstensiv. Intensiv
rivojlanish pedagogik tizimni ichki imkoniyatlar xisobiga, ekstensiv yo‘l esa
qo‘shimcha kuchlar jalb etish - ya’ni, vositalar, asbob-uskunalar, texnologiyalar
xisobiga takomillashtirishni ko‘zda tutadi. Pedagogik texnologiyaning, intensiv
rivojlanish imkoniyatlari tugagan deb hisoblanadi: maktabning mavjudligi ming
yilliklar davomida hamma yo‘llarni sinab ko‘rib bo‘lgan, hozirgi pedagoglar
nasibasi qaytarish, tarbiya mazmuni va vazifasini, mantiqiy chuqur esga olish, uning
birlamchi asoslariga chuqur tushib borishdan iborat. Yana bir bor qaytarib aytamiz,
agarda maktab hali o‘lmagan bo‘lsa agarda u yashayotgan, rivojlanayogan va
bolalarni o‘qitayotgan bo‘lsa, bu faqatgina o‘zining konservativ tabiati hisobigadir.
Ba’zi nazariyotchilar aytadilarki, juda yaqin vaqt ichida pedagogikada innovatsiya
bir ma’noni - orqaga, o‘tmishga, o‘ylab va oqilona tarbiyalash, ma’naviy
tarbiyalovchi, yangiliklarsiz va tirishishlarsiz tinch tizimga qaytishnigina bildiradi
degan fikrni aytmoqdalar. G‘arb maktablari ekstensiv yo‘l bilan pedagogik
mahsulotni yangi informatsion texnologiyalar, vaqtni turli xil o‘quv faoliyatlariga
taqsimlash, sinfdagi differensatsiya va individuallashtirish hisobiga oshirish bilan
rivojlanib bormoqda. Shu bilan pedagogik mahsulot sifati yaxshilanmoqdaki, bu
savol aniqligicha qolmoqda: ko‘pchilik mustaqil ekspertlar bunga ishonchsizlik](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_13.png)
![bildirmoqdalar. Bu holatdan chiqish yo‘li “O‘zaro bog‘liqlikdagi innovatsiya
(yangiliklar)” deb ataluvchi, intensiv va ekstensiv yo‘llarni birlashtirishga imkon
beruvchi pedagogik tizim rivojlanishi hisoblanadi. Bu pedagogikaning foydalanish
imkoniyatlarini chuqur tekshirishni talab qiladi, bu esa ular turli ko‘rinishdagi turli
harakterli va turli darajadagi pedagogik tizim tashkil etuvchilari uchrashgan nuqtada
namoyon bo‘ladi. Bo‘sh joylarini yangi texnologiyalar bilan mustahkamlab,
pedagogik tizimning umumiy samarasini yaxshilashga urinsa bo‘ladi. Bunday
yondashishda innovatsiya o‘ylab topilgai “tashqi” chora bo‘lib ko‘rilmaydi, balki
chuqur mazmunli talab va tizimni bilish, anglab yetilgan qayta tuzish hisoblanadi.
Agar shunday nuqtai nazar bilan innovatsion chaqiriqlarga qaralsa ularda deyarli
yangi jihatlar yo‘qdek tuyuladi. Jumladan, eski muammolarni hal etish uchun yangi
“retsept”lar ham yo‘q. Umuman olganda innovatsion g‘oyalarga insoniyat taraqiyoti
jarayoni haqidagi yangi bilimlarga asoslangan, pedagogik muammolarni hal qilishga
ilgari qo‘llanilmagan nazariy yondashuvlar, aniq amaliy texnologiyalardan olingan
yuqori natijalarni kiritishga majburmiz. Pedagogika fanida berilgan g‘oyalarni
ishlanganlik darajasining muvofiqlik jihatlari bo‘yicha umumiy va qisman
innovatsion loyihalar miqdori, shuningdek, pedagogik amaliyotda ulardan
foydalanishning tahliliy umumiy pedagogik innovatsiyalarga kiritish imkonini berdi.
Nazorat shakllari: tayanch konspekt bo‘yicha yozma ish, mustaqil ishlar, baland
ovozda so‘rash, magnitafonda, juftlikda o‘zaro nazorat, guruhdagi o‘zaro nazorat va
uy nazorati, o‘z-o‘zini baholash. O‘quvchi tomonidan olingan har bir baho bilimlar
uchun maxsus ochilgan ko‘zguga qo‘yib boriladi. U go‘yo o‘quvchiga xizmat
qiladigan ro‘yxat vazifasini bajaradi. Baholar yesa ijobiy shifrlangan tavsifnoma
ahamiyatiga yega bo‘ladi. Bunday tavsifnomani ye’lon qilish katta tarbiyaviy
ahamiyatga yega bo‘ladi. Bu tavsifnomaning yeng muhim tomoni shundaki, unda
o‘quvchi xohlagan vaqtida har qanday bahoni nisbatan yuqori bahoga o‘zgartirishi
mumkin. Ochiq imkoniyat tamoyilining mohiyati ham shunda. Har bir baho, - deb
ta’kidlaydi V.F. Shatalov, avvalambor, o‘quvchida ijobiy ye’tiborni qo‘zg‘atadigan
vosita, turtki bo‘lib xizmat qilishi lozim. Ikki baho salbiy hislarga sabab bo‘ladi
hamda o‘qituvchi va fan bilan ziddiyatni keltirib chiqaradi. Shatalov bunday](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_14.png)
![konfliktli vaziyatlarni bartaraf qiladi. V.F.Shatalov tomonidan ishlab chiqilgan
o‘quv faoliyati tizimi maktab o‘quvchilarida eksperiment qilingan, lekin uning
metodikasi matematika o‘qitish doirasidan chiqib, nafaqat tabiiy fanlar, balki
gumanitar fanlar: til, tarix kabi fanlarni o‘qitishda ham keng tarqaldi. G. Selevko
pedagogik texnologiyani rejalashtiriladigan natijalar bilan birga boshqariladigan
tizim deb ta’riflaydi.
Dasturlashtirilgan o‘qitishning beshta asosiy tamoyili farqlanadi:
1.Boshqarish qurilmalarining muayyan bosqichliligi (ierarxiya) tamoyili. Bu
programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasining ierarxiya tuzilmasida avvalambor
pedagog turadi, va bu fanda dastlabki umumiy mo‘ljal hisoblanadi; o‘qitishning
murakkab nostandart vaziyatlarida individual yordam va korreksiya o‘rin oladi.
2.Qayta aloqa tamoyili. U o‘quv faoliyatining har bir tadbiri bo‘yicha o‘quv
jarayonini boshqarishning davriy tashkil yetish tizimini talab qiladi. Bunda awalo
to‘g‘ri aloqa o‘rnatiladi - zaruriy harakat obrazi to‘g‘risidagi axborot boshqaruvchi
obektdan boshqariluvchiga uzatiladi. Qayta aloqa, V.P.Bespalko ta’kidlashicha,
pedagog uchungina emas, balki ta’lim oluvchiga ham zarur birinchisiga korreksiya
uchun, ikkinchisiga esa o‘quv materialini tushunish uchun. Ichki va tashqi qayta
aloqa ham mavjud. Ichki qayta aloqa ta’lim oluvchilarning o‘z natijalarini va
o‘zining aqliy faoliyati xarakterini mustaqil korreksiya qilish uchun xizmat qiladi.
Tashqi qayta aloqa ta’lim oluvchiga bevosita o‘quv jarayonini boshqaruvchi
qurilmalar vositasida yoki pedagog tomonidan ta’sir etishda amalga oshiriladi.
3. O‘quv materialini yoritish va uzatishda amalga oshiriladigan odimlovchi
texnologik jarayon tamoyili. Odimlovchi o‘quv tadbiri — bu texnologik usul bo‘lib,
unda o‘kuv materiali programmada axborot bo‘laklari va o‘quv vazifalari (bilim va
malakalarni samarali o‘zlashtirishni ta’minlashga xizmat qiladigan va ta’lim
oluvchining bilimlarni o‘zlashtirishning muayyan nazariyasini aks ettirgan)ning
kengligi bo‘yicha alohida, mustaqil, lekin o‘zaro bog‘langan va optimal bo‘lgan
qismlardan iboratdir. To‘g‘ridan-to‘g‘ri va qayta aloqa uchun zarur bo‘lgan
axborotlar to‘plami, bilish harakatlari va qoidalarining ta’limiy programma odimini
hosil qiladi. Bu odim tarkibiga uch o‘zaro aloqador kadr (zveno) qo‘shiladi: axborot,](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_15.png)
![qayta aloqa tadbiri va nazorat. Odimlovchi o‘quv tadbirlari izchilligi
programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasi asosini tashkil etuvchi ta’limiy
programmani hosil qiladi.
4. O‘qitishda individual namuna va boshqarish tamoyili davom ettiriladi. Bu
tamoyil ta’lim oluvchining har biriga shunday axborot jarayonini yo‘naltiradi va
tavsiya etadiki, u ta’lim oluvchiga mashq jarayonida, tezlikda oldinga siljishga
imkoniyat beradi, chunki uning bilish kuchi unga muvofiq ravishda boshqaruvchi
tomonidan uzatilgan axborotga, moslashishga qulay bo‘ladi.
5. Programmalashtirilgan o‘quv materialini uzatish uchun maxsus texnik
vositalardan foydalanish tamoyili.
Programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasini ilmiy asoslash bir qator
ta’limiy programmalarni farqlash imkoniyatini beradi:
• rayon programmalar;
• tarmoqlanuvchi programmalar;
• soddalashtirilgan programmalar;
• aralash programmalar;
• algoritm;
• blokli o‘qitish;
• modulli o‘qitish;
• bilimlarni to‘la o‘zlashtirish;
Ravon programmalar – bu nazorat topshiriqlari va o‘quv axborotlarining
almashinib turuvchi u qadar katta bo‘lmagan bloklari ketma-ketligidir. Ravon
programmada ta’lim oluvchi to‘g‘ri javob berishi shart. Ba’zan yehtimol deb
topilgan javoblardan birini shunchaki tanlaydi. To‘g‘ri topilgan javobda u yangi
o‘quv axborotiga ega bo‘ladi. Agar javob to‘g‘ri chiqmasa, axborotni qaytadan
o‘rganishga tavsiya etiladi. Tarmoqlanuvchi programma. Ta’lim oluvchi noto‘g‘ri
javob berganda, unga qo‘shimcha o‘quv axboroti beriladi va u ta’lim oluvchiga
nazorat topshiriqlarini bajarish, to‘g‘ri javob qaytarish va o‘quv axborotlarining
yangi bo‘laklarini olish imkoniyatini beradi.](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_16.png)
![Soddalashtirilgan programma. U ta’lim oluvchiga yangi o‘quv materialini
murakkablik darajasiga qarab tanlab olish, uni o‘zlashtirish jarayonida u yoki bu
tarzda o‘zgartirish, oddiy ma’lumotnoma, lug‘at va qo‘llanmalardan foydalanish
imkoniyatini beradi. Modulli o‘qitish. U modullar bo‘yicha tuzilgan o‘quv
programmalari asosida o‘qitishni tashkil yetishdir. Modul kurs mazmunini uch
sathda qamrab oladi: to‘la, qisqartirilgan va chuqurlashtirilgan. Programma
materiallari bir vaqtning o‘zida barcha yehtimol ko‘rilgan kodlarda: rasm, test,
ramzlar va so‘z bilan berilishi mumkin. O‘qitish moduli o‘quv materialining
avtonom (mustaqil) qismi bo‘lib, quyidagi komponentlardan tashkil topadi:
• aniq ifodaga ega bo‘lgan o‘quv maqsadi (maqsadli programma);
• axborotlar banki: o‘qitish programmasi shaklidagi ayni o‘quv materiali;
• maqsadlarga erishish bo‘yicha metodik qo‘llanma;
• zaruriy malakalarni shakllantirish bo‘yicha amaliy mashgulotlar;
• qo‘yilgan modul maqsadiga qatiy muvofiq keluvchi nazorat ishi.
Bilimlarni to‘la o‘zlashtirish texnologiyasi. O‘quv materiallari bir necha
bo‘laklaiga bo‘linadi: o‘zlashtirilishi tegishli bo‘lgan o‘quv unsurlari, undan so‘ng
bo‘limlar bo‘yicha tekshirish uchun materiallar ishlab chiqiladi, undan so‘ng
o‘qitish, tekshirish — joriy nazorat, korrektirovka va qayta, o‘zgartirilgan tarzda
ishlab chiqish - o‘qitish. Hozirgi davr o‘quv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni
tatbiq qilish bilan xarakterlidir. Pedagogik texnologiyalardan foydalanish ta’lim
texnologiyalarining ilmiy asoslarini ishlab chiqish, pedagogik innovatsiyalar,
mualliflik maktablari va yangi texnologiyalarni yeksperiment qilish bilan bog‘liqdir.
Bu tajribalar muayyan tizimni ishlab chiqish va umumlashtirishni talab etadi.
“O‘qitish tizimining qurama texnologiyasi” saviyasiga va darslarda mavzu bo‘yicha
davriylikni rivojlantirishga ko‘ra sinf ichidagi o‘qitishning tabaqalashtirilishi deb
qaraladi, Darslar har bir mavzu bo‘yicha ketma-ket joylashgan besh tipdan iborat
bo‘ladi:
1) mavzuni umumiy tahlil qiluvchi darslar (ular leksiyalar deb yuritiladi);](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_17.png)
![2) ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlari jarayonida o‘quv materialining
chuqurlashtirib ishlab chiqishini ko‘zda tutgan, tuzilgan seminar mashg‘ulotlari
(bunday darslar uchtadan beshtagacha bo‘lishi mumkin);
3) bilimlarni umumlashtirish va tartibga tushirish (gurahlash) darslari
(mavzular bo‘yicha sinovlar);
4) fanlararo materiallarni umumlashtirish (mavzular bo‘yicha vazifalarni
himoya qilish);
5) dars-praktikumlar.
Keyingi bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning saviyalariga ko‘ra
tabaqalashtirish ishlarini tashkil yetadi. Bu ish yangi materialni berish, uni
mustahkamlash va takrorlash, bilim, malaka va ko‘nikmalarni nazorat qilish orqali
amalga oshiriladi. Bu texnologiyada uchta tabaqalashtirishning turli darajadagi
qiyinchiliklari: “A”,”V”,”S” dasturlari ajralib turadi. Dasturlar quyidagi vazifalarni
hal qiladi:
• muayyan darajadagi bilim, malaka va ko‘nikmalarni yegallashni ta
‘minlaydi;
• talim oluvchilarning ma ‘lum darajadagi mustaqilligini ta’minlaydi; “S”
dasturi tayanch standart sifatida qayd qilinadi. Uni bajarish orqali ta’lim oluvchilar
fan bo‘yicha o‘quv materialini, uni qayta tiklay olish darajasida o‘zlashtiradilar. “S”
dasturi vazifalarini nisbatan qiyin dasturga o‘tmasdan oldin har bir o‘quvchi bajara
olishi lozim.
“V” dasturi mavzuni qo‘llash bilan bog‘liq masalalarni yechish uchun zarar
bo‘lgan o‘quv va aqliy faoliyatining umumiy va o‘ziga xos usullari bilan birga
yegallashni ta’minlaydi. Ushbu dasturga kiritiladigan qo‘shimcha ma’Iumotlar
birinchi bosqich materiallarini kengaytiradi, asosiy bilimlarni isbotlaydi, namoyish
yetadi va oydinlashtiradi hamda tushunchalarning amal qilish va qo‘llanishini
ko‘rsatib turadi. «A» dasturi o‘quvchilarning bilimlarini to‘la anglash, ijodiy
qo‘llash darajasiga ko‘taradi. Bu dasturda ijodiy qo‘llash istiqboli tobora
takomillashib boruvchi ma’lumotlar, chuqurlashtiriladigan materiallar, hamda uning
mantiqiy asoslanganligi joylashtirilgan. Materiallarni takrorlashda turli darajadagi](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_18.png)
![vazifalarni yerkin tiklash metodikasi qo‘llanadi. Tabaqalashtirilgan vazifalarni
nazorat qilishda individuallikka o‘tiladi va u chuqurlashtiriladi.
Davlatimiz rahbari innovatsiyaning ahamiyati tog‘risida quyidagilarni ta’kidladi:
«Innovatsiya bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni bugundan
boshlaydigan bo’lsak, uni aynan innovatsion g‘oyalar, innovatsion yondashuv
asosida boshlashimiz kerak». 2018-yilda respublikamizda innovatsiyalarni
rivojlantirishning asosiy vazifalari qatorida quyidagilar belgilandi: «Kelgusi yilda
ilmiy tadqiqot va innovatsion faoliyatni rivojlantirish, buning uchun zarur moliyaviy
resurslarni safarbar etish, ushbu jarayonda iqtidorli yoshlar ishtirokini, ijodiy g‘oya
va ishlanmalarni har tomonlama qo’llab quvvatlash vazifasi e’tiborimiz
markazidabo’ladi» Demak, bugungi kunda har bir soha va tizim faoliyatini
innovatsion g‘oyalar va texnologiyalar asosida olib borish muhim ahamiyat kasb
etadi. Shu jihatdan mavzuga kirishishdan oldin «innovatsiya» so’zining ma’nosiga
biroz to’xtalishni lozim topdik. Innovatsiya tushunchasi (lotincha novus yangi)
tadqiqotlarda va ilmiy ishlarda XIX asrlarda qo’llanila boshlagan. Avval u alohida
elementlarni bir sohadan boshqa sohaga kiritishni ifodalagan. Texnikaviy
yangiliklar kiritish qonuniyatlarini o’rganib firmalar foyda olish uchun «innovatsion
siyosatni» butun bir tizim sifatid o’zlashtirishdi. Mazkur faoliyat jamiyat hayotining
ixtiyoriy bo’g‘inini yangilash bo’yicha umumiy belgilarga, qonuniyatlar, yangilik
kiritish mexanizmiga ega. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayonda
o’qituvchi va talaba faoliyatiga yangilik, o’zgartirishlar kiritish bo’lib, uni amalga
oshirishda interfaol metodlardan foydalanishni taqozo etadi. Interfaol usullar ta’lim
jarayonida qatnashayotgan har bir o’quvchining faolligiga, erkin va mustaqil fikr
yuritishga asoslanadi. Bu usullardan foydalanganda bilim olish o’quvchi uchun
qiziqarli mashg‘ulotga aylanadi. Interfaol usullar qo’llanilganda o’quvchilar
o’qituvchilar yordami va hamkorligida mustaqil ishlash ko’nikma va malakalariga
ega bo’ladilar. O’quvchilar yangi bilimlarni ilmiy izlanish, tadqiqotchilik, tajriba
sinovlar o’tkazish asosida o’zlashtiradilar. Ilm orqali bilim olish tamoyiliga amal
qilinadi. Ta’lim jarayoni qatnashchilari kichik guruhlarga bo’lingan holda
ishlaydilar. O’quv topshiriqlari alohida bir o’quvchiga emas, balki kichik guruhning](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_19.png)
![barcha a’zolariga beriladi. O’qitish jarayonini tashkil etishning asosiy shakli darsdir.
Hozirgi paytda darsning xilma xil noan’anaviy shakllari joriy etilmoqda. Bunday
darslar o‘quvchining ijodiy qobiliyatini o’stirish, aqliy salohiyatini kuchaytirish,
ilmiy dunyoqarashini kengaytirish va har bir yangilikni tez va to’la qabul qila olish
ko’nikma va malakalarining shakllanishiga xizmat qiladi. Dars jarayonida
innovatsion texnologiyalarni qo’llash o‘quvchilarda ilmiy izlanishga qiziqishni
uyg‘otadi, ijodkorlik va bunyodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi. Natijada egallangan
bilim, ko’nikma va malakalar amaliy faoliyatda tatbiq etiladi, o’zlashtirish sifati
oshadi. Buning uchun o’qituvchi mahoratli bo’lishi va mavzularning mazmuniga
qarab darsni to’g‘ri rejalashtirishi, mashg‘ulot davomida barcha o‘quvchilarni faol
va ongli ishlashlariga erishmog‘i lozim. Zero, o‘qituvchi ta’lim islohotining bosh
ijrochisidir. Bunda har bir o‘qituvchini qisqa vaqt ichida juda kata miqdordagi
axborot to’plamini o’zlashtirish, qayta ishlash va amalda qo’llay olishga o‘rgatish
muhim ahamiyatga ega. Uni hal qilishda o‘qituvchiga o‘qitishning an’anaviy
usullari bilan birga zamonaviy axborot texnologiyalari, jumladan kompyuterlardan
foydalanish yordam beradi. Pedagogik innovatsiya bu pedagogik g‘aoliyatdagi
yangilik, o'qitish va tarbiya mazmuni va texnologiyasidagi o'zgarishlar, ularning
samaradorligini oshirishga qaratilgan.Innovatsiya - innovatsiya natijasi sifatida
tushuniladi va innovatsion jarayon uchta asosiy bosqichning rivojlanishi sifatida
qaraladi: g'oyani yaratish (ma'lum bir holatda, ilmiy kashg‘iyot), amaliy jihatlarda
g'oyalarni rivojlantirish va yangiliklarni amaliyotga tatbiq etish.Pedagogik
innovatsiyalab samaradorligining o’lchovi sifatida optimallik o’qituvchi va
o’quvchilarning kafolatlangan natijaga erishishi uchun kuch-quvvat sarflashlarini
taqozo etadi. Turli o’qituvchilar va o’quvchilar o’zlarining shaxsiy pedagogik
hamda o’quv faoliyatlari jarayonida turlicha darajadagi samaradorlikka erishadilar.
Xuddi mana shuning o’zi pedagogik innovatsiyalarning optimallik darajasini
belgilaydi. Innovatsion usullarning eng muhim belgisi sifatida natijalanganlik
o’qituvchi faoliyatida ijobiy yutuqlarga erishilgandagina namoyon bo’ladi.
O’lchovlardagi texnologiklik, kuzatuvchanlik, natijalarning qayd etilganligi
o’qitishning yangi usullari, metodlarini baholash orqali namoyon bo’ladi. Mazku](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_20.png)
![o’lchovning ahamiyatli jihati shaxs, uning idroki va tushunchalarini
shakllantirishning bir butunligida namoyon bo’ladi. Shu munosabat bilan
innovatsion jarayonni ilmiy g'oyani amaliy foydalanish bosqichiga olib chiqish va
shu bilan bog'liq ijtimoiy pedagogik muhitdagi o'zgarishlarni amalga oshirish
jarayoni deb hisoblash mumkin. G'oyalarning innovatsiyaga aylanishini
ta'minlaydigan va bu jarayonni boshqarish tizimini shakllantiradigan faoliyat bu
innovatsion faoliyatdir. Innovatsiya jarayoni rivojlanish bosqichlarining yana bir
o'ziga xos xususiyati mavjud. Pedagogik tajribada pedagogik innovatsiyalarni ijodiy
qo’llash alohida o’qituvchilar ish faoliyatining boshlang‘ich bosqichida namoyon
bo’ladi. Mazkur innovatsiyalar tajribasi sinovdan o’tkazilib, ob’ektiv baholangandan
so’ng ommaviy tarzda qo’llash uchun taqdim etiladi. Keng ommalashgan, ijobiy
natijalarga erishish imkonini beradigan innovatsion usullardan foydalangan holda
o’qituvchilarning kreativ funksiyalarini rivojlantirish maqsadga muvofiq
hisoblanadi.Pedagogi innovatsiyalarni baholash mezonlarini bilish o’qituvchining
pedagogik ijodning rang-barang shakllarini o’zlashtirishi uchun qulay sharoit
yaratadi. Pedagogik madaniyatning oddiy esda qolgan bilimlarni takrorlash
shaklidan boshlab, ilmiympedagogik jamoatchilikka ma’lum bo’lgan g‘oyalar,
konsepsiyalar, texnologiyalarni o’z shaxsiy faoliyatiga singdirishdan ularni evristik,
kreativ ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishga qadar bo’lajak pedagoglarning
kundalik harakati mazmunini tashkil etishi lozim. Pedagogik innovatsiyalarning
mazmuni, uni qo’llash metodlarini bo’lajak o’qituvchilar tajribasiga singdirish
muhim ahamiyatga ega. Ta’lim muassasasi hayotiga pedagogik innovatsiyalarni
keng ko’lamda olib kirish uchun unda yangilik muhitini yaratish, muayyan axloqiy
psixologik holatni shakllantirish, tashkiliy metodik, psixologik xarakterdagi
choratadbirlarni kullash talab etiladi. Shu maksadda bulajak ukituvchilarning kreativ
funksiyalarini rivojlantirish, ularni pedagogik innovatsiyalar bilan izchil
kurollantirib borish, innovatsion usullarni tahlil va tatbiq qilishga o’rgatish
vazifasini kuyish lozim[2]. Pedagogika fanida ta'lim tizimidagi yangilik masalalari
muttasil mutaxassislar tomonidan o'rganilib kelinmoqda. Biroq, ijtimoiy-pedagogik
yangiliklar mintaqaviy ta'lim tizimini rivojlantirish omili sifatida,](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_21.png)
![bir tomondan, nisbatan yaqinda tez rivojlanayotgan ijtimoiy pedagogika fan va
amaliy faoliyat sohasi sifatida nisbatan yaqinda paydo bo'lganligi sababli, boshqa
tomondan, ta'limni markazsizlashtirish va mintaqalashtirishning ijtimoiy
tendensiyasining nisbiy yangiligi bilan bog'liq. Bundan tashqari, xususiy, to'g'ri
pedagogik (masalan, uslubiy) yangiliklarning samaradorligi, agar ular
ijtimoiypedagogik rejada qo'llab-quvvatlanmasa, qo'llab-quvvatlanmasa, ancha past
bo'ladi. Shunday qilib, xususiy innovatsiyalar va ijtimoiy-pedagogik yangiliklarni
qo'llabquvvatlovchi ijtimoiy-pedagogik kontekstni yaratish ham, ma'lum hajm,
miqyos va daraja umuman mintaqaviy ta'lim tizimini rivojlanishini sezilarli darajada
kuchaytirishi mumkin. Xususan, turli xil innovatsion jarayonlarning hayotiy
davrlarini o'rgan pedagogik innovatsiyalar sohasi mutaxassisi V.I.Zagvyazinskiy
ta’kidlashicha yangilikni rivojlantirish natijasida ijobiy natijalarga erishgan holda,
o'qituvchilar uni asossiz ravishda uni universallashtirishga, uni pedagogik
amaliyotning barcha sohalariga tatbiq etishga intilayotganliklarini ta'kidlaydilar.
Ko'pincha muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi va umidsizlikka olib keladi, yangilikka
soviydi.Boshqa bir tuzilmani (hozir aytilganiga juda yaqin) aniqlash mumkin. Bu
moddiy ishlab chiqarish sohasidagi innovatsiyalar nazariyasidan olingan innovatsiya
genezisining tuzilishi. Ammo o'quvchi yetarlicha rivojlangan tasavvurga ega bo'lsa,
maktabdagi innovatsion jarayonlarga o'tish juda qulay: g'oyaning paydo bo'lishi -
rivojlanishi - dizayn (qog'ozda nima bor) - ishlab chiqarish (ya'ni amaliy ishda
o'zlashtirish) - boshqa odamlar tomonidan foydalanish. Yuqoridagilardan tashqari
har qanday innovatsion jarayonda yangiliklarni yaratish va yangiliklardan
g‘oydalanish (o'zlashtirish) kabi tuzilmalarni ko'rish oson; bir-biri bilan bog'liq
bo'lgan mikroinnovatsion jarayonlardan iborat bo'lgan butun maktabning
rivojlanishi asosida yotadigan murakkab innovatsion jarayon. O’qituvchilarda
ijodkorlikni shakllantirishning muhim pedagogik sharti uni mustaqil bilim olish va
ijodiy fikirlashga yónaltirishdan iborat. Shu bilan bir qatorda, o‘qituvchilar orasida
ijodiy muhit, muayyan ma‘naviy-ruhiy holat, tashkiliy, metodik, psixologik chora-
tadbirlar qo‘llashga ham alohida e`tibor qaratish lozim.](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_22.png)
![Barkamol avlod tarbiyasi mamlakatimizda avvalo o'qituvchilar zimmasiga
yuklatilgan eng oliyjanob vazifadur. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov oliy
majlisining IX sessiyasida so'zlagan nutqida shunday dedi: "Biz komil inson
tarbiyasining davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e'lon qilganmiz. Komil inson
deganda biz, avvalo, ong yuksak, mustaqil fikrlay oladigan xulq-atvori bilan
o'zgalarga ibratli, bo'ladigan bilimli ma'rifatli kishilarni tushunamiz". Komil inson,
o'qituvchining mashaqqatli mehnatining namunasidur. Sharq allomalari ilmiy
meroslarida ham komil inson tarbiyasi doimo munozarali mavzu bo'lib kelgan.
Tarbiyalash va o'qitish, garchi ilm- fan ularni farqlasada, bir-biriga bog'liq va ko'p
umumiylikka ega. Shu ma'noda uzoq tarixga ega millatimiz “ta'limni tarbiyadan,
tarbiyani esa ta'limdan ajratmagan - bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi”
(I.A.Karimov). O'qitishning mazmunini, asosan, dunyo haqidagi bilimlar tashkil
etadi. Tarbiyaning mazmunida qadriyatlar, qoidalar, ma'naviy boyliklar ustun qiladi.
O'qitish, asosan, aql-idrokka ta'sir ko'rsatadi, tarbiyalash esa birinchi navbatta,
shaxsning iste'mol sohasiga aylangan. Ikkala jarayon shaxsning ong va hulq-
atvoriga birdek ta'sir ko'rsatadi va ijtimoiy rivojlanishiga zamin yaratadi. Qanchalik
yaqin bo'lishiga qaramay, bu o'ziga hos jarayonlar bo'lib, ilm-fan ularni tarbiya
nazariyasida va didaktik (ta'lim jarayoni) da alohida ko'rib chiqadi. Bunda o'qituvchi
tomonidan zamonaviy shart-sharoitlarga asoslangan holda uslubiy tamoyil va
ayniqsa dolzarb hisoblangan butun pedogogik jarayonning yaxlitligi ta’minlanadi.
Tarbiyaning tizimligi - tarbiyaviy jarayonda umumiylikni tashkil etadi, chunki
tarbiyaviy jarayonlar bir nechta tizimlarning turli xususiyatlaridan iborat. Aytish
mumkinki, tarbiyaviy jarayonlar - bu tarbiyaviy tizim holatlarining ketma-ket
almashinuvidir. Tarbiyaviy jaroyonni tizimli ravishda ko'rib chiqish, tizim va
jarayonning tuzulmaviy xususiyatlarini, shuningdek, ular o’rtasidagi funksional
aloqalarning ajratib ko'rsatilishini ifodalaydi. O'qituvchi uchun har bir tarbiyaviy
uslubning o'ziga hos xususiyatini, mohiyatini, birining boshqasiga ta'siri natijasida
o'zgarishini anglab yetishi muhum ahamiyat kasb etadi. Masalan, tarbiyalash
maqsadi uning mazmunini belgilab beradi, tarbiya ko'rganlik darajasini esa
tarbiyalash usullarini tanlashga ta'sir ko'rsatadi va hakazo. Tarbiyaning](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_23.png)
![texnologiyaviyligi ta'lim muassasalarida tarbiyaviy masalalarni amalga oshirish va
unga erishishga sharoit yaratadi, nazariy asoslangan uzluksiz davom etadigan
tarbiyalash jarayoning shakllari, metodlari, usulari va vositalarini o'qituvchi tog'ri
tanlab natijalarga erishishni ta’minlab beradi. U ilmiy loyihalashtirish asosida
amalga oshiriladi, modellashtirishda tarbiyaviy maqsadlar bir xil ma'noda beriladi
va o'qituvchi tomonidan insonning shaxsiy xususiyatlari va sifatlarini
rivojlantirishning muayyan bosqichlarini abyektiv bosqichda o'lchash va baxolash
imkoniyatlarini yaratadi. O'qituvchining tarbiyaviy maqsadlarini to’g’ri tanlash va
alyutariestik (ko'ngilchanlik) xarakterga ega bo'lmaslik lozim. U pedogogikan
uslubiyoti va jamiyatda ro'y berayotgan o'zgarishlar , ushbu jarayon yuzasidan qabul
qilingan maxsus qonun va qoidalar asosida belgilanadigan maqsadlar va milliy
qadriyatlar to’g’risidagi falsafiy tasavvurlar va shuningdek, jamiyat va davlat
taraqqiyotining ijtimoiy- iqtisodiy siyosiy va o'ziga xos xususiyatlari bilan
belgilanadi.
Tarbiya texnologiyasida o'qituvchi tomonidan belgilanadigan maqsadlar turli
darajada bolishi va bosqichma-bosqich bir-biriga bo'ysinishi va ketma-ket bajarilishi
mumkin. Biron tarbiyaviy maqsadning asosiy mohiyati – davlat maqsadlari, ijtimoiy
buyurtmalardan kelib chiqishi lozim. Aytish mumkinki, asosiy daraja mamlakatda
inson va uning fuqorolari qadr-qimmati to’g'risidagi ijtimoiy tasavvurlarni aks
ettiradigan maqsadlardur, ular mutaxassislar tomonidan ishlab chiqiladi, hukumat
tomonidan qabul qilinadi, qonunlar va boshqa hujjatlarda qayd etiladi. Keyingi
daraja- ta'lim dasturlari va standartlarida aks etadigan maqsadlar, ya'ni davlat ta'lim
standartlari, maxsus ta’lim tizimlarining va ta'lim maqsadlarining bosqichlari. Eng
quyi daraja- muayyan yoshdagi kishilarning maqsadning birligi. Shaxsni
shakllantirish, boshqarish, tarbiyaviy faoliyat natijasida yuksak ma'naviy va ahloqiy
hislatlarga ega bo'lgan yuqori malakali kadrlar tayyorlash, tasodifiy harakatlar orqali
emas, balki oldindan belgilangan va puxta o'ylab tuzilgan tarbiyaviy maqsadlar
asosida olib boriladi. Tarbiyaviy texnologiyada uning maqsadi, shakl va metodlari,
shaxsning o'z -o'zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim ahamiyat kasb
etadi. Shunday ekan, o'qituvchining tarbiyalash maqsadlarining to'g'ri belgilash va](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_24.png)
![yo'lga qo'ya olishga g'oyaviy yondashuv ijtimoiy buyurtma asosida belgilanib,
amalga oshirilishda shart sharoitlar yaratish talab etiladi. Maktabgacha ta'lim
jurnali: Uzluksiz faoliyatli tarbiyaviy jarayon tarbiya texnologiyalarining asosiy
tarbiyaviy qismlaridan biri bo'lib, ta'limning uzluksizligini va nafaqat ta'lim
muassasalarida balki tarbiya oilada ijtimoiy va geografik muhitda mahallada olib
borilishin bildiradi. Zero ota-ona avlod ajdodlarga xos bo'lgan nutq, tafakkur,
mehnat, ijod qilish qobilyati va boshqa iste'dot allomalarining irsiyat orqali bolaga
o'tishi orqali ta’minlovchi biologik omillarning hamda insonga ijobiy yoki salbiy
ta'sir ko'rsatish mumkin bo'lgan, shaxsning shakllanishiga ta'sir etuvchi oila,
maktab, do'stlar va tengqurlar kabilarni o'z ichiga oluvchi mikromuhitning uzluksiz
tarbiyaviy jarayonida ta'siri beqiyosligi olimlarimiz tomonidan e'tirof etilgan.
Ayniqsa, oila muhiti shaxsni shakllanishida o'ziga xos muhim tarbiyaviy maskan
bo'lib, nihoyatda keng tarmoqli tarbiyaviy ta'sir etish quvvatiga ega. Ota-onaning
tarbiyalanganligi va tarbiyaviy tajribalarni mukammal bilishi, bola tarbiyasida
doimiy nazorat va javobgarlik hissi o'zbek oilasi uchun eng qadrli burch sifatida
e'zozlanadi. Bularning barchasi tarbiyalanuvchi subyektga nisbatan komil inson
shaxsiga xos sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan.Tarbiyaviy jaroyonni
modellashtirishda o'quvchilarning hayoti va faoliyatini ta'lim muassasalarida
pedagogik jihatdan to’g'ri uyushtirish uchun ularning tashqi ta'sir etuvchi omillariga
nisbatan ta'sirchan munosabatda bo'lishini unutmaslik kerak. Pedagog va psixolog
olimlarning tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, shaxsga tashqi omillarning o'zaro ta'siri
avvalo o'quvchilarning o'zaro munosabatiga bog'liq. O'quvchilarning tarbiyaviy
faoliyatini uyushtirayotganda o'qituvchi yoki tarbiyachi tashqi ta'sir etuvchi
omillarga nisbatan tarbiyalanuvchining munosabatini, kechinmalarini, qanday
anglashni baholashni ulardan o'zi uchun nimalarni olayotganini bilishi zarur.
Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o'quvchilarning mustaqilligi, ijodiy
tashabbuskorligi ortib boradi. Ushbu faoliyatini modellashtirishda o'qituvchi
o'quvchilar jamoasining manfaati talab va istaklarini inobatga olishi zarur. Bola o'z
xulqi xatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach emas balki
umumiy ishining faol qatnashchisi bo'lib qoladi. Ushbu holatlar tarbiya jarayonidagi](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_25.png)
![ichki va tashqi qarama qarshiliklarni bartaraf etishga yordam beradi. Jamiyatda
axborot kommunikatsiyon texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanib borishi
natijasida o'quvchilar ko'p vaqtlarini ta'lim va tarbiyaga umuman aloqasi bo'lmagan
kommunikatsiyon texnologik ma'lumotlarga sarflamoqdalar (mobil telefonlar,
internet, kompyuter, DVD, Filmfare va boshqalar) ushbu vositalardan oqilona
foydalanishni o'quvchilarga o'rgatish, taqiqlangan texnik vositalardan foydalanishni
man etish, ularni nazorat etish o'qituvchi va ota-onalarning hamkorligidagi
vazifalariga kiradi. O'quvchilarning ko'p vaqtlarini olayotgan keraksiz texnik
ma'lumotlarni bartaraf etish uchun faqat modellashtirish asosida ish olib borish
mumkin. Xulosa qilib aytganda, o'qituvchining tarbiyaviy rejasida ushbu
muammolar yuzasidan turli mavzudagi suxbatlar uyushtirish rejasi o'rin olishi
lozim. O'qituvchi har tomonlama oqil va oqila bo'lishi lozim. Dars jarayonida o'tkir
zehinli, tartibli bo'lmog'i lozim, shundagina o'quvchi yoshlarning diqqat e'tiborini
darsga qarata oladi. Kelajak avlod har tomonlama bilimli, barkamol bo'lmog'i lozim.](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_26.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. A. Abduqodirov, R. Ishmuhammedov "Ta'limda innovatsion
texnologiyalar".
T.: Fan, 2018. 123 bet.
2. Texnologiya ta'limi strategiyalarini rivojlantirish ta'limi bo'yicha
MAJMUA
Toshkent -2017.](/data/documents/d7f7b7be-743f-4a52-a1e5-0dc6e0b0dd41/page_27.png)
Mavzu: Boshlang‘ich sinflarda “ Tarbiya” darslarini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish. Reja: 1.Innovatsion ta’lim muhitida tarbiya darslarini tashkil etishning pedagogik- psixologik shart- sharoitlari, mediata’limni yo‘lga qo‘yish. 2.Tarbiya darslarini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish. 3. Tarbiyaviy texnologiya turlari va ularning mazmuni.
Kalit so’zlar: texnologiya, innovatsion, konsepsiya, manbalar, tashkiliy,metodik, psixologik, pedagogik jamoalar, parametrlari, innovasiyon o’qitish. Innovatsion ta’lim muhitida tarbiya darslarini tashkil etishda mediata’limni yo‘lga qo‘yish. Boshlang’ich ta`lim darslarini o’qitishning interfaol usullari asosida tashkil etish- ularda tashkil etiladigan ta`lim-tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish, shuningdek, boshlang’ich ta`lim o’quvchilariga bilim berish va ularni tarbiyalashda samaradorlikga erishishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo’lib, bunda bir qator pedagogik vazifalar hal etilishi lozim. Ular quyidagilardan iboratdir: •boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasida muayyan shart-sharoitlarni yaratish; •boshlang’ich ta`lim darslari pedagog xodimlari o’rtasida interfaol metodlar mohiyatini ochib berishga qaratilgan maxsus o’quv seminarlarini tashkil etish; •ular tomonidan pedagogik texnologiya asoslarini puxta o’zlashtirilishiga erishish; •boshlang’ich ta`lim darslari pedagoglarida ta`lim-tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishga nisbatan ijodiy yondashuv hissini tarbiyalash; •boshlang’ich ta`lim darslarining o’qituvchilarida texnologik yondashuv asosida tashkil etish ko’nikma va malakalarini hosil qilish; •boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilari tomonidan ta`lim-tarbiyaviy ishlarni interfaol metodlar asosda tashkil etilishiga erishish; •boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining texnologik asosda pedagogik faoliyatni tashkil etish borasidagi mahoratlarini oshirish; •boshlang’ich ta`lim darslarining samaradorligini ta`minlash. - boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarida pedagogik faoliyatni interfaol metodlar asosida tashkil etish malakasini shakllantirishga quyidagi tamoyillarga amal qilish asosida erishiladi: 1.Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasidagi yagona maqsadning qaror topganligi.
2.Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasidagi harakatning izchil, maqsadga muvofiq, tizimli va uzluksiz amalga oshirilishi. 3.Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etishda mavjud shart-sharoit hamda sub`ektiv yondashuvlarni inobatga olish. 4.Pedagogik mahorat va iqtidorlarni erkin namoyish etish. 5.Yangi tajribalarni ommalashtirish. 6.Nazariy va amaliy faoliyat birligi. 7.Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etishda xorijiy mamlakatlarning donor tashkilotlari bilan hamkorlik va hokazolar. Boshlang’ich ta`lim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etish quyidagi omillar asosida amalga oshiriladi: 1.obektiv omillar: •boshlang’ich ta`lim darslarida moddiy-texnik bazaning yaratilganligi; •Ta`lim-tarbiya jarayonining zarur texnik hamda axborotli vositalar bilan ta`minlanganligi; •boshlang’ich ta`lim darslarida pedagogik monitoring (ma`lumotlar banki)ning tashkil etilganligi, uning maxsus adabiyotlar bilan boyitilganligi; 2.Subektiv omillar: •Boshlang’ich ta`lim limi darslarining o’qituvchilarida PT mohiyatini o’rganishga nisbatan ichki ehtiyoj va qiziqishning yuzaga kelganligi. •ularda o’z faoliyatlarida PT lardan foydalanishga nisbatan rag’batning qaror topganligi; •kasb-hunar kolleji rahbariyati va jamoasining o’quv yurti faoliyatini interfaol metodlar asosida tashkil etish yo’lidagi birligi va yakdilligining shakllanganligi; •boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining PT mohiyatidan xabardorliklari; •ularda o’z faoliyatlarini texnologik yondashuv asosida tashkil etish borasidagi ko’nikma va malakalarning tarkib topganligi;
•boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining o’z pedagogik faoliyatlarida PT ni qo’llay olish mahoratiga egaliklari; •ularda ijodkorlik, izlanuvchanlik, boshlang’ich ta`lim o’quvchilari orasida ko’tarinki kayfiyatni yarata olish sifatlarining mavjudligi; •PT asosida pedagogik faoliyatni tashkil etayotgan o’qituvchilarni rag’batlantirib borish va hokazolar. Boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarining pedagogik faoliyatni interfaol metodlar asosida tashkil etish borasidagi mahoratlari darajasi quyidagi ko’rsatgichlarga muvofiq belgilanadi: •Boshlang’ich ta`lim darslari o’qituvchilarida boshlang’ich ta`lim o’quvchilari bilan muloqotni muvaffaqiyatli tashkil etish, pedagogik faoliyatga nisbatan ijodiy yondoshuv, pedagogik vaziyatlarni baholay olish va ularga muvofiq xatti-harakatni tashkil etish malakalari shakllanganligi; •pedagogik faoliyat mazmuni, ko’lami, sur`ati hamda samaradorliginining yuqori darajasi. Tadqiqot muammosini nazariy-amaliy asoslarini o’rganish natijasida shu holat aniqlandiki, pedagogik texnologiyalar mohiyatini boshlang’ich ta`lim darslari pedagoglari o’rtasida targ’ib qilish jarayonida ijtimoiy-gumanitar fanlarga nisbatan tabiiy fanlar o’qituvchilari mazkur pedagogik texnologiyalarning nazariy-amaliy asoslarini tez va puxta o’zlashtirishga muvaffaq bo’lganlar. Buning boisi, boshlang’ich ta`lim o’quvchilariining bilim, ko’nikma va malakalari, shuningdek, ta`lim-tarbiya jarayonining samaradorlik darajasini aniqlashga yo’naltirilgan metodlarning statistik xususiyatga egaligidadir. Hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita bog‘liq. Bu jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi ishlanmalarni,
ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Hayotiy kelajakni amalga oshirish uchun inson ongli tarzda qayta o‘z-o‘zini faoliyatini yo‘lga qo‘yadi va buning uchun ta’lim jarayoni imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon talaba yoshi davri, yoshlik davri ayni ushbu jarayonni yo‘lga qo‘yish uchun muhim bosqich davri hisoblanadi. Ushbu konsepsiyaning keyingi g‘oyasi pedagogik sub’ektivlikni rivojlanishi bilan bog‘liq: talaba “o‘rganuvchi”, “o‘quvchi”, “o‘qitadigan” pozitsiya orqali o‘tadi. Agar oliy o‘quv yurti “o‘qish joyi va vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bo‘lish maydoni”(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda ushbu oliy o‘quv yurtidagi pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali ta’lim olayotgan talabaning o‘z-o‘zini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-o‘zini qayta qurish sub’ekti ham talaba, ham pedagog uchun imkoniyatlar hisoblanadi. O‘qituvchi faoliyati ham o‘zgaradi: “usta” ishlari orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida yetkazishdan, talabalarda pedagogik qobiliyatni shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi “maslahatchi” pozitsiyada talabalar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini loyihalovchiga aylanadi. Shunga ko‘ra integrativ ta’lim texnologiyalarini yo‘lga qo‘yish dolzarb bo‘lib qoladi. Ushbu masalada ta’limni loyihalash bilan shug‘ullanuvchi muammolar instituti bugungi kundagi dolzarb masalada yetakchilik qilmog‘i zarur. Bundan tashqari oliy ta’limda har bir fanlarni o‘qitish sohasida pedagogika va psixologiya fanlari bloki tezkor texnologik izlanishlarni amalga oshirish bilan shug‘ullanishlari kerakonsepsiya Pedagogik ta’lim amalga oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida alohida to‘xtalish kerakligi e’tiborga loyiq. Bular: kichik darajadagi, ko‘p bosqichli va ko‘p darajadagi modellarga qaratilishidan iborat. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir model mustaqil yaxlit ta’lim sifatida qaralib, ular o‘zlarining jilg‘alariga ega bo‘lib, aniq ijtimoiy- madaniy va iqtisodiy xolatlar bilan bevosita bog‘liq. Kichik darajadagi tizim – bu oliy ta’limdagi an’anaviy tizim hisoblanib, u qat’iy hisoblanib, bunda tor mutaxassislar tayyorlanib, ta’lim jarayonida o‘qitish variantlarini tanlash imkoniyati mavjud emas. Qabul qilingan 1998yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bo‘lsada,