logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Boshlang’ich ta’lim fanlarini o’qitishda pedagogik mahoratning ahamiyati

Boshlang’ich ta’lim fanlarini o’qitishda pedagogik mahoratning ahamiyati

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

66.1748046875 KB
Скачать
Boshlang’ich ta’lim fanlarini o’qitishda pedagogik mahoratning ahamiyati REJA : 1. О`qituvchilik kasbining jamiyatda tutgan o`rni 2. Pedagogik mahorat tushunchasi 3. Pedagogik ta’sir vositalari haqida umumiy tushuncha. 4. Pedagogik texnika tushunchasi va uning tuzilishi 5. O’qituvchi nutqi - pedagogik mahorat ko’zgusi sifatida Inson paydo bo`libdiki, tarbiya jarayoni mavjud, tarbiya paydo bo`lgan vaqtdan beri pedagogik faoliyat uzluksiz davom etib kelmoqda. O`qituvchilik, tarbiyachilik kasbi barcha ijtimoiy tuzumlarda sharafli hamda o`ta mas`uliyatli, qiyin va murakkab kasb hisoblangan. Mustaqil O`zbekistonimizda uzluksiz ta`lim tizimining isloh qilinishi, ya`ni ta`lim standartlari asosida ta`lim va tarbiya jarayonini qayta tashkil etishga kirishilgan hozirgi kunda o`qituvchi faoliyatiga uning pedagogik mahoratiga alohida e`tibor berilmoqda. Mamlakatimizda o`qituvchi faoliyatiga, uning kasbiy nufuzini oshirishga bog’liqdir. Shunday ekan, sog’lom, har tomonlama barkamol avlodni yetishtirish uzluksiz ta`lim tizimida mehnat qilayotgan pedagogning saviyasiga, tayyorgarligiga va fidoyiligiga, yosh avlodni o`qitish va tarbiyalash ishiga bo`lgan munosabatiga bog’liqdir. O`qituvchi jamiyatning ijtimoiy topshirig’ini bajaradi. Shunday ekan, har tomonlama yetuk mutaxassislarni tayyorlashda o`qituvchi muayyan ijtimoiy-siyosiy, pedagogik talablarga javob berishi lozim. O`qituvchi mustaqillik g’oyasiga e`tiqodli, har tomonlama rivojlangan, ilmiy tafakkuri, kasbiga tegishli ma`lumoti bor ya`ni o`z fanining chuqur bilimdoni, pedagogik muloqot ustasi, pedagogik-psixologik va uslubiy bilim va malakalarni egallagan bo`lishi hamda turli pedagogik vaziyatlarni tezda aniqlay bilishi, o`rganishi va baholay olishi zarur. Bugun pedagogning ma`naviyati, mafkuraviy e`tiqodi va o`quv jarayonini yaxshi bilishi katta ahamiyatga ega. Birinchidan, pedagog jamiyatning fuqarosi sifatida o`z mavqei va faol o`rnini o`quvchilarga namoyish eta olishi lozim. Xususan, uning jamiyat va o`z jamoasidagi o`rni, tanlagan kasbi, o`qitayotgan predmeti bo`yicha chuqur bilimga ega bo`lishi, talab va qoidalarga amal qilishi, me`yor va qonunlarni hurmat qilishi lozim. Ikkinchidan, pedagogning e`tiqodi va bilimdonligi uning yangi bilimlar, o`zi tanlagan sohasidagi yangiliklarga nisbatan qiziqishida namoyon bo`ladi. Uchinchidan, e`tiqodli va bilimdon pedagog o`ziga xos fikrlash tarzi bilan ajralib tura olishi shart. Chunki, yoshlar Shunday noyob, qaytarilmas, andozasiz fikrlash sharoitidagina mustaqil fikrlashga o`rganadilar va fanni boshqa fanlardan ajrata oladilar. Bugungi pedagogdan yangicha fikrlash, yangicha munosabatlar talab etilar ekan. Uning bilimdonligi darajasi masalasi ham o`ta muhim. Bular quyidagilar: - Ijtimoiy bilimdonlik Dars mobaynida sinf bilan samarali o`zaro muomala shaklini tashkil eta olish, yoshlar bilan til toptirish va sog’lom ma`naviy muhitni hosil qila olish qobiliyati. - Uslubiy bilimdonlik Barcha bilimlarini, ko`rgan-kechirganlarni yoshlarga tushunarli, ravon tilda yetkaza olishi, ta`lim texnologiyasi va metodlaridan boxabarlik qobiliyati. - Kasbiy bilimdonlik O`z fanini va predmeti sohasi bo`yicha chuqur va har tomonlama mukammal bilimlariga ega bo`la olishi, o`z ustida ishlash qobiliyati. Amaliyotda eng obro`li, bilimdon pedagoglar birinchi navbatda insoniy bilimdonlik sohiblari bo`lishadi va shundaylarni o`quvchilar yaxshi qabul qilishadi. Chunki zamonaviy o`quvchi ko`plab ma`lumotlarga ega, uning psihologiyasi, talab- takliflarini aniq bilib til topisha olgan shaxsgina pedagogik jarayonda katta yutuqlarga erishadi. Buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy aytganidek, «Muallimning maqsadi mansab uchun kurash bo`lmasligi, bilmagan ilmlarini aytmasligi, o`zini ko`rsatish uchun dars bermasligi, ochko`zlik va johillik qilib, quruq gap sotmasliklari, g’avg’o ko`tarmasliklari lozim». U muallimlikni olijanob va faxrli kasb deb hisoblaydi. Shu sababdan bo`lsa kerak: Haq yo`lida kim senga bir harf o`qitmish ranj ila, Aylamak bo`lmas oning xaqqin ado ming ranj ila. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi, o`z ishining natijasi bilan mo`jizalar yaratadi, ijodkorlik uning hamisha hamkori bo`ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste`dodli kishidagina pedagogik mahorat bo`lishi mumkin. O`qituvchining qobiliyatlari Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o`qish natijasi hisoblansa, qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste`dod, layoqat va zehn, ya`ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik hususiyat bo`lishi ham zarur. Pedagogik faoliyatning samarali bo`lishi uchun o`qituvchida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo`lmog’i lozim: 1. Bilish qobiliyati . - Bunday qobiliyatga ega bo`lgan o`qituvchi fanni o`quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o`z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi, unga nihoyatda qiziqadi, ilmiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi. 2. Tushunt ira olish qobiliyat i - o`quv materialini o`quvchilarga tushunarli qilib bayon eta olish, o`quvchilarda mustaqil ravishda to`g’ri fikrlashga qiziqish uyg’otish qobiliyati. O`qituvchi zarur hollarda o`quv materialini o`zgartira olishi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o`quvchilarga etkaza olishi lozim. Qobiliyatli pedagog o`quvchilarning bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularni nimani bilishlari va hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo`yganliklarini tasavvur etadi. Qobiliyatli, tajribali o`qituvchi o`zini o`quvchining o`rniga qo`ya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo`lgan narsalarning o`quvchilarga tushunilishi qiyin va mavxum bo`lishi ham mumkinligiga asoslanib ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishning shaklini alohida rejalashtiradi. 3. Kuzatuvchanlik qobiliyati . - o`quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog’lik bo`lgan psixologik kuzatuvchanlik. Bunday o`qituvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta bo`lmagan tashqi belgilar asosida o`quvchining ruhiyatidagi ko`z ilg’amas o`zgarishlarni ham faxmlab oladi. O`quvchilar bunday o`qituvchi haqida: «Qaramayotganga o`xshaydiyu, hamma narsani ko`rib turadi!», «O`quvchining xafa bo`lganligini yoki dars tayyorlamayotganligini ko`zidan biladi!» - deydilar. 4. Nutq qobiliyati -nutq yordamida, shuningdek, imo-ishora vositasida o`z fikr va tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. O`qituvchining nutqi darsda hamisha o`quvchilarga qaratilgan bo`ladi. O`qituvchi yangi materialni tushuntirayotgan, o`quvchining javobini tahlil qilayotgan yoki qoralayotgan bo`lsa ham, uning nutqi hamisha o`zining ichki kuchi, ishonchi, o`zi gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi. O`qituvchining bayoni o`quvchilar fikri va diqatini maksimal darajada faollashtirishga qaratiladi, savollar qo`yib, ularni asta-sekin to`g’ri javob berishga undaydi, o`quvchining diqqatini kuchaytiradi hamda fikrini faollashtiradi. («Mana bu yerga alohida e`tibor bering!», «o`ylab ko`ring!» kabi). Shuningdek, o`rinli qochiriq, hazil, yengilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi va uni o`quvchilar tez o`zlashtiradilar. O`qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuz jihatdan erkin, ifodali, emotsional bo`lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Ayrim o`quvchilar tez gapirishga, boshqalari sekin gapirishga moyil bo`ladilar. Biroq o`quvchilarning o`zlashtirishlari uchun o`rtacha, jonli nutq yaxshi natija berishini esdan chiqarmaslik lozim. Shoshqaloqlik materialni o`zlashtirishga halaqit beradi va bolalarni tez charchatib qo`yadi. Haddan tashqari sekin nutq lanjlik va zerikishga sabab bo`ladi. Haddan tashqari keskin va baqiroq nutq o`quvchilarning asabini buzadi, tez toliqtirib qo`yadi. O`qituvchining zaif ovozi yomon eshitiladi. Nihoyatda ko`p takrorlanadigan bir xildagi imo-ishoralar va harakatlar kishining g’ashini keltiradi. 5. Tashkilotchilik qobiliyati -birinchidan, o`quvchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan, o`z ishini uyushtirishni nazarda tutadi. O`z ishini tashkil etish deganda ishni to`g’ri rejalashtira olish va uni nazorat qila bilish nazarda tutiladi. Tajribali o`qituvchilarda vaqtni o`ziga xos his etish-ishni vaqtga qarab to`g’ri taqsimlay olish, belgilangan muddatga ulgurish hususiyati hosil bo`ladi. Dars davomida kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari ba`zan uchrab turadi. Ammo tajribali o`qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o`zgartira oladi. 6 . Obro` orttira olish qobiliyati -o`quvchilarga bevosita emotsional-irodaviy ta`sir ko`rsatish va shu asosda obro` qozona olishdir. Obro` faqat shu asosdagina emas, balki o`qituvchilarning fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatliligi va xokazolar asosida ham qozoniladi. Bu qobiliyat o`qituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir yig’indisiga, chunonchi, uning irodaviy sifatlariga (dadilligi, chidamliligi, qat`iyligi, talabchanligi va xokazolarga), shuningdek, o`quvchilarga ta`lim hamda tarbiya berish mas`uliyatini his etishga, o`zining xaq ekanligiga ishonishga, bu ishonchni o`quvchilarga etkaza olish kabilarga ham bog’liq. O`quvchilar qo`pollik qilmaydigan, qo`rqitmaydigan, to`g’ri talab qo`ya oladigan o`qituvchini juda hurmat qiladilar. O`qituvchining bo`shanligi, laqmaligi, savotsizligi va irodasizligini yoqtirmaydilar. 7. To`g’ri muomala qila olish qobiliyati -bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o`zaro munosabatlar o`rnata bilish, pedagogik nazokatning mavjudligi. 8. Kelajakni ko`ra bilish qobiliyati -o`z harakatlarining oqibatini ko`ra bilishda, o`quvchining kelgusida qanday odam bo`lishini tasavvur qila olishida, tarbiyalanuvchida qanday fazilatlarni taraqqiy ettirish lozimligini oldindan aytib bera olishda ifodalanadi. Bu qobiliyat pedagogik optimizmga, tarbiyaning qudratiga, odamga ishonch bilan bog’liqdir. 9 . Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati - o`qituvchi uchun diqqatning barcha hususiyatlari-hajmi, kuchi, ko`chuvchanligi, idora qilina olishi, safarbarligi kabilarning taraqqiy etgan bo`lishi muhimdir. Diqatni ayni bir vaqtda taqsimlash qobiliyati o`qituvchilik uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Qobiliyatli, tajribali o`qituvchi materialni bayon qilish mazmuni va shaklini, o`z fikrini (yoki o`quvchining fikrini) diqqat bilan kuzatadi, ayni vaqtda barcha o`quvchilarni ko`rib turadi, toliqish, e`tiborsizlik, tushunmaslik alomatlarini hushyorlik bilan kuzatib boradi, intizomsizlik hollarini e`tibordan qochirmaydi, nihoyat o`z xatti-harakatlarini ham kuzatib boradi. Tajribasiz o`qituvchi ko`pincha materialni bayon qilishga berilib ketib, o`quvchilarni e`tibordan chetda qoldiradi; bordiyu o`quvchilarini diqqat bilan kuzatishga harakat qilsa, fikrini jamlay olmaydi. O`qituvchi yuqorida ko`rsatilgan qobiliyatlardan tashqarii bir qancha ijobiy sifatlarga - aniq maqsadni ko`zlash, qat`iylik, mehnatsevarlik, kamtarlik kabi sifatlarga ham ega bo`lishi kerak. O`qituvchining pedagogik mahorati Pedagogik mahorat- bu o`quv jarayonining barcha shakllarini eng qulay va samarali holatda tashkil etish, ularni shaxs kamoloti maqsadlari tomon yo`naltirish, talabalarda (o`quvchilarda) dunyoqarash, qobiliyatni shakllantirish, ularda jamiyat uchun zarur bo`lgan faoliyatga moyillik uyg’otishdir. Pedagogik maqsadning o`ziga xosligini quyidagilarda bilish mumkin: 1. Pedagogik faoliyatning maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya`ni pedagog faoliyatining natijasi jamiyat manfaatlari bilan bog’liqdir. Uning mehnati yoshlar shaxsini har tomonlama kamol toptirishga yo`naltirilgan. Pedagogik faoliyat avlodning ijtimoiy uzviyligi (ketma-ketligi)ni ta`minlaydi. Bir avlod tajribasini, ikkinchi avlodga o`tkazadi, ijtimoiy tajriba orttirish uchun insondagi tabiiy imkoniyatlarni ro`yobga chiqaradi. 2. Pedagog faoliyati doimo shaxs faoliyatini boshqarish bilan bog’liq. Bunda pedagogik maqsad o`quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir. Pedagog o`z faoliyati maqsadini va unga erishish yo`llarini aniq tasavvur qilishi va bu maqsadga erishish o`quvchilar uchun ham ahamiyatli ekanligini ularga anglata olishi zarur. Gyote ta`kidlaganidek: «Ishonch bilan gapir, ana shunda so`z ham, tinglovchilarni mahliyo qilish ham o`z-o`zidan kelaveradi». 3. Pedagogik (ta`lim-tarbiya) jarayonida o`quvchi faoliyatini boshqarish shuning uchun ham murakkabki, pedagog maqsadi doimo o`quvchi kelajagi tomon yo`naltirilgan bo`ladi. Buni anglagan holda, mohir pedagoglar o`z faoliyatining mantiqini o`quvchilar ehtiyojlariga muvofiq holda loyihalaydilar. Hamkorlik pedagogikasining tub mohiyati ham ana shundan iborat. Shunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadining o`ziga xosligi o`qituvchidan quyidagilarni talab qiladi: - jamiyatning ijtimoiy vazifalarini to`la anglab, o`z shaxsiga qabul qilishi. Jamiyat maqsadlarining «o`sib», uning pedagogik nuqtai nazariga aylanishi; - muayyan harakat va vazifalarga ijodiy yondoshishi; - o`quvchilar qiziqishlarini e`tiborga olish, ularni pedagogik faoliyatning belgilangan maqsadlariga aylantirish. Pedagogik faoliyatning o`ziga xosligi quyidagilarda namoyon bo`ladi. 1. Inson tabiatning jonsiz moddasi emas, balki o`zining alohida hususiyatlari, ro`y berayotgan voqealarni idrok qilishi va ularga o`zicha baho beradigan takrorlanmaydigan faol mavjudotdir. Psixologiyada ta`kidlanganidek, har bir shaxs takrorlanmasdir.U pedagogik jarayonning o`z maqsadi, ishtiyoqi va shaxsiy xulqqa ega bo`lgan ishtirokchisi hamdir. 2. Pedagog doimo o`sib-o`zgarib boradigan inson bilan ishlaydi. Ularga yondoshishda bir xil qolip, shakllanib qolgan xatti-harakatlardan foydalanish mumkin emas. Bu esa pedagogdan doimo ijodiy izlanib turishni talab qiladi. 3. O`quvchilarga pedagogdan tashqarii, atrof muhit, ota-ona, boshqa fan o`qituvchilari, ommaviy axborot vositalari ijtimoiy hayot ham ta`sir etadi. Shuning uchun ham pedagog mehnati bir vaqtning o`zida jamiki ta`sirlarga va o`quvchilarning o`zida paydo bo`lgan fikrlarga tuzatishlar kiritib borishni nazarda tutadi. O`quvchi shaxsiga doimo ijobiy-axloqiy ta`sir ko`rsata oladigan kishigina haqiqiy tarbiyachidir. Bunga erishish uchun pedagog o`zining axloqiy sifatlarini doimo takomillashtirib borishi zarur. O`quvchilarni mehnat, muloqot, o`yin, o`qish kabi faoliyat turlarida ishtirok etishlari tarbiyaning asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir mohir pedagog o`zining individual pedagogik tizimiga ega bo`lishi kerak. Ayrim pedagoglar kasbiy mahorat sirlarini egallash uchun, avvalo, ta`lim- tarbiya metodlarini takomillashtirishga intiladilar. Bu tabiiy hol, chunki aynan metodlar yordamida pedagog o`z o`quvchilarini turli o`quv faoliyatiga jalb qiladi. Shu bilan birga o`quvchilarni bilim olishga qiziqtirishda o`qituvchi tomonidan tanlangan metodlar, usullar va topshiriqlardan boshqa sabablar ham ta`sir etadi. Pedagog faoliyatining muvaffaqiyatli kyechishi uning shaxsi, harakteri, o`quvchilar bilan muomalasiga ham ko`p jihatdan bog’liq bo`ladi. Odatda bularning ta`lim-tarbiya jarayoniga ta`siri ahamiyatsizdek tuyuladi. Ammo tajribali pedagog, uning xatti-harakati o`quvchilarga qanday ta`sir ko`rsatayotganligiga ahamiyat berib, unga kerakli tuzatishlar kiritib, takomillashtirib boradi. Shuning uchun ham pedagogik mahoratni o`qituvchi shaxsi sifatlarini majmui sifatida qaralib, uni o`qituvchi yuqori darajada psixologik-pedagogik tayyorgarlikka ega bo`lishi bilan bog’liq bo`lishini unutmaslik lozim. Pedagogik mahorat yaxlit tizim sifatida quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo`ladi: - pedagog shaxsini insonparvarlik yo`nalishiga ega bo`lishi, uning qiziqishlari, qadriyat yo`nalishlari va ideallarining oliy maqsad-barkamol avlod tarbiyalab yetishtirishga yo`naltirilganligi; - mutaxassislik fanlari, o`qitish metodikasi, pedagogika-psixologiyadan mukammal bilimga ega bo`lish; - pedagogik qobiliyatga ega bo`lish (muloqotga moyillik, ishchanlik, kelajakni tasavvur qila olish, kasbiy mustaqillik, sensor axborotlarni tezlik bilan anglash (yuzidan o`qib olish); - pedagogik texnikani egallash, ya`ni o`z-o`zini boshqara olish, o`zaro ta`sir etish va hamkorlikda ishlashni uddalash. Pedagogik mahorat o`ziga bolalar haqidagi, ularning psixologiyasi to`g’risidagi, maktab haqidagi, ta`lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy pedagogik madaniyatni tashkil etadi, o`qituvchi, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa, hech vaqt o`z ishining chinakam ustasi bo`la olmaydi, yomon, eski usuldan, bir qolipdagi tayyor andozalarni ishlatishdan nariga o`tmaydi. Biroq, zamonaviy o`qituvchiga birgina umumiy madaniyatning o`zi kifoya qilmaydi-maxsus bilimlar va malakalar-bolalarni kuzatish, ularning o`sishdagi muhim narsalarni aniqlay olish, ularni rivojlantirish yo`llari va usullarini aniqlash, turli o`zaro ta`sirini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir tizimga solish malakalari zarur bo`ladi. Shunday qilib, pedagog-muallim o`z mahoratiga quyidagi bosqichlarda erishishi mumkin: 1. Pedagogika-psixologiya fanlarini chuqur o`rganish. 2. Maxsus fanlar, ularni o`qitilish metodikasini chuqur bilish. 3. Pedagogik amaliyotda faol igshtirok etish va uni samarali o`tkazish. 4. O`z faoliyatini doimo tahlil qilib, unga nisbatan tanqidiy munosabatda bo`lish. 5. O`z ustida mustaqil ishlash, malaka oshirish kurslarida o`qib borish. Pedagogik mahorat tushunchasi Respublikamiz mustaqillikka erishgach, uning oldiga juda qisqa muddatda yangicha fikrlovchi, respublika ravnaqi, taraqqiyoti uchun ongli ravishda kurashuvchi yetuk mutaxassis kadrlarni tayyorlash vazifasi ko’ndalang turdi. Savol tug’iladi: Pedagogik mahorat nima o’zi? Pedagogik mahorat bu – fahm-farosat va chinakkam ilmiy bilimlarning, tarbiyadagi qiyinchiliklarni yengishga qodir bo’lgan obro’li rahbarlikning, o’quvchilar qalbining qandayligini his qilish mahorati (empatiya), ichki dunyosi, nozik va zaif bo’lgan bola shaxsiga mohirona, avaylab yondashish, donolik va ijodiy dadillik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga boy bo’lgan qobiliyat majmuasidir. Pedagogik mahorat ning t uzilishi Pedagogik mahorat quyidagi tarkibiy qismlarni o’z ichiga oladi: 1. O’qituvchi faoliyatida insonparvarlikning ustunligi. 2. Pedagogik iste’dod, qobiliyat. 3. Pedagogik texnika (san’at). 4.O’qituvchining shaxsiy intilishi. 1. Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga olib keladiki, pedagoglarning har biri o’z-o’zicha, paypaslab ijodiy izlanish olib boradi: bolalar bilan, pedagogik jamoa bilan qanday qilib yaqindan til topishish mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ishida bolalar o’rtasidagi munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq mumkin? degan savollarga javob izlaydi. Bu savollarga beriladigan javoblar har bir mohir pedagogning faoliyati ochun zarur bo’lgan umumiy pedagogik malakalarni shakllantirish bilan bog’liq bo’lib, mazkur muammoni hal qilish pedagogdan odatdan tashqari kuch-g’ayrat, qat’iyat, tirishqoqlik, ijodiylikni, o’z faoliyatini to’g’ri baholay bilish, shuningdek, bolalar, tarbiyalanuvchilarga nisbatan insonparvarona munosabatda bo’la olishni talab etadi. Ibn Sino “Tadbiri manzil” asarida bola uchun o’qituvchi tanlayotganda uning to’g’ri so’z, halol, toza-ozoda va bolalarni sevuvchi kishi bo’lishiga e’tibor berish lozimligini ta’kidlaganida o’qituvchining insonparvarlik sifatini nazarda tutgan edi. 2. Har bir insonda u yoki bu kasbga qobiliyat mavjud bo’ladi. Ba’zi taniqli ruhshunoslarning fikricha (F.Gonobolin, N.Kuzmina), pedagoglik kasbi uchun quyidagi 6 xil qobiliyatlar muhim hisoblanadi; 1. O’rtaga tusha bilish. 2. Tashkilotchilik. 3. O’zini idora eta bilish. 4. Mo’ljallay olish, chamalay bilish. 5. Kuchlilik, zehnlilik. 6. Faoliyatga ijodiy yondashish. Bularning barchasi tarbiyaviy maqsad mavjud bo’lgan, insonparvarlik nuqtai-nazaridan turib yondashilgan taqdirdagina pedagogik qobiliyat tarkibiga kirishi mumkin. 3. Pedagogik texnika – pedagogik mahoratning asosiy qismlaridan biri bo’lib, u o’qituvchidan o’quvchilar bilan muomala qilganda zarur so’z, gap ohangi, qarash, imo-ishorani tez va aniq topish, eng o’tkir va kutilmagan pedagogik vaziyatlarda osoyishtalik va aniq fikr yuritish, tahlil qilish qobiliyatini caqlab qolish imkonini beradi. Haqiqiy pedagogik ta’sir ko’rsatishda o’qituvchining pedagogik texnika sohasidagi barcha malakalari bir paytda yaqqol ko’rinadi. Nutq, imo-ishora, mimika harakat bilan birga sodir bo’ladi. Pedagogik texnika pedagogning individual psixik-fiziologik xususiyatlari asosida tarkib topadi. Indidvidual pedagogik texnika pedagogning jinsi, yoshi, mijozi, fe’l-atvori, anatomik-psixologik xususiyatlariga ham bog’liq bo’ladi. Pedagogik texnika malakalarining shakllanish darajasi ma’lum darajada pedagogning umumiy tayyorgarlik darajasini, ya’ni shaxsning pedagogik imkoniyatlarini aks ettiradi. Pedagogning nutqi tartibsiz, qashshoq bo’lsa, o’zi jizzaki bo’lsa, didi past, madaniyatsiz bo’lsa, eng topib gapirgan to’g’ri so’zi ham tarbiyalanuvchilarga ta’sir etmaydi, balki teskari natijaga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham, tarbiyachi avvalo o’zi tarbiyalangan, o’tirib- turish, suhbatlashish madaniyatini qon-qoniga singdirgan bo’lishi lozim. Har yigitning aslin bilay desangiz Ma’rakada o’tirib-turishin ko’ring. (Maxtumquli) 4. O’qituvchining shaxsiy intilishi, munosabati pedagogik mahorat tarkibiy qismlari orasida muhim o’rinni egallaydi. Uning bunday shaxsiy munosabati unda tegishli bir qolipdagi fikrlar sistemasi mavjudligi bilan izohlanadi, shu tufayli u ko’p hollarda deyarli avtomatik ravishda ta’sirlarga javob bera oladi. Chunonchi, o’quvchilar bilan albatta xushmuomalada bo’lish, dilkashlik o’quvchi shaxsiga prinsipial yondashishning yuqori darajada bo’lishi, o’zining birorta ham o’quvchisi yomon emasligi , buning ustiga ishonchsiz bo’lishi mumkin emasligiga ishonch kabilar. Lekin bunday bir qolipdagi fikrlar salbiy rol o’ynashi ham mumkin. Masalan, hamkasbi o’quvchilar bilan haqiqatda noto’g’ri munosabatda bo’lganda unga qarshi turish o’rniga, uni himoya qila boshlaydi. O’qituvchining xohish-istagi haqqoniylik va insonparvarlik xarakterida bo’lsagina bunday chekinishlarga yo’l qo’ymasligi mumkin bo’ladi. Pedagogik faoliyat va mahorat Pedagogik faoliyat - yoshlarni hayotga, mehnatga, Vatan mudofaasiga tayyorlash uchun xalq oldida, davlat va jamiyat oldida javob beradigan, bolalarga ta’lim-tarbiya berish ishi bilan shug’ullanadigan va bu ishga maxsus tayyorlangan kishilarning mehnat faoliyatidir. Maktab o’qituvchilarining faoliyati respublikamizda buyuk davlat- jamiyatni quruvchi va unda yashab mehnat qiluvchi yetuk, erkin fikrlovchi inson shaxsini shakllantirishga qaratilgan. O’qituvchining barkamol avlodni tarbiyalash va unda yangi insonga xos sifatlarni tarkib toptirish vazifasi eng oliyjanob, yuksak va shu bilan birga eng sharafli va murakkab vazifadir. Har bir tarbiyalanuvchi o’z xulq-atvoriga, xarakteriga ega. Ularni o’qitish va tarbiyalashda ularning ana shu o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda murakkabdir. Bunga insonlar o’rtasida ijtimoiy munosabatlarning murakkabligini o’zida akz ettiruvchi maxsus usullardan foydalaniladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlar uning ana shunday xususiyatlarini bilishlari lozim. O’qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari uning professiogrammasida o’z ifodasini topadi: 1) O’qituvchining shaxsiy xususiyatlari; 2) O’qituvchining pedagogik-psixologik tayyorgarligiga qo’yiladigan talablar; 3) Maxsus tayyorgarlikning hajmi va tarkibi: 4) Ixtisosga oid metodik tayyorgarlik mazmuni. Pedagogik mahoratning asosiy poydevorini kasbga doir bilimlar tashkil etadi. Bunday bilimlar mazmuni esa o’qitilayotgan fan mazmuni, metodikasi, pedagogikasi va psixologiyasiga doir bilimlarni o’z ichiga oladi. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunida (44-modda): “Tegishli ma’lumot, kasb tayyorgarligi, boy va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega”, deb ta’kidlangan. “Ta’lim to’g’rida”gi Qonun talablarini bajarish pedagogik faoliyat samaradorligini oshirishni, demak, bo’lajak o’qituvchilarda pedagogik mahoratni shakllantirishni talab etadi. Xorijiy pedagoglar pedagogik mahorat to’g’risida “Tarbiya san’ati shunday xususiyatga egaki, - degan edi K.Ushinskiy, - deyarli barchaga tanish va tushunarli, ba’zilarga esa juda oson ish bo’lib tuyuladi - odam bu ish bilan nazariy va amaliy jihatdan qanchalik kam tanish bo’lsa, unga shunchalik tushunarli va oson bo’lib ko’rinadi. Deyarli buning uchun tug’ma qobiliyat va malaka, ya’ni ko’nikma kerak deb aytadilar: lekin juda kam odam sabr-toqat, tug’ma qobiliyat va malakadan tashqari yana maxsus bilimlar kerakligi haqida ishonch hosil qiladi”. V.Suxomlinskiy, A.Makarenko, A.Disterverg, L.Tolstoylar ham insonga bilim, ko’nikma va malakalarni singdirishda pedagogik mahoratning roli buyuk ekanligini ta’kidlaganlar. Masalan, L.Tolstoy haqiqiy o’qituvchi shaxsiga klassik tavsif berib, quyidagilarni yozgan edi: “Agar o’qituvchi faqat o’z ishiga havas qo’ygan bo’lsa, u yaxshi o’qituvchi bo’ladi. Agar o’qituvchiga faqat otasi, onasi kabi havas qo’ygan bo’lsa, u oldingi o’qituvchidan yaxshiroq bo’ladi. Bordi-yu, mujassamlashtirsa, u holda u mukammal o’qituvchi bo’ladi”. Kasbiy tayyorgarlikning ahamiyatini yaxshi tushungan A.Disterverg esa: “O’zing bilmagan narsalarni birovlarga o’rgata olmaysan”, - degan edi. Pedagogik mahoratni shakllantirishda o’qish san’atining roli haqida Emil Tage shunday degan edi: “O’qish san’ati o’zganing ko’magi yordamida fikr yuritish san’atidir. O’qish o’zga bilan birgalikda fikrlash, o’zganing fikrini mulohaza qilib ko’rish, o’zimizning fikrlarimizni o’lchash va unga zid fikrlarni xayoldan o’tkazish demakdir”. Andrey Morua esa, A.Navoiy kabi, kasbni kamolga yetkazish haqida gapirib: “Agar inson biror kasbni mukammal egallasa, mehnat unga huzur bag’ishlaydi, baxt keltiradi” deb yozgan edi. Bu haqda A.Navoiy shunday yozgan edi: Kamol et kasbkim olam uyidan, Senga farz o’lmag’ay g’amnok chiqmoq. Jahondin notamom o’tmak biaynih, Erur hammomdin nopok chiqmoq. Buyuk Sharq mutafakkirlari pedagogik mahorat haqida Quyida biz buyuk sharq mutafakkirlarining pedagogik mahoratga doir ayrim fikrlarini keltiramiz. Buyuk mutafakkir Muhammad al-Xorazmiy “Al-jabr val muqobala” nomli asarida pedagoglar faoliyatiga baho berib quyidagilarni yozgan edi: “Ulardan biri o’zidan avvalgilar qilgan ishlarni amalga oshirishda boshqalardan o’zib ketadi va o’zidan avvalgilarning asarlarini sharhlaydi, tabiat sirlarini ochadi, yo’lni yoritadi va uni tushunarliroq qiladi. Yoki bu ayrim kitoblarda nuqsonlar topadigan va sochilib yotganini to’playdigan odam bo’lib, u o’zidan avvalgilar haqida yaxshi fikrda bo’ladi, takabburlik qilmaydi va o’zi qilgan ishdan mag’rurlanmaydi” . Bu bilan olim pedagogning qiyin muammolarni oson qilib tushintira olish, ijodkorlik kabi mahoratlarini qo’llab-quvvatlaydi. Abu Nasr Farobiy o’zining “Baxt saodatga erishuv” nomli asarida ta’lim-tarbiya berish usulini ikki turga bo’ladi: rag’batlantirish va jazolash (majbur qilish). U mazkur usullarni izohlar ekan, o’qituvchining pedagogik mahoratiga ham to’xtalib o’tadi: “Bolalar ustida turgan odam esa muallim bo’lib, u tarbiya berishda turli tarbiya usulidan foydalanadi. Mana shundan ma’lum bo’ladiki, hukumat va muallim har ikkovi o’z yo’lida, bolalar yoki xalqqa tarbiya beruvchilar, ustod va muallimlardir, Ulardan biri bolalarga mehribonlik va yaxshi so’zlar bilan tarbiya bersa, ikkinchisi majburiy ravishda tarbiyalaydi” (108-bet). Uningcha, pedagoglik kasbi bilan o’zida 12 tug’ma xislatni mujassamlashtirgan kishilar shug’ullanishi lozim: 1. Barcha organlari mukammal taraqqiy etgan; 2. Barcha masalani tez va to’g’ri tushuna oladigan; 3. Xotirasi kuchli bo’lgan; 4. Zehni o’tkir bo’lgan; 5. Nutqi ravon bo’lgan; 6. Bilish va o’qishga muhabbati kuchli bo’lgan; 7. Ko’zi to’q, pokiza bo’lgan; 8. Haqiqatparvar bo’lgan; 9. G’urur va vijdonli bo’lgan; 10. Pulni sevmaydigan; 11. Adolatli; 12. Qat’iyatli, qo’rqmas va jasur kishilar. Shu bilan birga u “Ta’lim-tarbiya ahllari ham o’z bilimlarining darajasiga qarab” bir-birlaridan farq qilishlari, ortiq-kam bo’lishlari, ba’zi birlarida kashf, ixtiro quvvati bo’lmasligi, ba’zilarida esa bu quvvatning kamroq bo’lishini ta’kidlaydi (110-b). Farobiy shogirdga nisbatan o’ta qattiq yoki o’ta yumshoq munosabatda bo’lishning zararli ekanligini ham ta’kidlab o’tadi. Buyuk mutafakkir Abu Rayhon Beruniy ta’lim va tarbiyaning tabiatga mosligi, ta’lim va tarbiyada mo’tadillik prinsiplarini asoslagan buyuk pedagogdir. Beruniy insonni tabiatning bir qismi deb biladi. Tabiatni va jamiyat ilmini o’rganishda “O’zimni tekshirib ko’rmaguncha ishonmayman” degan shiorga amal qiladi. U mohir pedagog sifatida pedagogik mahorat masalasida o’zining qator tavsiyalarini ishlab chiqadi: “O’qituvchini hamma narsaga o’rgatish” san’ati, tabiatga moslik, bolalarning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish kabilar shular jumlasidandir. Beruniy: “Maqsad vaqtni cho’zish emas, balki o’quvchini zeriktirmaslik. Chunki doimo bir xil narsaga qaray berish mallollik va sabrsizlikka olib keladi. O’quvchi fandan-fanga o’tib tursa, turli bog’larga yurganga o’xshaydi. Birini ko’rib ulgurmay, boshqasi boshlanadi va o’quvchi “Har bir yangi narsada o’ziga yarasha lazzat bor”- deyilganidek, ularni ko’rishga qiziqadi va ko’zdan kechirishni istaydi. Bir xil narsa charchatadi, xotiraga malol keltiradi” , - deb yozgan edi. Beruniy o’qitish jarayonida quruq yodlashni qoralaydi. U “ Tushunish yodlashdan yaxshiroq va afzaldir”... “Kuzatishning ko’pligi narsalarni yeslab qolish qobiliyatini yaratadi”, deb uqtiradi. U o’zining “Osor al-boqiya” asarida “Butun kuchimni yigib, bor imkoniyatni ishga solib, goh eshitish, goh ko’rish va qiyos qilish orqali, bilimim yetganicha u narsani bayon etishga bel bog’ladim”, deb yozar ekan, har bir pedagogning ham ana shunday sifatlarga ega bo’lishini orzu qiladi. Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino o’zining “Tadbiri manzil”, “Tib qonunlari” kabi asarlarida pedagogik mahoratga doir o’z qarashlarini yozib qoldirgan. Masalan, u “Tadbiri manzil” asarida bolaga ta’lim berishni o’qituvchining pokiza, adolatli, farosatli, sog’lom, notiq va o’z kasbining ustasi bo’lishi lozimligini ta’kidlaydi. “Tib qonunlari” asarida esa, o’qituvchining nutq gigiyenasiga doir maslahatlarini bergan: “Uzoq muddat davomida qattiq tovush bilan baqirish juda xavflidir. Chunki baqirish ko’p miqdorda havoni tashqariga chiqarishni talab qiladi (bularning har ikkisi ham) xavflidir”. (“Ovozni yo’qotmaslik, nafas olish organini ishdan chiqarmaslik uchun, avvalo o’qishni past ovoz bilan, keyinchalik asta-sekin kuchaytirish lozim, lekin kuchli ovoz bilan o’qish ham uzoq davom etmasligi kerak” (316-B) . Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” asarida o’g’il-qizga ta’lim-tarbiya beruvchining shaxsi haqida quyidagilarni yozadi: Murabbiyni yaxshi kishilardan olgin, O’g’il-qiz pok o’sadi (nomatlub ishlardan) forig’ turadi. O’g’il-qizga bilim va odob o’rgat, Ikki olam uniki, uning manfaati yetarli bo’ladi. O’g’ilga barcha san’at-hunarlarni tugal o’rgat, Bu san’at-hunarlar bilan u mol-dunyo yig’a beradi (164-b). Burhoniddin Zarnudjiy (1150 y) “O’quvchiga ta’lim yo’lida qo’llanma” asarida bilimlarni tez va puxta o’zlashtirish uslublarini ishlab chiqdi, uningcha: “O’rganuvchilar zimmasida barcha fanlar orasidan eng muhimlarini tanlash vazifasi turadi. ... Bilimlarga bo’lgan qiziqish shuni talab etadiki, u o’qituvchisiga va o’rganayotgan faniga, kitobiga nisbatan to’la qanoatli bo’lsin, toki muvaffaqiyasizlikni o’zidan yiroqlashtirish, bilimning maxsus bo’limiga nisbatan ham shunday ish tutmoq kerak. Bilimlarni chuqur o’zlashtirishning 6 sharti mavjud: aql-farosat, kucnli istak, chidam, oziq-ovqat, o’qituvchi ta’limi va bilim olish uchun yetarli vaqt. Mashg’ulotlar davomida o’qituvchilar muallimdan “bir o’q-yoy”masofada o’tirishsin, shunda o’quvchining o’z o’qituvchisiga hurmati namoyon bo’ladi. ... O’qib-o’rganish uchun eng yaxshi vaqt - yoshlik davri, erta tong va qosh qoraygan payt. Bilim oluvchi ana shu vaqtni samarali tashkil etishga odatlantirilsin, bordiyu unga bir fan zerikarli bo’lsa, boshqasi bilan mashg’ul bo’lsin. Pedagogik t a’sir v osit alari haqida umumiy t ushuncha. Р edagogik t a’sir k o’rsat ish Pedagogika o’z metodlarinilarini yo’q joydan yaratmaydi. U hayotdan kishilar xulq-atvorining real omillarini, bolalar hayotini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tarzda tashkil etish vazifalariga javob beradiganlarini tanlab oladi, ulardan tarbiyaviy ishda pedagogik ta’sir ko’rsatish usullari sifatida foydalanadi. Pedagogik ta’sir ko’rsatish metodikasi bolalarning ijtimoiy-foydali faoliyatini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tarzda tashkil etishga xizmat qiladigan vositalar tizimidan iboratdir. Bu vazifalar tarbiyalanuvchi shaxsiga qaratilgan bo’lib, bolalarning xulq-atvorini rag’batlantiradi, qiyin va murakkab vazifalarni quvonch, ijodiy zavq-shavq manbaiga, har bir o’quvchining shaxsiy muddaosiga aylantiradi. Pedagogik ta’sir ko’rsatishning asosiy usullari Pedagogik ta’sir ko’rsatishning asosiy usullari - ishontirish , talab , istiqbol , rag’batlantirish va jazolash , jamoatchilik fikridir . O’zaro hamkorlikda ta’sir ko’rsatishning natijasi ishontirishdir. U haqiqiy va soxta turlarga bo’linadi. M.: Kommunizmga ishonish. Ishonch 3 tarkibiy qismdan iborat: 1. Bilim ; 2. Hissiyot ; 3. Xulq - atvor . U tushunish - kechinma - qabul qilish orqali amalga oshadi. Ishontirish shakllari quyidagilar: ma’ruza , bahs , munozara , suhbat , hikoya qilish , dalillash , ko’rsatish ( namoyish qilish ), shaxsiy namuna . Pedagogik talab - ta’lim-tarbiya jarayonida ko’p qo’llaniladigan usullardan biri bo’lib, u tarbiyachi va tarbiyalanuvchi orasidagi shaxsiy munosabatlarda namoyon bo’ladi. Pedagogik ta’sir ko’rsatish usuli bo’lgan talab bilan jamoani tashkil etish metodi sifatidagi yagona pedagogik talablarni farqlay bilish lozim. Agar yagona pedagogik talablar bolalarning ijtimoiy foydali faoliyatini rag’batlantirish mazmunini, jamoani jipslashtirishda pedagoglar bilan bolalarning harakatlari birligiga erishish yo’llarini ta’minlasa, talab esa xulq-atvor va faoliyat normalarini, bolalarning xatti-harakatlari hamda ishlarida amalga oshirish usullaridan iboratdir. Istiqbol - ta’sir ko’rsatishning juda ta’sirchan usuli bo’lib, u bolalarning xatti-harakatlarini ular oldiga maroqli, qiziqarli maqsadlar qoyish yo’li bilan ta’minlaydi, bu maqsadlar ularning shaxsiy intilishlari, qiziqish va muddaolariga aylanadi. Bu usul maktab o’quvchilarida shaxsning eng muhum fazilatlaridan biri bo’lgan maqsadga intiluvchanlikni shakllantirishga yordam beradi. Rag’batlantirish va jazolash - tarbiyaning eng an’anaviy usuli bo’lib, tarbiyalanuvchilar xulq-atvoriga tuzatish kiritishni, ya’ni foydali xatti-harakatlarni qo’shimcha rag’batlantirishni va tarbiyalanuvchilarning nomaqbul xatti- harakatlarini to’xtatishni ta’minlaydi, bunda ularning huquq, burchlarini kengaytirish yoki cheklash, ularga axloqiy ta’sir ko’rsatish yo’lidan foydalaniladi. Rag’batlantirish va jazolash metodi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lganligi sababli uni qo’llashda juda ehtiyot bo’lish lozim. Jamoatchilik fikri - ta’sir ko’rsatishning qudratli usuli bo’lib, tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy foydali faoliyatini har tomonlama va muntazam rag’batlantirib borishni ta’minlaydi, jamoaning tarbiyaviy vazifalarini ancha to’liq amalga oshiradi. Pedagogik ta’sir ko’rsatish usullaridan samarali foydalanishning zarur sharti pedagogikaning tarbiyalanuvchilarga bo’lgan munosabatlarining chinakkam insonparvarligidir. Pedagogik ta’sirning ta’lim-tarbiyadagi o’rni Respublikamiz istiqlolga erishgan hozirgi davrda shaxsga chuqur, asosli va umumiy talablar qo’iladi, lekin ikkinchi tomondan, shaxsga katta hurmat ko’rsatiladi. Bu shaxsga bo’lgan talablarni va unga bo’lgan izzat-hurmatni birga qo’shish - ikki xil zarur shart bo’lib, pedagogning bolalarga bo’lgan munosabatlarining chinakkam insonparvarligidir. Pedagogik ta’sir ko’rsatish usullari o’z tarbiyalanuvchilari taqdiriga beparvo bo’lgan kishilar qo’lida sof kasb- korlik vositalari emas, balki insonlar orasidagi jonli munosabatlar majmuidir. Umuman, pedagogik ta’sir ko’rsatish usullarini mukammal egallamasdan va undan mohirona foydalanmasdan turib ta’lim-tarbiya sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishib bo’lmaydi. Ijtimoiy ruhiyat nazariyasida va pedagogik amaliyotda o’ zaro fikr almashishda ta’sir ko’rsatish ikki usulda olib boriladi: ishontirish va ta’sir etish. Rus pedagogi Uspenskiy “Odamni tarbiyalashning eng asosiy yo’li ishontirishdir, odamning e’tiqodiga esa faqat ishontirish bilan ta’sir qilish mumkin”, degan edi. O’qituvchi faoliyati o’z o’quvchilarini ishontirish va ta’sir etishni talab qiladi. Pedagogning barcha ta’sirlari: tarbiyalanuvchilarning munosabatlari, fikrlari, his- tuyg’ulari, harakatlarini o’zgartirishga va mustahkamlashga yo’naltirilgan bo’lib, u muhit va tabiatning hamkorligiga ta’sirlanadi. O’zaro hamkorlikda ta’sir ko’rsatishning natijasi ishonchdir. Ishonch asosida o’qituvchining bilimlar tizimi, dunyoqarashlari, munosabatlari va xulq-atvori shakllanadi. Ishonch – o’zaro hamkorlikdagi ta’sir etishning natijasi ekanligini ko’ramiz. Ishonch ikki xil, ya’ni haqiqiy va soxta turlarga bo’linadi. Haqiqiy ishonch real borliq hayot talablariga mos bo’lib, u insonni qadrli, obro’li qiladi. “Bolalikka buyuk hurmat-ehtirom bilan qarash lozim”, degan Iuvenal (123-b). Inson o’z ishonchini himoya qilish uchun o’limga ham boradi. Soxta ishonch o’zi va birovlarning salbiy tajribasi, qarashlari asosida hosil bo’ladi. O’quvchilardagi soxta ishonchni o’zgartirish uchun o’qituvchi ko’p kuch sarflaydi. U uch yo’nalishda olib boriladi: sinf jamoasida sog’lom ijtimoiy fikrni shakllantirish, qimmatli maxsus individual tajribani yaratish, noto’g’ri ishonchdagi qarash, bilim, tasavvur, tushunchalarni bartaraf etish. Ishonch odamlarning dil rishtalarini bog’lovchi katta kuch. Buning uchun odam boshqalarga ishonmog’i, ixlos qilmog’i kerak. Halollik, adolat sof vijdonlilik, poklik, so’z va ish birligi ishonchning mezonlaridir. Ikkiyuzlamachilarga, firibgarlarga, munofiqlarga hyech kim ishonmaydi. Insonda ishonch uchta tarkibiy qismdan tarkib topadi: bilim - hissiyot - xulq - atvor . Ishonch quyidagi formula: tushunish - kechinmalar - o’ziga qabul qilish - bajarish (o’z faoliyati va atrofidagilar tajribasi) asosida amalga oshiriladi. Ishontirish yordamida yangi qarashlar, munosabatlar shakllanadi yoki o’zgaradi. Iishontirish shakllari tubandagilar: munozara, bahs, suhbat, hikoya qilish va namuna. Ishontirish hamkorlikda ta’sir ko’rsatishda maksimum ta’sirli bo’lishi uchun quyidagi pedagogik talablarga javob berishi kerak. - ishontirish mazmuni, shakli o’quvcnining rivojlanish darajasiga mos bo’lishi (kichik o’quvchilarda ertak, fantastik hikoyalar va boshqa); - ishontirishda o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish; - ishontirish umumlashgan, konkret asoslarga, misollarga, boshlang’ich sinflarda ovozli materiallarga tayanishi; - ishontirishda o’qituvchi o’zi xabar qilayotgan narsaga o’zi chuqur ishonishi va h.k. Ishontirishning o’zaro hamkorlikdagi ta’sir ko’rsatish samarasi quyidagi shartlarda yuz beradi: - o’zaro hamkorlikda ta’sirning kuchi ishontiruvchining obro’siga va voqyeaning mazmuniga bog’liq (o’quvchi o’qituvchiga qanchalik ijobiy munosabatda bo’lsa, shunchalik unga tez ishonadi); - ishontirishda o’quvchining individual ruhiy holatini hisobga olish; - ishontirishda ishontiruvchining intellektual hissiy holati bilan ishonuvchining holati mos bo’lishi kerak. Masalan, bola haddan tashqari hayajonlanganda noxush his-tuyg’ular unda hukmronlik qilganda uning xulqidagi kamchiliklarni ko’rsatish orqali ta’sir ko’rsatish samara bermaydi. Ishontirish metodi ta’sirli bo’ladi qaysiki, fikr, hissiyot va iroda bir butun holda muvofiqlashadi. Ishontirishning samarasi o’qituvchining so’z va ish harakat birligiga ham bog’liq. Ta’lim va tarbiyada o’qituvchining ishontirishi haqida Ibn Sinoning quyidagi ibratli so’zlari qimmatlidir: “Har bir so’z harakat va mimika bilan tasdiqlanishi, bolalarda hissiyot uyg’otadigan bo’lishi zarur”. Pedagogik ta’sir ko’rsatishda ishontirish metodi bilan bir qatorda ta’sir ko’rsatish metodi ham qo’llaniladi. Uzoq yillar pedagogik jarayonda ta’sir etish tan olinmas edi. Biz xohlasak, xohlamasak ta’sir ko’rsatish elementlari hayotda o’zaro hamkorlikda muhum rol o’ynaydi. So’z yordamida biz o’quvchilarda ziyraklik yoki qo’rquvni, o’ziga ishonch yoki ishonchsizlikni, zerikish, ishonch yoki shubha singarilarni hosil qilamiz. O’quvchilarga ta’sir qilish so’zning fandagi ma’nosiga qarab emas, so’z va nutq intonasiyasi, aniqligini ifodalovchi hamda bularni mustahkamlovchi imo- ishoralar – yuz, qo’l harakatlari bilan bevosita hissiyotga ta’sir etadi. Bu haqda Makarenko: “... Yuz harakatlarini yaxshi egallamagan, o’z yuzida zarur ma’nolarni bera bilmaydigan yoki o’z kayfiyatini ushlab turolmaydigan kishi yaxshi tarbiyachi bo’lishi mumkin emas”, - deb o’rinli ta’kidldgan. Suxomlinskiy so’zning ta’siri haqida: O’qituvchining so’zi - tarbiyalanuvchining qalbiga ta’sir o’tkazadigan yagona so’z. Tarbiyachilik san’ati - avvalo, gapirish, inson yuragiga murojaat qila olish san’atidir. Men shunga astoydil ishonamanki, ko’pincha katta janjal bilan tugaydigan, maktabda tez-tez sodir bo’lib turadigan mojarolar – o’qituvchilarning o’quvchilar bilan gaplashishni bilmasliklari oqibatidir”, - degan fikrlari qimmatlidir. Pedagogik ta’sirning samarali bo’lish shartlaridan biri tubandagilardir: o’quv materialining mazmuni: ta’sir ko’rsatishda o’qituvchining ta’sir ko’rsatishga bo’lgan munosabati; ta’sirning o’quvchi yosh va individual sifatlariga va ta’sir ko’rsatishdagi holatiga bog’liqligi; o’qituvchining ta’sir ko’rsatish texnikasiga; ta’sir ko’rsatishning asoslangan sifatiga va amalda qo’llash uchun yaratilgan sharoitga va boshqalarga bog’liq. Ta’sir k o’rsat ish t urlari Ta’sir ko’rsatish ko’pincha quyidagi asosga ko’ra klassifikasiya qilinadi, ular 5 ta turda olib boriladi: 1. Harakat manbaiga asoslanib ta’sir ko’rsatish: a) boshqa kishi orqali ta’sir ko’rsatish; b) o’ziga - o’zi ta’sir qilish - ta’sir etish obyekti bilan subyekti mos tushadi. 2. Subektning holatiga asoslanib ta’sir ko’rsatish: a) uyg’oq holda ta’sir ko’rsatish; b) uxlagan holda ta’sir ko’rsatish; c) gipoteza holida ta’sir ko’rsatish (faraziy, taxminiy). 3.Ta’sir ko’rsatuvchining bor yoki yo’qligi, ta’sir ko’rsatish maqsadiga qarab, ongli ravishda, zo’r berish orqali amalga oshiriladi: a) oldindan mo’ljallab ta’sir ko’rsatish; b) mo’ljallamaSdan ta’sir ko’rsatish. Mo’ljallangan ta’sir ko’rsatishda o’qituvchi oldiga qo’yilgan maqsad asosida ruhiy ta’sir ko’rsatishni ongli tashkil etib, o’z oldiga qo’ygan natijaga erishadi. Masalan, o’qituvchi yaxshi o’qigan o’quvchining o’qishdagi ijobiy tomonlarini o’quvchilar oldida maqtaydi va unga kuchli ta’sir etadi. Mo’ljallanmaganda ta’sir ko’rsatuvchi o’z oldiga maqsad qo’ymaydi. Ba’zan o’qituvchi o’zi tushunib yetmay, odatdagidan murakkab bog’lanishda bir o’quvchiga murojaat qilib unga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, sen hamma vaqt shundaysan. Senga biror ishni topshirsam, baribir sen uni uddalay olmaysan, kabi. c) o’ziga - o’zi ta’sir etish ham mo’ljallangan va mo’ljallanmagan. Inson ongli ravishda o’zidagi salbiy sifatlarni yo’qotishga intiladi. Mo’ljallanmaganda esa ongsiz, erkin, o’z xohishicha amalga oshiradi. 4. Ta’sir etish natijasiga qarab ikkiga bo’linadi: a) ijobiy ; b) salbiy . Ijobiy ta’sirda ijobiy ruhiy sifatlar shakllanadi (odat, qiziqishlar, munosabatlar). Salbiy ta’sir ko’rsatishda salbiy sifatlar shakllanadi. Masalan, tahqirlash, ma’naviyasizlik va h.k. 5. Ta’sir etish mazmuniga qarab farqlanadi: a) ochiqchasiga ta’sir ko’rsatish. Ta’sir ko’rsatishni to’g’ridan-to’g’ri, ochiqchasiga ta’sirlanuvchi biror aniq harakatga da’vat etadi. Masalsn, bundan keyin hyech qachon chekmaysan; b) yashirin holda ta’sir ko’rsatish. Ta’sir ko’rsatishda maqsad yashirinadi, to’g’ri aytilmaydi, u yoki bu mo’ljal qilingan ta’sir harakat orqali amalga oshiriladi. Pedagogik ta’sir ko’rsatishning shakllari Maktabda pedagogik ta’sir etishning tubandagi shakllari qo’llaniladi. I. Bevosita oldindan mo’jallab ta’sir etish (bu to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etish deyiladi) qaysiki komanda, buyruq va murabbiy ta’sir etish qo’llaniladi. Buyruq va komanda o’quv-tarbiyaviy jarayonda tubandagi turlarda qollaniladi: 1. Ogohlantiruvchi yoki yo’naltiruvchi shaklda. Bunda vazifa qisqa vaqtda bajarishga da’vat qilinadi. Masalan, Diqqat! Tayyorlaning! 2. Bajaruvchi shaklda . Masalan, to’g’irlaning! Smirno! Stop! 3. Ta’qiqlovchi shaklda . Masalan, To’xta! Tugat! Bas! 4. Namuna asosida bajariladi. Masalan, men shunday bajarsam, sen han shunday bajar. Validek bajar. Murabbiy ta’sir ko’rsatish shakli. Masalan, “Sen yaxshi o’qiy olishing mumkin. Bugun sen uch soat dars tayyorlaysan” kabi. II. Bilvosita ta’sir ko’rsatisn o’quvchiga ta’sir ko’rsatishning asosiy vositasi hisoblanadi. Bilvosita ta’sir ko’rsatishning tubandagi shakllari mavjud shama shaklida (o’qituvchiga jamoat isnlaridagi faolligi uchun uni qo’llab- quvvatlaydi”. “Mabodo, sen charchamadingmi?” ta’sir ko’rsatishning bilvosita ma’qullashi). Ta’sir ko’rsatishning pedagogik ta’sir texnikasi Ta’sirning samarasi, ta’sir ko’rsatuvchining ovoz tuzilishi, qarashlari (aft- bashara holati), harakatlarning uzviyligiga bog’liq murabbiyning ta’sir ko’rsatuvchiga ko’rsatgan ta’siri qaysini so’z bilan ta’sir ko’rsatish mazmuni uning intonasiyasini, imo-ishorani, yuz, aft harakatlarini qo’llab-quvvatlaganda kuchli bo’ladi. Bular mazmunga zid bo’lmasligi kerar. To’g’ri aloqa uslubini shakllantirishda o’zini tuta bilish, o’zini bilish, haqqoniy bo’lish boshqalar tarbiyasiga ijodiy yondashish, pedagogik texnikani rivojlantirish, hazilni sezish singari sifatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta o’qituvchi doimo o’z o’quvchilarini xizmat qilishi va ular shaxsini himoya qilishi shart. Ustoz - pedagoglar erishgan muvaffaqiyatlarning sirini bilishga harakat qilar ekanmiz, biz ularning pedagogik ta’sir usullaridan ustalik bilan foydalangan holda turli-tuman amaliy ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni ustalik bilan hal etishlariga guvoh bo’lamiz. Bunda muhim rolni maxsus ko’nikmalar egallaydi: o’quvchilarni ijrimoiy foydali o’quv faoliyatiga safarbar eta bilish, muammo qo’ya bilish, jamoa va alohida shaxs bilan til topish, kuzata bilish, o’z kechinmalarini boshqacha bilish: ovoz, nutq, mimika, harakatlarini erkin boshqara bilish va h.k. Pedagogik texnika - o’qituvchi faoliyatining botiniy mazmunini hamda zohiriy ifodasining garmonik birligidan iboratdir. Pedagog mahoratining ma’naviy madaniyati hamda pedagogik jihatdan maqsadga muvogiq bo’lgan zohiriy ifodasi sintezidan iboratdir. (N.N.Tarasovich) Shunday qilib texnika - usullar majmuasidir. Uning vositalari esa - nutq va muloqot vositalaridir. “Pedagogik texnika” tushunchasi o’z ichiga 2 guruh tarkibiy elementlarni oladi: 1. O’qituvchining odob - axloqiy ko’nikmalari bilan bog’liq bo’lgan elementar: o’z jismini (mimika, pantomimika) boshqara bilish; his-tuyg’u, hayajon, ta’bini boshqara bilish (ortiqcha ruhiy zo’riqishlardan osonlik bilan xalos bo’la olish, ijobiy muhitni to’g’richa bilish): diqqat qila bilish, kuzatuvchanlik, tasavvurning kengligi; nutq texnikasi (nafas, ovozni boshqarish, diksiya, nutq tezliqi (tempi)). 2. Shaxs va jamoaga ta’sir ko’rsata bilish texnikasi ta’lim-tarbiyaning texnalogik tomoni bilan bog’liq bo’lib, bularda: didaktik, tashkiliy, ijodiylik, muomala ko’nikmalari; talab qila bilish, pedagogik muloqotni boshqara bilish, jamoatchilik ijodiy faoliyatini tashkil eta bilish va boshqalar kiradi. Quyida biz pedagogik texnikaning, pedagogning odob-axloqi bilan bog’liq bo’lgan jihatlarini qarab chiqamiz. Pedagogik maqsadga qaratilganlik va pedagogning tashqi qiyofasi. Tarbiyachining tashqi qiyofasi estetik jihatdan ko’rimli bo’lishi lozim. O’qituvchi juda ham bashang va juda ham pala-partish kiyinmasligi lozim. Uning tashqi qiyofasi kiyim-kechaklari – tarbiyachi shaxsini shakllantirish vazifasini hal etishga bo’ysindirilgan bo’lishi lozim. Zamonaviy kiyinish normalaridan keyinda qolmagan holda u o’rtacha me’yorga amal qilgani tuzuk. Tarbiyachining estetik did bilan kiyinishi, uning o’zini erkin tuta bilishi, nutqi, mimik va pantomimik harakatlariga mos bo’lishi lozim. Chunki uning har bir harakati: auditoriyaga qay tahdidda kirishi, stulda qanday o’tirishi, yurish-turishi – barchasi tarbiyalanuvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi. U o’zini xotirjam, jiddiy, o’rni kelganda esa bolalarning yoshiga mos ravishda xushchaqchaq tuta bilsa, tarbiyalanuvchilarga ta’siri talab darajasida bo’ladi. Emosional holatni boshqarish. Boshlovchi pedagog birinchi marta o’zini juda ishonchsiz sezadi. O’ziga qarab turgan ko’zlarning taz’yiqi natijasida uni titroq bosadi, nutqi uzuq-yuliq, pala-partish, o’zini yo’qotib qo’yadi. (chunki u o’z ustidan kulishlaridan qo’rqadi). Bularning barchasi o’qituvchidan bo’lajak mashg’ulot oldidan o’zini ruhiy fiziologik jihatdan tayyorlashni, muloqot paytida o’z emosional holatini boshqara bilishni talab etadi. O’z - o’zini boshqarish qobiliyatini aniqlash uchun B.M.Cherniy tuzgan testdan foydalanish mumkin: “ Ha yoki yo’q ” so’zlari bilan hissiyot-holatingizga tegishli bo’lgan savollarga javob bering: - Har doim xotirjam, toqatlimisiz? - Sizning ta’bingiz har doim tuzukmi? - Auditoriyada mashg’ulot o’tayotganda, unga diqqat va saranjomlik sizni tark etmaydimi? - Siz o’z his-hayajoningizni boshqara olasizmi? - Siz o’z o’rtoqlaringiz va yaqinlaringizga nisbatan diqqat e’tiborli va mehribonmisiz? - Siz o’rganish kerak bo’lgan materialni yengil o’zlashtira olasizmi? - Sizda o’zingiz xalos bo’lishni istagan salbiy odatlar yo’qmi? - Siz qaysidir vaziyatda o’zimni noto’g’ri tutdim, deb afsuslanasizmi? “ Ha va yo’q ” javoblarini hisoblab, xulosa chiqarish mumkin. Agar barcha javoblar ijobiy bo’lsa, vazminlik, o’z-o’zini boshqara bilish, yoki o’ziga ortiqcha baho berishni ko’rsatadi. Agar barcha javoblar yoki ularning ayrimlariga salbiy javob to’g’ri kelsa, bu kishining notinchligi, o’ziga ishonchsizligi, o’ziga tanqidiy qarashidan dalolat beradi. Aralash javoblar (“Ha” ham “yo’q” ham) o’z nuqsonlarini ko’ra bilishni ko’rsatadi, bu esa o’z-o’zini tarbiyalash tomon birinchi qadamdir. O’z-o’zini boshqarish usullari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: - yaxshilik, mehribonlik va optimizimni tarbiyalash; - o’z xulq-atvorini nazorat qilish (mushak zo’riqishi, harakat tezligi, nutq, nafas olish); - faoliyatda dam olish (mehnat, musiqa, kitobxonlik, yumor, imitasion o’yinlar). Navbatdagi usullar organizmning faoliyatini nazorat qilishga asoslanadi. Xususiy qayg’urishlar chuqurligini o’zgartirish mumkin. Buning uchun tashqi ta’sir zarur bo’ladi. Bunga nazoratni nimaga qaratish lozim? Albatta mimika, suyak muskullari, nutq tezligi, nafas olishni mo’tadillashtirish lozim bo’ladi. Jismoniy va ruhiy jihatdan organizmni bo’shashtirish uchun autogen mashqlar (psixik o’z-o’zini boshqarish) o’ziga xos psixofizik gimnastik mashqlar bo’lajak o’qituvchi uchun nafas olish va nutq ohangini tarbiyalashda xizmat qiluvchi mashqlar qatoridan joy olmog’i lozim. Psixik o’z-o’zini boshqarish o’z tarkibiga relaksasiya (bo’shashuv holati) va kasbiy zarur bo’lgan sifatlarni egallash uchun o’z-o’zini ishontirish formulalaridan foydalanishni qamrab oladi. Buning uchun chordona qurgan holda maxsus formulalar yordamida og’irlik va issiqlik sezgisini organizm a’zolari - qo’l-oyoqda hosil qilish, muskullarni bo’shashtirish, tinchlanishni mashq qilish mumkin. Shundan so’ng quyidagi formula asosida quyidagilarni ovoz chiqarib aytib o’z-o’zini u yoki bu faoliyatda safarbar etish mumkin: “Men xotirjamman. Darsimni yaxshi o’tyapman. Talabalar yaxshi tinglashyapti. O’zimni erkin his etyapman. Men darsga yaxshi tayyorlanganman. Dars qiziqarli. Talabalarning barchasini bilaman va ko’ryapman. Men darsni yaxshi o’taman. Mening darsimga talabalar qiziqishadi. Men o’zimga ishonaman, kuchliman. Men o’zimni yaxshi tuta olaman. Ruhiyatim yaxshi. O’qitish qanday yaxshi. Talabalar meni hurmat qilishadi, tinglashadi va mening talablarimni ijro etishadi. O’qituvchilik kasbi menga yoqadi. Men - o’qituvchiman!”. Biroq pedagogik faoliyatning boshida ro’y beradigan qiyinchiliklarni yengib o’tish uchun katta bardosh, iroda, sabr-toqat talab etilishini yoddan chiqarmaslik lozim. Pantomimika. Gavda, qo’l va oyoqning harakatiga - pantomimika deyiladi. Pantomimikadan mohir pedagoglar o’z fikrlarining asosiy o’rnini ta’kidlash, obraz yaratish maqsadida foydalanadilar. O’qituvchi dars paytida o’quvchilar oldida to’g’ri turish malakasini egallashi kerak (oyoqlar oralig’i 12-15 sm, bir oyoq biroz oldinga tashlangan holda). Uning barcha harakatlari nazokatli, oddiy va tabiiyligi bilan ajralib turishi lozim. Gavdani tutish estetikasi salbiy odatlardan xoli bo’lishni talab etadi: orqa-oldga tomon chayqalish, bir oyoqdan ikkinchisiga og’irlikni tashlash, stul suyang’ichini tutish, qo’lda darsga aloqasiz buyumlarni aylantirish, bosh qashish, burun qoqish, quloq kavlash va h.k. Uning imo-ishoralari aniq tushunarli, ma’noli bo’lmog’i lozim. Imo- ishoralar tasviriy va psixologik turlarga bo’linadi. Tasviriy ishoralar fikr yo’nalishini tasavvur etish, chizib berish uchun xizmat qiladi. Eng muhimi psixologik testlar bo’lib, ular his-hayajon, tuyg’ularni ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, o’qituvchi to’g’ri javobdan mamnunligini boshini 3 marta ohista pastga egish orqali, javobdan qoniqmaganligini esa boshini ikki tomonga “sarak-sarak” qilib chayqash orqali ifodalashi mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, ishoralar aytilmoqchi bo’lgan fikr to’g’risida oldindan ogoh etish uchun ishlatiladi, aytilgan fikrdan keyin ularni qo’llashning foydasi yo’q. O’quvchilarga aytiladigan fikr ta’sirini oshirish uchun oldinga qarab yurish, ularga dam berish uchun esa orqaga qaytish lozim. Mimika. O’z fikri, hissiyoti, ruhiy holatini ifodalash san’atiga - mimika deyiladi. Ba’zan o’qituvchi yuz ifodasi u aytmoqchi bo’lgan so’zdan ham ko’ra kuchli ta’sirga ega. Imo-ishora va mimika axborotning emosional ta’sir kuchini oshirib yaxshi qabul qilishiga sabab bo’ladi. O’quvchilar o’qituvchining fikrini uning yuz ifodasidanoq bilib oladilar. Shuning uchun ham o’qituvchi o’z kechinmalarini yashira olish ham lozim. Yuz harakatlari faqatgina o’quv tarbiya maqsadida qo’llanilishi lozim. Yuz ifodasi butun qiyofa kabi o’zga ishonch, xayrixohlik, hukm, norozilik, xursandlik, faxrlanish, loqaydlik, qiziquvchanlik, xafalik kabilarni ifodalay olishi lozim. Insonning barcha hissiyotlari uning tabassumida mujassamlashgan bo’ladi, u kishining ma’naviy sog’lomligi va axloqiy qudratini o’zida ifodalaydi. Mimikani ifodalovchi detallar - qosh va ko’zdir. Qoshning yuqoriga ko’tarilishi hayratlanishni, chimirilishi - diqqatni to’plashni, qimirlatmasdan turish- xotirjamlikni, loqaydlikni, tez harakatga kelishim - tang qolishni ifodalaydi. Ko’z kishining eng ta’sirchan organidir. O’qituvchi o’z yuz tuzilishining imkoniyatlarini yaxshilab o’rganib chiqishi lozim. U har bir xodisaga nisbatan o’z ko’z qarashlari bilan o’zining ijobiy, salbiy, betaraf munosabatini ifodalay bilishi lozim. Uning ko’zi “olma-kesak” termasligi, yoki “baliq ko’z” bo’lmasligi lozim. Mana masalan, quvonchli holatni ifodalovchi belgilar: tabassum, ko’z yashnaydi, haddan tashqari imo-ishoralar, so’zamollik, boshqalarga yordam berish istagi ko’zga tashlanadi. Qo’rquv belgilari: ko’zlar katta-katta ochilgan, gavda shalpaygan, qoshlar biroz ko’tarilgan, ovoz titraydi, ko’z olma-kesak teradi, harakatlar shiddatli, gavda titraydi. O’qituvchining nazari o’quvchilarda bo’lishi lozim. Ular orasidagi ko’z aloqasi mashg’ulotlar davomida mustahkamlanib borishi kerak. Biroq shuni ham unutmaslik lozimki, katta yig’in, mitinglarda so’zga chiqqanda bunday aloqadan voz kechish lozim. Chunki ko’pchilik tomonidan hosil bo’ladigan biomaydon notiqqa salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham olomonga xuddi devor yoki gulzorni kuzatgan kabi nazar tashlagan maqsadga muvofiq bo’ladi: olamon biomaydoni notiqqa salbiy ta’sir ko’rsata olmaydi. O’qituvchi nutqi - pedagogik mahorat ko’zgusi sifatida Olimlarning hisoblashlariga ko’ra o’quv uchun ajratilgan vaqtning taxminan 1/4 - 1/2 qismi o’quvchilarning o’qituvchi nutqini eshitishlari va tushunishlari uchun sarflanadi. Demak, o’quv materialining o’quvchilar tomonidan puxta o’zlashtirilishi o’qituvchi nutqining kamoloti va yorqinligiga bog’liq ekan. Haqiqatan ham, A.Avloniy ta’kidlaganidek “So’z insonning daraja va kamoli, ilm va fazlni ulug’lab ko’rsatadurg’on tarozisidir. Aql sohiblari kishilarning fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qimmatini so’zlagan so’zidan bilur”. Ayniqsa, o’quvchilar o’qituvchi talaffuzi, nutq texnikasiga katta e’tibor beradilar. Duduq, kirish, tovushga taqlid kabi so’zlarning, masalan “aytaylik”, “xo’sh”, “anaqa”, “o’tga-bo’tga”, “demak” kabi so’zlarning o’rinsiz ravishda ko’p takrorlanishi o’quvchilarning ensasini qotiradi. Bunday hol faqat o’rta maktab o’qituvchilari va o’quvchilari orasidagina emas, balki oliy o’quv yurti professor-o’qituvchilari orasida ham uchrashi achinarli holdir. Masalan, sobiq ittifoq davridagi SamDUning bir o’qituvchisi (muayan sabablarga ko’ra u kishining ismini aytmadik) bir juft ma’ruza davomida 82 marta hyech bekorga “xo’sh” va 172 marta “demak”so’zini ishlatgan. Bunday hol o’quvchi va talabalarning fanga bo’lgan qiziqishlarni so’ndiradi. Kishining ovozi, tabiati o’zgarmas degan fikrlarga qo’shilib bo’lmaydi. Hozirgi zamon fiziologiya faninig dalolat berishicha ovoz sifatini mutlaqo o’zgartirish mumkin. Bu tarixiy faktlar bilan ham isbotlangan. Masalan, buyuk notiq Demosfen o’z duduqligini mashq qilish tufayli yengib Qadimgi Rimning buyuk notig’iga aylangan. Hozirgi kunda nutq texnikasiga doir mashqlar tizimi ishlab chiqilgan. Bu tizim teatr pedagogikasi tajribalariga tayanadi hamda nutq paytida to’g’ri nafas olish, tanaffus va diksiyani so’zlash kabi ko’nikmalar o’quv-metodik majmuasidan tashkil topgandir. Mazkur tizimni o’zlashtirgan istalgan o’qituvchi o’z nutqi orqali o’quvchilarda o’zi istagan bilim, ko’nikma va malakalarni singdira oladi, tarbiyalay oladi. Nutqni boshqarishning ilmiy asoslarini quyidagilar tashkil etadi: 1. To’g’ri nafas olish. 2. Talaffuz va diksiyani sozlash. 3. Nutq, talaffuz, diksiyani pantomimik va mimik harakatlar bilan uyg’unlashtirish (teatr pedagogikasi tajribasi asosida). To’g’ri nafas olish Nafas faqatgina insonning tirikligini ta’minlabgina qolmaSdan nutqning kuch beruvchi bazasi bo’lib ham hisoblanadi. Nutq hosil qiluvchi nafas Fonatika deb ataladi (grekcha fono - tovush ). Hayotda muomala dialogik tarzda kechishi nafas olishda ko’p qiyinchilik tug’dirmaydi. Biroq dars paytida esa bir oz boshqacharoq: o’qituvchi uzoq vaqt gapirishiga to’g’ri keladi, mashqsiz nafas olish shunda o’zini namoyish qiladi: nafas olish qiyinlashishi tomir urishni tezlashishi , yuz qizarishi kuzatiladi. Nafas olish jarayonida qanday muskullar ishtirok etishiga qarab nafas olishning 4 xil tipi farqlanadi. Yuzaki nafas - olish yelkani ko’taruvchi va tushiruvchi, ko’krak qafasning yuqori qismini harakatga keltiruvchi muskullar ishtirokida hosil bo’ladi. Bu yuzaki nafas hosil qiladi, o’pkaning faqat yuqori qismigina faol harakat qiladi. Ko’krak nafasi - qovurg’alar oralig’i muskullari yordamida hosil qilinadi. Ko’krak qafasining ko’ndalang qismi o’zgarishga uchraydi. Diafragma deyarli harakatsiz, natijada nafas chiqarish kuchsiz. Diafragma orqali nafas olish - ko’krak qafasining ko’ndalang o’zgarishi hisobidan sodir bo’ladi. Diafragma qisqaradi (bunda qovurg’alar oralig’idagi nafas muskullari qisqaradi, biroq ozroq). Diafragma qovurg’a orqali nafas olish diafragmalarning to’g’ridan-to’g’ri va ko’ndalang ravishda qisqarishi, qovurg’alararo nafas olish muskullarining qisqarishi natijasida yuzaga keladi. Bu nafas olish eng to’g’ri bo’lib, undan nutq tovushini hosil qilish uchun foydalaniladi. Ko’krak qafasining kengayishi nafas chiqarish natijasida faol ishga kirishgan qovurg’alararo muskullarning harakati o’pka kengayadi va havo bilan to’ladi. Shunday savol tug’iladi - nafas olish qanday sodir bo’ladi? Ko’krak qafasi diafragmasi qisqaradi va ko’tariladi hamda ko’krak qafasining yuqorisiga ta’sir etadi, bu vaqtda qovurg’alar pastga tushadi, natijada ko’krak qafasining ko’ndalang hajmini kichraytiradi. Ko’krak qafasining umumiy hajmi qisqarishi natijasida bosim ko’payadi va havo tashqariga chiqadi. Oddiy nafas burun orqali sodir bo’ladi: u vaqt jihatidan qisqa va ravondir. Oddiy nafasning formulasi: nafas olish, chiqarish, pauzadan iborat. Buni shunday tasavvur etish mumkin: Bunday nafas olish esa nutq uchun yetarli emas. Nutqda nafas chiqarish nafas olishga nisbatan cho’ziqroqdir. Nutq tovushlari nafas chiqarish jarayonida yuzaga keladi. Shuning uchun ham diafragma, bel hamda qovurg’alararo muskularni rivojlantirishga doir mashqlar mavjiud. Masalan: yonboshlagan holda burun orqali chuqur nafas olish. Bunda havo o’pkaning pastki qavatida saqlanishiga e’tibor bermoq darkor. Havoni har doim pastga tomon yo’llash lozim. Talaffuz hamda diksiyani sozlash Nafas chiqarish Pauza Nafas olish Pauza Nafas olish Nafas chiqarish Ha, ba’zi o’qituvchilarning ovozi tabiatan berilgan. Biroq har qanday ovoz maxsus mashqsiz vaqt o’tishi jarayonida buzila boshlaydi. Har bir kishining ovozi o’zigagina xos: kuchli qattiq va ohangdordir. Ovoz apparati 3 qismdan: generatorli , energetik , rezanotorlik xususiyatiga ega. Ovoz generasiyasi ovoz tugunchalari og’iz bo’shlig’idagi to’siqlarda hosil bo’ladi, natijada shovqinli tovushlar yuzaga keladi. Rezanator tizimida xalqum, burun-xalqum, og’iz bo’shlig’i, nutq ritmi va dinamik rivojlanishni ta’minlaydi. Energetik tizimda tashqi nafas olish bilan bog’liq bo’lib, havo to’lqinlari va miqdorini tashkil etadi, tovushning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Pedagog nutqi kuchli, uzoq masofaga yetib boradigan o’zgaruvchan, diapazonli (ovoz hajmi), tembri (ulug’lik, yorqinlik) bo’lishi talab etadi. Maxsus ilmiy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, past ovozda tushuntirish yuqori ovozda nisbatan samaraliroq o’zlashtirilar ekan. Ovoz buzilishlari 4 sababga ko’ra sodir bo’lishi aniqlangan: 1. Har kungi ovoz zo’riqishi . 2. Ovoz apparatlarining zaifligi . 3. Gigiyena qoidalarini bilmaslik. 4. Ovoz apparatining tug’ma zaifligi . Ovoz apparatining zo’riqishi natijasida ovozning buzilishi o’qituvchilar orasida 50 % ni tashkil etadi - bu baland ovoz bilan gapirishning oqibatidir. O’qituvchining ovozini ehtiyot qilishi haqida Abu Ali Ibn Sino “ Tib qonunlari ”da asarida shunday yozadi: “Ovozni yo’qotmaslik, nafas olish organlarini ishdan chiqarmaslik uchun, avvalo o’qishni past ovoz bilan, keyinchalik esa asta-sekin kuchaytirish lozim, lekin kuchli ovoz bilan o’qish ham uzoq muddat davom etmasligi lozim” (316-b). U yana davom etib yozadi: ”Uzoq muddat davomida qattiq tovush juda xavflidir. Chunki baqiriq ko’p miqdorda havoni ichga tortishni talab qilib, uzoq muddat tovush chiqarib turish esa ko’p miqdordagi havoni tashqariga chiqarishni talab qiladi (bularning har ikkisi ham xavflidir)” - degan edi. Diksiya. Talaffuzning aniqligi, ravshanligi. Diksiya bu har bir so’z, jumlani aniq talaffuz etishdir. Talaffuzning aniqligi nutq apparatining sofligi, ya’ni sozlanganligiga bog’liq. Nutq hosil qilishda til, lab, yumshoq tanglay, kichik til, pastki jag’ faol qatnashadi. Shuning uchun ularni mashq qildirish darkor. Buning uchun maxsus artikulasion gimnastikalardan foydalanish mumkin. Bunday mashqlar nutq apparatini sozlaydi, har bir tovushni to’g’ri talaffuz qilishga o’rgatadi. Masalan, tilning chuchukligini mashq orqali tuzatish mumkin. Buning uchun til yuqori tanglay ostiga qattiq bosiladi. Gugurt cho’pi bilan talaffuz qilish orqali ham bunday natijaga erishsa bo’ladi. Nutq, talaffuz diksiyasini pantomimik va mimik harakatlar bilan uyg’unlashtirish Nutqning cho’ziqligi, davomiyligi alohida so’zlarning talaffuzi, uning ritmik tezligini tashkil etadi. Uning tezligi o’qituvchining individual xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, V-XI sinflarda 1 minutda 60 so’z, X sinflarda 75 so’z bayon qilinganda o’quvchilarning yaxshi o’zlashtirishga erishishi aniqlangan. O’quv materiallarining murakkab qismi, bo’limlarini asta-sekinlik bilan, qolganlarini esa ritmik tezlik bilan uyg’unlikda tushuntirilishi lozim. O’quvchi qanchalik hayajonlansa, o’qituvchi shuncha sekin va xotirjam vaziyatda gapirishi katta samara beradi. Nutq jozibadorligi va boyligini oshirish uchun maxsus mashqlardan foydalanish tavsiya qilinadi. Bular: nafas olishni tashkil qilish, talaffuzini o’rganish, nutq sur’atini boshqarish, ovoz bog’lanishlarini mustahkamlash va boshqalardir. O’qituvchi nutqi tiniq, mazmunli, jarangli, aniq, o’quvchilar diqqatini o’ziga tortadigan, fikrlashga da’vat etuvchi, o’quvchini to’lqinlantiruvchi, uning uyqusini keltirmaydigan bo’lishi lozim. Agar nutq tezligiga ritm deyilsa, uning cho’ziq yoki qisqalik jihatdan muayyan o’lchovga egaligiga vazn deyiladi. Masalan, she’riy asarlarning vazni: aruz , barmoq, oq she’r kabilar. O’qituvchi o’z nutqini, talaffuz va diksiyasini pantomimik, mimik harakatlar bilan uyg’unlashtira olsa va shuning bilan birga chuqur kasbiy bilimlar zahirasiga ega bo’lsa, bunday o’qituvchini mohir usta, ustoz o’qituvchi deb atash mumkin. Pedagogik muomala va uning funksiyalari Ba’zi o’qituvchilar borki, ular nihoyatda kuchli bilim, yaxshigina nutqqa ega bo’lishadi, biroq o’quvchilar bilan muomala qila bilishmaydi. Ularda o’qituvchini eshitish sabr-toqat malakasi yetishmaydi. Maktabda 2 ta bosh figura - o’qituvchi va o’quvchi mavjud bo’lib, butun ta’lim-tarbiya jarayonining muvaffaqiyati ana shu kishilarning muomala madaniyati darajasiga bog’liq. Biroq, hozirgi maktab, ta’lim-tarbiyani demokratiyalashtirish jarayoni bajarayotgan birdavrda ham, biz avtoritar- byurokratik, imperativ yondashuvni ko’ramiz. Sakkiz yillik maktab direktori “Men o’quvchilar bilan yolg’iz kurashmoqdaman, lekin ular bilan hamma kurashishini istayman”, deb javraydi, natijada bolalardagi nuqsonlarga emas, balki ularning o’zlariga qarshi kurash boshlaydi. Masalan, sharmanda qilishga bag’ishlangan lineyka, qasam ichirish, ota-onalar orqali siquvga olish va h.k. Natijada ikki bir-biriga qarshi turuvchi o’quvchilar va o’qituvchilar lageri yuzaga keladi. Umumiy maqsadlar emas, balki shaxsiy qiziqishlar uchun kurash avj oladi. Hozirgi istiqlol va demokratiya sharoitida ta’lim-tarbiya jarayonini, ongli fikrlay oladigan vatan va shaxsiy manfaatlari oldida mas’uliyat sezadigan fuqaroni tarbiyalash maqsadiga bo’ysunadi. O’zaro qarama-qarshilik emas, balki hamkorlik, insonparvarlik bilan sug’orilgan munosabatlar - maktabda sermahsul muomala madaniyatini yo’lga qo’yish orqaligina yuqoridagi maqsadga erishish mumkin. Bu jarayonni shartli ravishda quyidagicha tasavvur etish mumkin. Jamiyat Maktab Jamiyatni yangilash. Pedagogik jarayon ishtirokchilari orasidagi munosabatlarni insonparvarlashtirish. Demokratiyalashtirish. Hamkorlik: O’qituvchi-o’quvchi. O’qituvchi - pedagogik jamoa. O’quvchi - o’quvchi. Xo’jayinlik tarbiyasi. Har bir o’quvchining shaxsiy mas’uliyati, har tomonlama rivojlanish. Hamma narsa o’qituvchining o’quvchilar bilan mohirona maqsadga muvofiq munosabatlarni o’rgatishga bog’liq, chunki bunday munosabatlar o’z navbatida ijodiy muloqotni shakllantirishga xizmat qiladi. Ko’pchilik 25 % o’qituvchi o’zining maktabdagi yetakchilik rolini anglamaganligi uchun hamma aybni o’quvchilarning “tarbiyasizligi” ga to’nkaydi. Muomala - pedagogik faoliyatning muhim kasbiy quroli bo’lib, olimlar A.A.Kovalev, N.B.Kuzmina, U.A.Kan-Kalik, A.A.Leontyev, A.N.Mudrik, A.U.Sherbakovlar muomalaning o’qituvchi faoliyatida muhim rol o’ynashini isbotlashgan. Pedagogik muomala - bu o’qituvchining o’quvchilar bilan dars va darsdan tashqari paytdagi qulay psixologik holat yaratish maqsadida olib boradigan kasbiy muloqoti. Pedagogik muomala ijtimoiy-psixologik jarayon sifatida quyidagi funksiyalarga ega: shaxsni anglash, axborot almashuv, faoliyatni tashkil etish, rol almashtirish, hamdardlik, o’z qadrini bilish, ishtirokchilarni almashtirish, kechinmalar hosil qilish, o’zida ishonchni shakllantirish va hakozo. Axborotlarning almashinish funksiyasi materiallarning va ma’naviy sifatlarni almashtirish, ta’lim-tarbiyaviy jarayonni rivojlantirish, ichki ijoboy o’zgarishlarni hosil qilish, hamkorlikda bilishga oid qidiruv hamda ongli fikrlashga zarur sharoit yaratadi. . Pedagogik muomala tuzilishi. 1) Pedagog tomonidan sinf bilan bo’ladigan muomalani modellashtirishi (pragnostik bosqich). 2) Dastlabki o’zaro faoliyatga kirishuvdanoq bevosita muomalaga kirishuv (kommunikativ hukum). 3) Pedagogik jarayonda muomalani boshqaruv. 4) Kelajakdagi faoliyatni inobatga olgan holda qo’llanilgan muomala sistemasi va modellashtirishni tahlil qilish. Noto’g’ri pedagogik muomala o’quvchilar qo’rquvini, ishonchsizligini, diqqati, xotirasini bo’shashtiradi, bilish qobiliyatini pasaytiradi, mustaqil fikrlashni susaytiradi va salbiy xulq-atvorini shakllantiradi. Natijada o’quvchida o’qituvchi va predmetga nisbatan munosabat shakllanadi. Pedagogik faoliyatda o’qituvchi va o’quvchilar hamkorligidagi uning samaradorligini ta’minlaydi. A.S.Makarenko o’qituvchi va o’quvchilarning munosabatlarida asosiy narsa talabchanlik va hurmat bo’lishi kerakligini alohida ta’kidlagan. Suxomlinskiy quyidagi mahoratni o’qituvchi “Maktab partalaridan aytilgan har bir so’z o’ylantiradigan donishmandona, maqsadga yo’naltirilgan, to’la ma’noli bo’lmog’i kerak”. O’qituvchi munosabatida uslublar Muloqotni 2 qismga bo’lish mumkin: ya’ni muomala va hamkorlikdagi harakatdan tashkil topadi. Ilmiy tadqiotlar ko’rsatadiki, o’qituvchilar doimo o’z o’quvchilari bilan emosional - turg’un munosabatlarda bo’lganlari o’qishda, xulq- atvorida nuqsonlarni osoyishtalik bilan - teng va ishonch asosida hal etadi. O’quvchilar bilan qo’pol muomalada bo’lgan o’qituvchilar esa o’quvchilar ishonchini yo’qotadi, tilyog’lamalik, o’zini ko’rsatish, sinfda masxaraomuz qiliqlarni shakllantirishga sharoit yaratadi. Bular o’quv-tarbiyaviy jarayonga ta’sir ko’rsatadi. Tadqiqotchilar o’qituvchining sinf jamoasi bilan munosabatlarida 3 ta uslub mavjudligini ta’kidlaydi: 1. Barqaror ijobiy (turg’un); 2. Faol - ijobiy ; 3. Barqaror bo’lmagan (turg’un bo’lmagan) uslub. O’qituvchilarning o’quvchilar bilan bo’ladigan uslublarini A.A.Leontyev xulosalab, beqaror o’ta salbiy uslubda bo’lganlari o’zlariga salbiy munosabatni yuzaga keltirishni ta’kidlaydi. Bunday o’qituvchi maktabga va jamiyatga ziyon keltiradi. Muomalada o’qituvchilarning ish uslublari 3 xil bo’ladi: 1. So’zsiz buysunishga asoslangan uslub. 2. Demokratik uslub. 3. Ko’ngilchanlik uslubi. V.A.Kan-Kalik aloqa uslublarini tubandagilarga ajratib ko’rsatadi: - hamkorlikdagi ijodiy faoliyat asosidagi uslubi; - do’stlikni xush ko’rish asosidagi aloqa uslubi; - masofa saqlash asosidagi aloqa o’rnatish uslubi; - do’g’lash , qo’rqitish asosida aloqa o’rnatish uslubi; - hazil yoki o’yin asosida aloqa o’rnatish uslubi; Sh.A.Amonashvili do’stlik asosida aloqa uslubi haqida shunday g’oyani ifodalaydi: (“Agar bola bizdan uzoqlashsa qanday qilib uni tarbiyalaymiz?”). “Faqat ma’naviy birlik - bundan boshqa hyech narsa bu birlikni buzishi mumkin emas”. “Baqirish - insoniy munosabatlar madaniyati yo’qligining yaqqol ko’rinib turgan belgisidir. O’qituvchining baqirishi bolani dovdiratib, garang qilib qo’yadi” - degan edi Suxomlinskiy. O’qituvchi munosabatlarida xushmuomalalik Takt so’zma-so’z tarjima qilinganida dahldorlik, aloqadorlik, taalluqlilik ma’nosini bildiradi. Xushmuomalalik ishtirokchilar o’rtasidagi o’zaro hamkorlik munosabatlarini tartibga solishga yordam beruvchi axloqiy mezon. Xushmuomala xulq-atvorli pedagog insonparvarlik prinsipiga asoslanib, eng murakkab vaziyatlarda ham insonni hurmat qilish asosida ish tutadi. Bu to’g’risida O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunida “ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi” ta’kidlangan. Pedagogik xushmuomalalik pedagogning kasb sifati ya’ni mahoratining bir bo’lagidir. Pedagogik nazorat umumiy nazoratdan farqlanib, o’qituvchi shaxsining asosiy sifati bo’lib balki o’quvchiga to’g’ri malakali yondoshishni nazarda tutadi. Shunday qilib, pedagogik xushmuomalalik - o’qituvchining maqsadga muvofiq o’quvchiga ta’sir ko’rsatish mahoratini belgilab beradigan, samarali uslubiy aloqasidir. K.D.Ushinskiy “ Maktabda hazilga yo’l qo’yishni jiddiy hukm surishi lozim, ammo hamma ish hazilga, ermakka, sertakalluflikka, adolat tirnoq ostidan kir izlashga, yaxshilik, muloyimlikka, tartib bachkanalikka aylanib ketmasligi, eng muhimi doimo aqliy faoliyat hukmron bo’lishi kerak ”, - deb ta’kidlagan edi. O’qituvchining o’quvchilarga qo’yadigan talablari me’yoridan ortiq bo’lsa, teskari natijalarni me’yoridan ortiq ko’ngilsizlik esa salbiy natijalarni keltirib chiqarishi mumkin. O’qituvchi o’quvchini hurmatlab buni o’quvchilarga ko’rsata olish zarur. Hurmat qilish ochiq ko’ngillikni, erkalatishni, talabchanlikni inkor etmaydi, aksincha uni kuchaytiradi. Talabchanlik o’quvchi yoshining o’rtiq bo’lishi bilan orttirib boriladi. Darsda pedagogik xushmuomalalik O’quvchilar bilan o’qituvchi o’rtasidagi tushunmasligining asosiy sabablaridan biri - o’qituvchining xushmuomala emasligi ya’ni o’quvchilarning tashqi ko’rinishi, aqliy rivojlanishi, qobiliyatlariga qo’pol ravishda e’tiroz bildirishlari natijasida ro’y beradi. Ba’zi o’qituvchilar sinfda, ko’chada, qayerda bo’lmasin o’quvchilarni ogohlantiradi. O’qituvchining xushmuomalaligi darsning barcha bosqichlarida amalga oshirilishi kerak. Asosiy e’tiborni o’quvchilar uy vazifalarini tekshirish va baholashga qaratishi lozim. Bunda o’qituvchining nazorati mohirlik bilan ularning javoblarini tinglashi, mazmuni shakli, duch keladigan qiyinchiliklari va boshqalar. O’qituvchi o’quvchining javobidan kulimsirashi, yuz-qo’l harakatlarini o’zgartirishi, boshni irg’ashi, izoh berishi, javobni bo’lishi maqsadga muvofiq emas. Pedagogik xushmuomalalikni o’zgartirish shartlari Pedagogik xushmuomalalik o’qituvchining ma’naviy yetuklik darajasi, qaysiki o’z ustida ishlab, maxsus bilimlarini orttirib borishi va o’quvchilar bilan xushmuomalalik qilish ko’nikmalarini shakllanririshni talab qiladi. U avvalo yoshlar ruhiyati va hozirgi zamon o’quvchilarining xususiyatlari haqida pedagogik ma’lumotga ega bo’lishini talab etadi. (Albatta o’quvchilarga ko’rsata olish, bolalarning ichki xulq-atvori). Albatta o’quvchilarning ta’sir ko’rsatuvchi ko’nikma va bilimlar, o’qituvchi uchun juda zarur. Bular quyidagilardir: - Bolalarni sevish, uni o’quvchilarga ko’rsata olish, bolalarning ichki xulq- atvorini mohiyarini ko’ra olish, sezish, vaziyatni mo’ljal qila olish: o’quvchilarga maqsadli ta’sir ko’rsatish usullarini tanlash, bolalar bilan suhbatlashish va hakozo ю O’qituvchining vositachilik qobiliyatini rivojlantirish O’qituvchida to’g’ri aloqa usullarining ta’minlanishi, pedagogik odobni saqlashi, har qanday faoliyatda uning vositachilik qobiliyat - ko’nikmalarini rivojlantirish talab qiladi. A.S.Makarenko o’qituvchining vositachilik qobiliyatini rivojlantirishda muomalaning iltimos shakli haqida “Iltimos qilish muomalaning boshqa turlaridan shu bilan farq qiladigan, ishni bolaning batamom o’z xohishiga qo’yib beradi. Iltimos xuddi shunday bo’lishi ham kerak. Bu iltimosni shunday ifoda qilish kerakki, bola uni birovning majbur qilish, orqasida emas, balki o’z ixtiyori bilan bajarayotgandek his qilish”- degan edi. A.N.Leontyev o’qituvchining vositachilik qobiliyatlariga keng tavsif beradi: 1. O’quvchining ijtimoiy o’qish qobiliyatini bilishi; 2. O’quvchining tashqi belgilaridan uning ruhiy holatini tushunish; 3. O’zini o’quvchilar bilan aloqa qilishga yo’llash; 4. O’quvchilar bilan nutql va so’zsiz bog’lanish orqali nutqli aloqani samarali tashkil etish. Eng muhimi pedagogik jarayonda o’zaro hamkorlik asosida o’quvchilar bilan aloqa qilish qobiliyatlarini yo’lga qo’yishi va tashkil etish maqsadga muvofiq. Bu muammolarni takomillashtirishda A.B.Dobrovich, V.Leviyev, V.A.Kan-Kalik singari mualliflarning asarlari yordam beradi. Yosh o’qituvchilarga maslahatlar 1. O’quvchilar bilan aloqa bog’lashga jamiyat manfaatlaridan kelib chiqib talablar qo’yib borish. 2. O’quvchilar bilan samarali o’zaro hamkorlik qilish uchun o’z shaxsini ular bilan teng qo’yishi. 3. O’qituvchi va o’quvchilararo munosabatlarda o’zaro hurmatga asoslangan maqsadli aloqa o’rnatishi lozim. O’qituvchi har bir o’quvchi shaxsini hurmat qilishi, o’z tengdoshlari orasida o’ziga ishonch hosil qilishi va o’quvchilarda yaxshi sifatlarni rivojlantirishi muhim. 4. O’qituvchi ba’zan o’z mavqyeini, imkoniyatini, g’amxo’rligini namoyish qilishi ham zarur. 5. O’qituvchining o’quvchilar bilan aloqasining samarasi doimo o’quvchilar nutq faoliyatini o’stirish, o’z nutqini rivojlantirish, foydasiz vaqt sarfini kamaytirish, aloqalar sonini ko’paytirish (savol, javob) asosida olib borilsa maqsadga muvofiq. 6. Arzimaydigan kamgina muvaffaqiyat uchun bolalarni saxiylarcha maqtash zarur (o’quvchilar jamoasida maqtash, kamchiliklarni esa o’quysnining o’ziga alohida aytish). 7. Agar siz o’quvchilar bilan ishni boshlaganingizdan keyin ham umidli o’zgarishlar bo’lmasa ham, ularga o’zlarining kamchiliklarni va e’tirozingizni aytmasligingiz darkor. Sizning asosiy vazifangiz - o’z mo’ljalingizga ota-onalarni yo’ldosh qilishga va hamfikr bo’lishga qaratilish kerak. 8. Yosh o’qituvchi o’quvchi yoki ota-ona bilan o’zaro bir fikrga kela olmaslik malakasi yetishmasligi yoki bir masala to’g’risida bir fikrga kela olmasligi, yo malakasiz suhbatlar asosida samaraga erisha olmaydi. Shuning uchun suhbat ikki tomonga ham qiziqarli bo’lishi va vazifani ham o’qituvchi o’zi hal etishi kerak Tavsiya qilingan asosiy adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: O’zbekiston nashriyoti 2019 y 2. X.I.Ibragimov Pedagogik-psixologiya. O’quv qo’llanma .O’zbekiston milliy jamiyatinashriyoti.T:2009y 3. Sh.Do’smuxammedova, X.A..Tillshayxova G.Baykusunova, G.Ziyavitdinova Umumiy psixologiya 2-kitob. Darslik. T.:2020 y 4. D.A.Nurkeldiyeva, Ya.Ye.Chicherina. Ilk maktabgacha va Kichik maktab yoshidagi bolalarni psixologik, pedagogik va logopedik tekshirish. Uslubiy qo’llanma. T.:Yangi avlod 2007y 5. Davletshin M.G. Zamonaviy maktab o‘qituvchisi psixologiyasi. - Toshkent, 1998 y. 6. Sherbakov A.I. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyadan praktikum. Toshkent, 1991. 7. Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. Darslik. – T.: IQTISOD- MOLIYA ” , 2011.- 425 b. 8. Ibragimov X.I., Abdullayeva Sh.A. Pedagogika nazariyasi. Darslik. - T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2008 . 9. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. 1-jild. Tuzuvchi-mualliflar: K.Hoshimov, S.Ochil. –Toshkent “O‘qituvchi”, 1995; 2-jild. Tuzuvchi-mualliflar S.Ochil, K.Hoshimov –Toshkent “O‘qituvchi”, 1999 y 10. Po’latova P. M. Maxsus pedagogigka – T.: 2005.

Boshlang’ich ta’lim fanlarini o’qitishda pedagogik mahoratning ahamiyati REJA : 1. О`qituvchilik kasbining jamiyatda tutgan o`rni 2. Pedagogik mahorat tushunchasi 3. Pedagogik ta’sir vositalari haqida umumiy tushuncha. 4. Pedagogik texnika tushunchasi va uning tuzilishi 5. O’qituvchi nutqi - pedagogik mahorat ko’zgusi sifatida

Inson paydo bo`libdiki, tarbiya jarayoni mavjud, tarbiya paydo bo`lgan vaqtdan beri pedagogik faoliyat uzluksiz davom etib kelmoqda. O`qituvchilik, tarbiyachilik kasbi barcha ijtimoiy tuzumlarda sharafli hamda o`ta mas`uliyatli, qiyin va murakkab kasb hisoblangan. Mustaqil O`zbekistonimizda uzluksiz ta`lim tizimining isloh qilinishi, ya`ni ta`lim standartlari asosida ta`lim va tarbiya jarayonini qayta tashkil etishga kirishilgan hozirgi kunda o`qituvchi faoliyatiga uning pedagogik mahoratiga alohida e`tibor berilmoqda. Mamlakatimizda o`qituvchi faoliyatiga, uning kasbiy nufuzini oshirishga bog’liqdir. Shunday ekan, sog’lom, har tomonlama barkamol avlodni yetishtirish uzluksiz ta`lim tizimida mehnat qilayotgan pedagogning saviyasiga, tayyorgarligiga va fidoyiligiga, yosh avlodni o`qitish va tarbiyalash ishiga bo`lgan munosabatiga bog’liqdir. O`qituvchi jamiyatning ijtimoiy topshirig’ini bajaradi. Shunday ekan, har tomonlama yetuk mutaxassislarni tayyorlashda o`qituvchi muayyan ijtimoiy-siyosiy, pedagogik talablarga javob berishi lozim. O`qituvchi mustaqillik g’oyasiga e`tiqodli, har tomonlama rivojlangan, ilmiy tafakkuri, kasbiga tegishli ma`lumoti bor ya`ni o`z fanining chuqur bilimdoni, pedagogik muloqot ustasi, pedagogik-psixologik va uslubiy bilim va malakalarni egallagan bo`lishi hamda turli pedagogik vaziyatlarni tezda aniqlay bilishi, o`rganishi va baholay olishi zarur. Bugun pedagogning ma`naviyati, mafkuraviy e`tiqodi va o`quv jarayonini yaxshi bilishi katta ahamiyatga ega. Birinchidan, pedagog jamiyatning fuqarosi sifatida o`z mavqei va faol o`rnini o`quvchilarga namoyish eta olishi lozim. Xususan, uning jamiyat va o`z jamoasidagi o`rni, tanlagan kasbi, o`qitayotgan predmeti bo`yicha chuqur bilimga ega bo`lishi, talab va qoidalarga amal qilishi, me`yor va qonunlarni hurmat qilishi lozim. Ikkinchidan, pedagogning e`tiqodi va bilimdonligi uning yangi bilimlar, o`zi tanlagan sohasidagi yangiliklarga nisbatan qiziqishida namoyon bo`ladi. Uchinchidan, e`tiqodli va bilimdon pedagog o`ziga xos fikrlash tarzi bilan ajralib tura olishi shart. Chunki, yoshlar Shunday noyob, qaytarilmas, andozasiz fikrlash sharoitidagina mustaqil fikrlashga o`rganadilar va fanni boshqa fanlardan

ajrata oladilar. Bugungi pedagogdan yangicha fikrlash, yangicha munosabatlar talab etilar ekan. Uning bilimdonligi darajasi masalasi ham o`ta muhim. Bular quyidagilar: - Ijtimoiy bilimdonlik Dars mobaynida sinf bilan samarali o`zaro muomala shaklini tashkil eta olish, yoshlar bilan til toptirish va sog’lom ma`naviy muhitni hosil qila olish qobiliyati. - Uslubiy bilimdonlik Barcha bilimlarini, ko`rgan-kechirganlarni yoshlarga tushunarli, ravon tilda yetkaza olishi, ta`lim texnologiyasi va metodlaridan boxabarlik qobiliyati. - Kasbiy bilimdonlik O`z fanini va predmeti sohasi bo`yicha chuqur va har tomonlama mukammal bilimlariga ega bo`la olishi, o`z ustida ishlash qobiliyati. Amaliyotda eng obro`li, bilimdon pedagoglar birinchi navbatda insoniy bilimdonlik sohiblari bo`lishadi va shundaylarni o`quvchilar yaxshi qabul qilishadi. Chunki zamonaviy o`quvchi ko`plab ma`lumotlarga ega, uning psihologiyasi, talab- takliflarini aniq bilib til topisha olgan shaxsgina pedagogik jarayonda katta yutuqlarga erishadi. Buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy aytganidek, «Muallimning maqsadi mansab uchun kurash bo`lmasligi, bilmagan ilmlarini aytmasligi, o`zini ko`rsatish uchun dars bermasligi, ochko`zlik va johillik qilib, quruq gap sotmasliklari, g’avg’o ko`tarmasliklari lozim». U muallimlikni olijanob va faxrli kasb deb hisoblaydi. Shu sababdan bo`lsa kerak: Haq yo`lida kim senga bir harf o`qitmish ranj ila, Aylamak bo`lmas oning xaqqin ado ming ranj ila. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi, o`z ishining natijasi bilan mo`jizalar yaratadi, ijodkorlik uning hamisha hamkori bo`ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste`dodli kishidagina pedagogik mahorat bo`lishi

mumkin. O`qituvchining qobiliyatlari Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o`qish natijasi hisoblansa, qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste`dod, layoqat va zehn, ya`ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik hususiyat bo`lishi ham zarur. Pedagogik faoliyatning samarali bo`lishi uchun o`qituvchida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo`lmog’i lozim: 1. Bilish qobiliyati . - Bunday qobiliyatga ega bo`lgan o`qituvchi fanni o`quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o`z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi, unga nihoyatda qiziqadi, ilmiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi. 2. Tushunt ira olish qobiliyat i - o`quv materialini o`quvchilarga tushunarli qilib bayon eta olish, o`quvchilarda mustaqil ravishda to`g’ri fikrlashga qiziqish uyg’otish qobiliyati. O`qituvchi zarur hollarda o`quv materialini o`zgartira olishi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o`quvchilarga etkaza olishi lozim. Qobiliyatli pedagog o`quvchilarning bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularni nimani bilishlari va hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo`yganliklarini tasavvur etadi. Qobiliyatli, tajribali o`qituvchi o`zini o`quvchining o`rniga qo`ya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo`lgan narsalarning o`quvchilarga tushunilishi qiyin va mavxum bo`lishi ham mumkinligiga asoslanib ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishning shaklini alohida rejalashtiradi. 3. Kuzatuvchanlik qobiliyati . - o`quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog’lik bo`lgan psixologik kuzatuvchanlik. Bunday o`qituvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta bo`lmagan tashqi belgilar asosida o`quvchining ruhiyatidagi ko`z ilg’amas o`zgarishlarni ham faxmlab oladi. O`quvchilar bunday o`qituvchi haqida: «Qaramayotganga o`xshaydiyu, hamma narsani ko`rib turadi!», «O`quvchining xafa bo`lganligini yoki dars tayyorlamayotganligini ko`zidan biladi!» - deydilar.

4. Nutq qobiliyati -nutq yordamida, shuningdek, imo-ishora vositasida o`z fikr va tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. O`qituvchining nutqi darsda hamisha o`quvchilarga qaratilgan bo`ladi. O`qituvchi yangi materialni tushuntirayotgan, o`quvchining javobini tahlil qilayotgan yoki qoralayotgan bo`lsa ham, uning nutqi hamisha o`zining ichki kuchi, ishonchi, o`zi gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi. O`qituvchining bayoni o`quvchilar fikri va diqatini maksimal darajada faollashtirishga qaratiladi, savollar qo`yib, ularni asta-sekin to`g’ri javob berishga undaydi, o`quvchining diqqatini kuchaytiradi hamda fikrini faollashtiradi. («Mana bu yerga alohida e`tibor bering!», «o`ylab ko`ring!» kabi). Shuningdek, o`rinli qochiriq, hazil, yengilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi va uni o`quvchilar tez o`zlashtiradilar. O`qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuz jihatdan erkin, ifodali, emotsional bo`lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Ayrim o`quvchilar tez gapirishga, boshqalari sekin gapirishga moyil bo`ladilar. Biroq o`quvchilarning o`zlashtirishlari uchun o`rtacha, jonli nutq yaxshi natija berishini esdan chiqarmaslik lozim. Shoshqaloqlik materialni o`zlashtirishga halaqit beradi va bolalarni tez charchatib qo`yadi. Haddan tashqari sekin nutq lanjlik va zerikishga sabab bo`ladi. Haddan tashqari keskin va baqiroq nutq o`quvchilarning asabini buzadi, tez toliqtirib qo`yadi. O`qituvchining zaif ovozi yomon eshitiladi. Nihoyatda ko`p takrorlanadigan bir xildagi imo-ishoralar va harakatlar kishining g’ashini keltiradi. 5. Tashkilotchilik qobiliyati -birinchidan, o`quvchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan, o`z ishini uyushtirishni nazarda tutadi. O`z ishini tashkil etish deganda ishni to`g’ri rejalashtira olish va uni nazorat qila bilish nazarda tutiladi. Tajribali o`qituvchilarda vaqtni o`ziga xos his etish-ishni vaqtga qarab to`g’ri taqsimlay olish, belgilangan muddatga ulgurish hususiyati hosil bo`ladi. Dars davomida kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari ba`zan uchrab

Похожие

Boshlang’ich ta’lim fanlarini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning qo’llanilishi
Mutaxasislik Fanlarini kursini O’qitishda Izchillik Kursini qo’llash
Pedagogik mahoratning asosiy komponenntlari. O`qituvchi faoliyati pedagogik qobiliyat. Pedagogik texnika haqida tushuncha. Pedagogik texnikani shakllantirish metodikasi
Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim texnologiyalari asosida informatika fanlarini o’qitish. Informatikani o’qitishda hamkorlikda, jamoada, muammoli o’qitish; modul, didaktik-o’yin texnologiyalari
TA’LIM INTEGRATSIYASI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA