MAVZU : BUXGALTERIYA XISOBI AIO’ ni YARATISH REJA: 1. Buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi 2. Xo'jalik jarayonlari natijasida balansdagi o’zgarishlar 3. Baholash va uning ahamiyati

MAVZU : BUXGALTERIYA XISOBI AIO’ ni YARATISH Masalaning quy ilishi- Buxgalterlik kasbi   mehnat faoliyatining har bir sohasiga kirib borgan. Buxgalteriya ixtiyoriy tashkilotda mavjud va hamma joyda buxgalterning o‘z xususiyatlari bor. Biroq, buxgalteriya hisob-kitobi formalari va ish tamoyillari, mohiyatiga ko‘ra, ixtiyoriy soha uchun bir xil. Bir so‘z bilan aytganda, buxgalter kasbidan ko‘ra universalroq kasb yo‘q. Muvaffaqiyatli buxgalter, kerakli jihatdan, aniqlik va ishchanlikdir. Bugungi kunda butun firmaning muvaffaqiyati buxgalterning operativligiga bog‘liqdir. Buxgalter vazifalariga nimalar kiradi? U pul bilan bog‘liq bo‘lgan barcha hujjatlar bilan ishlaydi. Firma, misol uchun, kompyuter sotib oldi – buxgalter shu erning o‘zida uning ma’lumotlar bazasini tayyorlaydi va unga sarflangan mablag‘ni maxsus hisobga yozib qo‘yadi. Bundan tashqari, u firma tomonidan u yoki bu narsani sotib olingani uchun sarflangan moliyaviy vositalarni, xizmat safarlari sarf-xarajatlari to‘langanligi, ish haqi berilganligi va hokazolar haqidagi faktlarni tasdiqlaydigan barcha kirim va to‘lov hujjatlarini saqlashi va tartibga solishi kerak. Buxgaltersiz hech qaysi bitim, hech qanday moliyaviy operatsiya amalga oshmaydi. Buxgalter bu operatsiyalarni faqatgina rasmiylashtirmaydi, ba’zida uning o‘zi bu operatsiyalarni amalga oshiradi. Aytaylik, savdo-sotiq agenti tovar partiyasini iste’molchiga etkazdi – buxgalter agent

tomonidan belgilangan hisobni va tovar qoplamasini qayd etadi, ushbu hisob bo‘yicha pul kelib tushishinini nazorat qiladi yoki bo‘lmasa, agarda firma ma’lum miqdorda pul to‘lashi kerak bo‘lsa, hisob topshirig‘ini yozadi va imzolaydi. Buxgalteriya balansi va uning tarkibiy tuzilishi Korxonalaming ma’lum bir davrga moliyaviy holati qay darajada ekanligini, ular mablag‘larining joylashishi, islilatilishi qanday olib borilayotganligini va umuman korxona xo'jalik faoliyatiga baho berish, nazorat etish, tekshirib borish zarur. Bu zaruriyat korxonaning boshqaruv xodimlariga hamda ichki xodimlariga, yuqori tashkilotlariga, bank, soliq inspeksiyasiga, kreditorlarga, investorlarga kerakdir. Ularning bu masala yuzasidan talabini korxonaning balansi qondiradi. Balans moliyaviy hisobotning birinchi shakli bo'lib, oylik, choraklik, yarim yillik va yil oxirida bo'lishi mumkin. Buxgalteriya balansi korxonalaming ko'zgusi bo‘lib, unda korxo naning mablag'lari va ularning kelar manbasi haqiqiy holati aks ettiriladi.Balans ikki qismdan iborat bo'lib, bir tomoni aktiv, ikkinchi tomonipassiv deb yurtiladi. Aktiv Passiv Xo'jalik mablag'lari Xo'jalik mablag'larining kelar manbalari Bafans Balans Balans ikkala qismining jami summalari teng bo'lishi shart. Bu tenglik aktivda xo'jalik mablag'lari, passivda esa shu mablag'laming manbalari aks ettirilishi bilan izohlanadi. Balans so'zi «tenglik»,«tarozining ikki pallasi» degan ma’nolarni bildiradi. Dastlabki balans, hisobot balansi, tugatish balansi kabi turlari esa uning korxona faoliyatining qay holatida tuzilayotganligini bildiradi. Dastlabki balans korxonaning tashkil topayotgan vaqtida tuziladi.Hisobot balansi esa korxona faoliyati davomida tuziladi. Va nihoyat tugatish balansi esa korxona, tashkilot,

muassasaning tugatilayotgan muddatdagi xo'jalik mablag'lari va ularning manbalari qay holatda ekanligi haqida ma’lumot beradi. Balansdagi ma’lumot quyidagicha yig'ilgan bo'ladi. Har bir jarayon ro 'y berishi natijasida xo'jalik mablag'lari va ularning manbalari miqdoriy va tarkibiy jihatdan o'zgarib boradi. Bu holat dastlabki hujjatlarda aks ettirilib, so‘ngra buxgalteriyada sintetik hisob yuritiladi va schyotlarda ikki yoqlama yozuv orqali aks ettiriladi. Oy oxirida esa har bir schyotlar bo‘yicha qoldiq summalar aniqlanadi. Ba’zi schyotlar esa bekitiladi. Bu haqda kelgusi mavzularda kengroq to ‘xtalib o 'tam iz. Schyotlardagi oxirgi qoldiqlardagi ma’lumotlar bosh kitobga ko'chiriladi va balansga o'rnatilgan tartibda aks ettirib chiqiladi. Balansning aktiv va passiv tomonlari o‘z moddalariga ega hamda ularda ho‘jalik mablag'lari va xo‘jalik mablag'larining kelar manba-larining oxirgi qoldig'i ko‘rsatiladi. Aktiv tomoni ikki bo'limdan iborat bo‘lib, I bo'lim «Uzoq muddatli aktivlar» deb nomlanib, quyidagilar kiradi: asosiy vositalar, lizingga olingan asosiy vositalar , nomoddiy aktivlar, moliyaviy qo'yilmalar,o‘rnatiladigan asbob-uskunalar, kapital qo'yilmalar, uzoq muddatli debitorlik summalari. Ko'rib o'tganimizdek, «Uzoq muddatli aktivlar»ga korxonada bir yildan ortiq xizmat qiladigan mablag1 lar kiradi. Qolgan mablag‘lar joriy aktivlar hisoblanadi. II bo'lim «Joriy aktivlar» deb nomlanib, quyidagilar kiradi: ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot, pul mablag‘lari, debitorlik summalari va boshqalar. Balansning passiv tomoni ham ikki bo‘limdan iborat bo‘lib, I bo‘lim «0 ‘z mablag‘larining manbalari» deb nomlanib, quyidagilar kiradi: ustav kapitali, zaxira kapitali, taqsimlanmagan foyda, kelgusi davrdaromadlari va hokazolar. II bo‘lim «Majburiyatlar» deb nomlanib, quyidagilar kiradi: bankdan olingan kreditlar, bankdan tashqari korxonalardan olingan qarzlar, olingan bo‘naklar va kreditorlik majburiyatlari.

Balansda aks ettiriladigan xo‘jalik mablag1 lari va ularning kelar manbalari alohida turlari bo‘yicha pul o‘lchov birligida ifodalanadi. Balans moddalarini baholash prinsipi barcha korxonalr uchun bir xil bo'ladi. Baholash asosida ishlab chiqarish vositalarini sotib olish yoki mahsulot tayyorlash haqiqiy tannarxi yotadi. Buxgalteriya balansi moddalarining bahosi real bo‘lishi, ya’ni mablag‘lar va ularning vujudga kelish manbalari turlarining haqiqiy kattaligini aks ettirish kerak.Aktiv va passiv moddalarini baholashning haqiqiyligi buxgalteriya hisobi ma’lumotlari ishonchliligi bilan ta’minlanadi. Balansdagi moddalar bo‘yicha ko'rsatkichlar hisobot yili boshiga va hisobot davri oxiriga ko‘rsatiladi. Bunday tartib o‘rnatilishiga sabab, ikkala muddatdagi ma’lumotlarni o‘rganish, taqqoslash orqali xo'jalik mablag'lari va xo'jalik mablag'larining tashkil topish manbalarini o'zgarib borishi haqida xulosaga, ma’lum bir zarur fikrlarga kelish mumkin. Ularning natijasida oqilona qarorlar qabul qilish imkoniyati yaratiladi. Korxonalar balansi hisobotning bir shakli sifatida o'rnatilgan tartib bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq inspeksiyasining korxonalar choraklik va yillik buxgalteriya hisoboti shakllarini tuzish yuzasidan ko'rsatmasiga asosan andozadagi blankalarga tuziladi. Undagi ko'rsatkichlar umumiy bir o'lchov birligida, ya’ni pul ko'rsatkichida aks ettiriladi. Bu andozadagi balans blankasidagi satrlar bir nechta bo'lib, mod-dalari ham turlichadir. Ammo undagi moddalarning nechtasida ko'rsat kichlar aks ettirilishi, korxonaning xo'jalikni qaysi tarmog'iga qarash-lUigiga, korxona qaysi mulkchilik shakliga asoslanganligiga, uning faoliyat miqyosi qay darajadaligi kabi omillarga bog'liq bo'ladi. Balansning ahamiyati shundaki, undagi ma’lumotlar asosida korxona faoliyati o'rganiladi, tahlil etiladi, ichki imkoniyatlar topiladi va umuman korxona boshqaruvi uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, iqtisodiyot-dagi tub o'zgarishlar natijasida