SHaxs so’rovnomalari (II tip testlar)ni yaratish. Proektiv testlar
![Mavzu: SHaxs so’rovnomalari ( II t ip testlar )ni yaratish. Proektiv testlar
Reja:
1. SHaxs so’rovnomalarining tuzish.
2. SHaxs so’rovnomalarini savollari, tasdiqlarini shakllantirish.
3. Topshiriqlarni shakllantirish uchun qoidalar.
4. SHaxs so’rovnomalarini ma’no kasb etmaslik holatlariga e’tiroz.
5. Proektiv testlar. Proektiv texnika Proektiv diagnostika tarixi.
6.SHaxsni tashxis etishda proektiv yondashuvdan foydalanishning nazariy asoslari.
7.Proektiv metodikalar tabiati.](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_1.png)
![1. SHaxs - shaxslararo munosabatlar, ijtimoiy munosabatlar va ongli faoliyat
sub’ekti tariqasidagi odam individidir.
2. Savolnoma (so’rovnoma) - oldindan tayyorlangan savollar asosida shaxs
xususiyatlarini o’rganish.
SHaxsni tadqiq etish psixologiya fanidagi asosiy muammo sanaladi. SHaxs
keng ko’lamli tadqiqot predmeti sifatida psixolog-tadqiqotchilarning diqqat
markazidadir. Ammo mamlakatimizda psixologiyaning jamiyat talabidan kelib
chiqib yangi bosqichga qadam qo’yganligi shaxs muammosiga atroflicha e’tibor
qaratishni talab etadi. Buning uchun shaxsni tadqiq etishda jahon psixologiyasi
tajribalarini inobatga olgan holda muammoni tahlil etish ko’zlangan maqsadni
to’laqonli baholash imkoniyani beradi.
Psixologiyada shaxsni tadqiq etish keng ko’lamda o’rganish vositalariga ega
bo’lsa-da, ammo ularni milliy muhit va zamon talablariga moslashtirish kerak
bo’ladi.
SHaxsni o’rganish metodikalarining jahon psixologiyasidagi tajribasi ular
yuzasidan yana ilmiy izlanishlar olib borishga undaydi. SHu bois jahon
psixologiyasida shaxsni baholashga bag’ishlagan metodikalar va ularning
xususiyatlarini qisqacha sharhlab o’tish lozim.
Odamning o’rganishda ob’ektiv testlar sifatida shaxsni o’rganish
so’rovnomalarning ahamiyatilidir. SHaxs so’rovnomalarining tekshiriluvchini
asosiy e’tiborni topshiriqning javobiga emas, balki topshiriqqa qaratishi, test
maqsadlarining yashirin xarakterga egaligi, topshiriqlarni yaxlit tuzilma sifatida
taqdim qilinishi, psixometrik o’lchamga egaligi ularning yaroqliligini belgilaydi.
SHaxsni o’rganish so’rovnomalar uzoq vaqt davomida ishlab chiqiladi.
R.B.Kettell va F. Vorberton (R.B.Cattell, F.Warbuton,1967) tomonidan ishlab
chiqilgan shaxsni o’rganish so’rovnomasi bir necha o’n yillik mehnat natijasidir.
Ushbu so’rovnoma yaratilishida R.B.Kettell shaxs xususiyatlarini
identiifkatsiyalashda faktorli tahlildan foydalanib, 18000 ta xususiyatlarni 16
omilga mujassamlashtirishga erishdi SHu bois psixologik diagnostikada «16](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_2.png)
![omilli shaxs so’rovnomasi» keng qo’llanilmoqda. Uning o’zbekcha
modifikatsiyasidan ham mahalliy sharoitimizda foydalanilmoqda.
Ba’zi shaxslik testlari kognitiv o’lchamga asoslangan. G.Vitkina (H.A.Witkin
et al.,)va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan izlanishlarda idrok, xotira,
tafakkur va muammoli vaziyatlarni hal etish kognitiv o’lcham sifatida o’rganildi.
SHaxsni tekshirish testlari deganda individni emotsional, intellektual,
motivatsion, shaxslararo xususiyatlarini o’rganishda qo’llaniladigan metodikalar
tushuniladi. SHaxs testlarining mavjud soni bir necha yuzdan ortiq bo’lib, ularning
asosini shaxs so’rovnomalari va proektiv metodikalar tashkil etadi.
Minnesota shtatining ko’p bosqichli shaxs so’rovnomasi MMPI bo’yicha 3500
dan ortiq ishlar nashr qilingan. Ushbu test 550 ta’kidlanuvchi iboralardan tuzilgan
bo’lib, doimiy qo’llanilganda 10 ta klinik shkala ko’rsatkichlari bo’yicha ma’lumot
olish mumkin:
1. Iloxondriya
2. Dipressiya.
3. Isteriya.
4. Psixolatik og’ish
5. Erkak-ayol
6. Paranaya
7. Psixasteniya
8. SHizofreniya
9. Maniakal holat
10. Ijtimoiy introversiya
MMRIni o’ziga xosligi shundaki, unda 3 ta validlik shkalasi bor: 1. L 2. F 3. K.
Kaliforniya psixologik so’rovnomasi SRI.
Topshiriqlar - 480 ta.
SHkalalar - 18 ta
3ta validlik shkalasi: 1. Bexavotirlik hissi. 2. YAxshi taassurot. 3. Odatdagi holat.
15 ta shkala xarakter xususiyatlari bo’yicha ko’rsatkichlar.
Faktorli analiz asosida ishlab chiqilgan testlar «Gilford so’rovnomasi».](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_3.png)
![Xususiyatlar bo’yicha ko’rsatkichlari:
1. Umumiy aktivlik
2. O’zini tuta bilish
3. Hukmronlik
4. Muloqotga yaxshi kirishish
5. Emotsional barqarorlik
6. Ob’ektivlik
7. Do’stona munosabat
8. Sermulohazalik
9. SHaxsiy munosabatlar
10. Erkaklik
Ushbu testning protsentil va standart normalari asosan kollej talabalari
tanlovidan olingan.
Faktorli analiz metodi asosida tuzilgan Kettel so’rovnomalari shaxs
xususiyatlarini har tomonlama yoritishga qaratilgan. Amaliyotda ushbu
so’rovnomalardan asosan 16 F shaxs so’rovnomasi keng qo’llaniladi. U dan 16 ta
ko’rsatkich bo’yicha ma’lumot olinadi: kamtarlik - o’ziga ishonish, tortinchoqlik -
ishbilarmonlik, ishonlilik va shubhalilik va hokazolar.
Faktorli analiz shaxs so’rovnomalaridagi topshiriqlarni aralashtirilmagan holda
bir guruhlarga birlashtirishga imkon beradi.
Proektiv metodikalarni asosiy xususiyati strukturalanmagan topshiriqlar bo’lib,
turli chegaralanmagan javoblar olishga imkon yaratadi. Bunday topshiriqlarni
farazi shundan iboratki test materialini idrok va izohi individ psixikasini turli
saholarini o’z ichiga oladi. Test materiali bamisoli ekran kabi tekshiriluvchini
ehtiyojlarini, istaklarini aks ettira oladi. Masalan: TAT, Rorshax, Rozensvet.
Sinaluvchiga ko’rsatma: Sizga 57 ta iborat savolnoma taqdim etiladi. Sizning
vazifangiz har bir savol bilan tanishib, ularga « ha» yoki « yo’q» tarzida javob
berishdan iborat. Savollar ustida uzoq o’ylanmang, chunki to’g’ri yoki noto’g’ri
javob mavjud emas. Natijalar to’g’ri chiqishi uchun holisona javob berishga
harakat qiling.](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_4.png)
![Shaxsning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlovchi, juda keng tarqalgan ingliz
psixologlari S. ayzenk va G. Ayzenk tamonidan tuzilgan test.
Ushbu test 57 ta savoldan iborat bo’lib, ulardan 24 tasi shaxsning ekstrovert va
introvertligini aniqlashga qaratilgan. Bu ikki tushuncha Shveysar psixologi
K.Yung tamonidan kiritilgan bo’lib, ular «ekstro»- tashqariga «intro»- ichkariga,
«verto» murojat qilaman degan ma’noni bildiradi.
«Ekstrovert »- shunday shaxslarki ularning nerv jarayonlari tashqariga
yo’naltirilgan. Ular doimiy ravishda muloqatda bo’ladilar va kishilar davrasiga
ehtiyojni sezadilar. Ular kirishuvchan betashvish, sergap, qiziqqon jahldorlik
xususiyatiga egadir. Ular his- tuyg’ulari, emosianal xolatlarini boshqara
olmaydilar. Ko;ngli ochiq, kek saqlamaydilar.
« Introvertlar»- esa ichki ifodalanishga egadirlar. Ular tashqi ifodalanishni xush
ko’rmaydilar. Ular juda kam muloqatda bo’ladilar, ko’p kishilik yig’ilishlarini
yoqtirmaydilar, sekin harakat qiladilar. Ma’suliyatni, o’z xatti- harakatlarini iroda
qiladilar va o’z emosiyalarini nazorat qiladilar.
Hayotda «Ekstrovertlar» bilan «Introvertlarni» uchratish qiyin lekin har bir
shaxs u yoki bu xususiyatlarga mos keladi. Yani 24 ta savoldan esa shaxsning
emosiyanal qat’iyatsizlik yoki doimiyligi o’zining o’ta tutib olganlik
xsusiyatlarini aniqlab beradi.
9 ta savol esa berilgan savollar orqali sinaluvchining testga samimiy
yondashganligini aniqlanadi.
Proektiv psixologiya tarixi yarim asrlik tarixga ega bo’lsa - da, undan oldin
ham ba ь zi olimlar inson proeksiyalari masalasiga to‘xtalib o‘tganlar. Ularning
qarashlari proektiv psixologiya haqidagi klassik nazariyalar hisoblanadi. Proektiv
testlar masalasiga tuxtalishdan oldin proeksiya tushunchasi mazmuniga eьtibor
berish lozim. Proeksiya tushunchasi dastlab, Z.Freyd tomonidan shaxslarning ongli
va ongsiz tarzda kuchirilgan shaxsiy xususiyatlari,tashki obьektlarga nisbatan
munosabatini ifodalash uchun kullanilgan. Proeksiya lotincha «proektio» suzidan
olingan bo‘lib, oldinga irgitish, tashlash maьnosini bildiradi. Proeksiya baьzida](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_5.png)
![insonning men mexanizmi bilan , ichki ximoya kuch sifatida namoyon bulishini
Freyd taьkidlaydi. Proeksiya sublimatsiya, ratsionalizatsiya, foriglanish kabi
tushunchalarni ham kamrab oladi. G.S. Frimen insondagi proeksiyalarni shunday
izoxlaydi.
1.Ongsizlik holati, yaьni insonning bu holatda boshqa kishilarning g‘oya,
qarash, istak, emotsiya yoki xarakter xislatlarini o‘ziga olishi sifatida.
2.O‘z shaxsiy ehtiyojlarini boshqalarga kuchirish sifatida .
3.Qandaydir tajribaga asoslangan noto‘g‘ri xulosa chiqarish sifatida qaraydi.
Bundan tashqari baьzi olimlar aynan proeksiya suzini kuyidagicha
ifodalaydilar. Proeksiya - voqelikni, insonlarni, namoyon qilingan stimullarni idrok
etish muayyan darajada shaxsning psixik holati, ehtiyojlari, xususiyatlariga mos
ravishda tafsiflash tendensiyasi mavjud. Proeksiya–anglanmagan psixologik
mexanizm sanaladi, yaьni proeksiya elementlari ongsiz tarzda idrok qilinadi. Bu
holat klinik tadqiqotlar, psixoterapivtik izlanishlarda ham yaqqol ko‘zga
tashlangan. CHunki proektiv testlarga berilgan dastlabki taьriflar klinik nuqtai
nazardan berilgan. Proeksiya suzli assotsiyasiyalar, tugallanmagan so‘zlar, rasm
va dog‘lar, tekshiriluvchilar chizgan rasmlar, turli qo‘zg‘atuvchi stimullardan
iborat. Lekin proektiv metodikalar ildizi 1904-1905 yilda K.Gustav YUng
tomonidan yaratilgan so’zli assotsiyasiyalar testiga borib taqaladi. Bu metodikani
yaratish bilan YUng shaxsning ongsizlik holatlaridagi kechinmalarini assotsiativ
diagnostika qilish mumkinligini ko’rsatib berdi. Keyinchalik assotsiativ testning
turli variantlari aybdorlik xissini aniqlashda (yolg’on detektori) M.Veyrtgaymer va
A.R.Luriya tomonidan normani patologiyadan ajratish va boshqa vaziyatlar uchun
qo’llanilgan. Proektiv testlar katoridagi tugallanmagan xikoya yoki gap testi ham
YUngning assotsiativ testidan kelib chiqqan deb hisoblanadi. Bundan tashqari
Evropaning klassik psixologiya maktabi vakillari Frenk, G.Rorshax, G. Myurrey
kabi olimlarning xissasi proektiv testlarni kelib chikishiga keng ahamiyat kasb
etadi. YUkorida aytilgandek dastlabki proektiv testlar klinik xarakterda tadbiq
etilgan. Proektiv psixodiagnostikaning yuzaga kelishi G.Rorshaxning 1921 yilda
Germaniyaning Bern shaxrida chop etilgan «Psixodiagnostika» asari bilan](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_6.png)
![boglanadi. O‘zi rassom bulishiga karamay Rorshax sanьat va rassomchilik tarixiga
juda kizikkan .Unga maьlum bulishicha,buyuk rassom Leonardo Da Vinchi uz
xayolini osmondagi bulutlar, ulardagi turli shakllarni uzok vakt davomida kuzatish
va ularni tahlil qilish orqali mashq kildirgan.Bu xususiyat yaьni atrofimizdagi
«predmetli dunyoni jonlantirish»barchaga, ayniqsa rassomlar va yosh bolalarga
xos bulgan xususiyatdir deb karaldi. G.Rorshax talkiniga kura siyox doglari, yaьni
kurishga yunaltirilgan siyox doglari motor (xarakat) fantaziyalarini jonlantiradi.
Rorshaxdan avval siyoh dog’lari bilan boshqa olimlar asosan Rossiyada F.E.
Ribakov, Fransiyada A.Bine va Vallon Anrilar tadqiqot olib borganlar.Birok
Rorshax birinchi bo’lib fantaziya obrazlarini shaxsning sifat va xislatlari bilan
alokasini isbotlab berdi. Rorshaxning tadqiqotlari g’oyasi bugungi kunda ikki
yirik yunalishlarda AQSH (Beek Klopfer, Davidson Rapoport) va Evropada
(Bohm, Doosli-Listeri) bilan urganilmokda.Rossiyada Rorshax testini o’rganishga
urinishlar XX-asrning 20-30 yillariga to’g’ri kelib,u asosan shaxsning anomal
xususiyatlarini aniqlash, nevroz va psixopatiyalar diagnostikasida, shuningdek
epilepsiya (tutkanoklik) kasalligini tadkik qilishda foydalanilgan. SHuningdek
1935-1939 yillarda kupgina proektiv testlar yaratilib psixoterapiyada keng
kullanilgan.Bunda turli xil kasalliklar va tramvalarning shaxs psixikasiga
taьsiri ,kasallik va sog‘lomlik urtasidagi alomatlar urganilgan. SHular katorida
1935-yillarda jurnallarda chop etilgan tematik appersepsiya testi (TAT)ni kiritish
mumkin. Bu test kelib chikishiga k o‘ ra fantaziyani eksperimental o‘rganish
metodikasi sifatida yuzaga keldi .Uning muallifi G.Myurrey hisoblanib, Rorshax
testi singari kelib chikish tarixi mavjud.Bunda shunday masala yuzaga keldi,
pedagog va psixiatrlarga tekshiruvchilar uchun maxsus tanlab olingan syujetli
rasmlar asosida tuzilgan xikoyaga karab, insonning kizikishlari ,mayllari haqida
xulosa chiqarish mumkinligi oldindan ma ь lum bo‘lib, ba ь zida esa psixikaning
kasallik holatini ham aniqlash imkoni mavjud edi. Bir qarashda TAT fikri Rorshax
g‘oyasiga karaganda ancha sodda va aniq kurinar birok, bunda muallifning
kaxramonlari takdiri va rasmlari to‘g‘rida-to‘g‘ri aks etadi-yu, ba ь zilari karama –
karshi ma ь no aks etishi muammo tugdiradi . Utgan asrning buyuk ertakshunoslari](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_7.png)
![yozgan ertaklari mazmuni ham proektiv xarakterli hisoblangan .Bu esa bolalarning
turli xil psixologik xususiyat va holatlarini o‘rganishda kul kelgan. Fransiyada
SH.Perro, Germaniyada aka-uka Grimlar juda kup proektiv xarakterli ertaklar
yaratgan. Bunga misol kilib «Kizil shapkacha», «Uxlab yotgan parizod», «Dono
kiz» , «Buri bilan echki», «Kor malikasi», kabi ertaklarni keltirish mumkin.
Aynan, ushbu ertaklar ham proektiv testlarning kelib chikishiga sabab bulgan
degan maьlumotlar mavjud . Bundan farkli ravishda proektiv testlar masalasi va
proeksiya tushunchasi psixologiyaning bir qancha sohalarida baxsbop bo‘lib
bulgan. SHu jumladan eksperimental psixologiya , analitik psixologiya, xolistetik
psixologiyada keng tadkik qilingan . Analitik psixologiyada aynan ertakli proektiv
testlar orqali bolalarning ongsizlik holatlarini tadkik etish keng yulga kuyilgan.
Bugungi kunda bu ertakli terapiya nomi bilan g’ arbda mash h ur sanaladi. Umuman
olganda proektiv testlar masalasi baxsbob masalaga aylanib ,u olimlar urtasida
turlicha fikrlar va qarashlarni keltirib chikardi. Z.Freyd fikriga kura proektiv testlar
mazmunan ongsizlikni ifodalaydi shu bilan birga instinktiv xarakter kasb etadi.
Xolistetik psixologiya vakillari proeksiya masalasiga boshqacha nazar bilan
karab ,u insonning sub ь ektiv yoki ichki dunyosi bilan boglikligini ta ь kidlaydi , bu
esa insondagi strukturali yashirin maksadlar borligini ifodalaydi . Aynan shu
holat barcha kishilarda «shaxsiy dunyo» deb ataladi. Bularga karshi ravishda
eksperimental psixologiya vakillari proeksiya va proektiv testlar masasalasiga
uzgacha karagan .Bunga kura proeksiya tushunchasi nazorat va bilish usuli ,
idrokli jarayon bilan xarakterlanadi : a tributiv proeksiya , k lassik proeksiya , a rtistik
proeksiya , r atsional «akliy» proeksiya , m unosabatli proeksiya va similyativ
proeksiya .
Atributiv va klassik proeksiyalar inson xarakterida uzini anglash bilan
vujudga kelib , undan boshlab karama -karshi orttirilishi ta ь kidlanadi . Artistik
proeksiyalar idrokning determenantligi va aktual ehtiyojlar paydo bulishi va
kondirilishi bilan boglikligi kursatiladi .Bu falsafiy okim bulgan Autizm
qarashlarini ham uz ichiga oladi. Ratsional proeksiyalar esa inson xarakteri , xulk -](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_8.png)
![atvori va akl-zakovatini mazmunini belgilaydi .Va bu D.Xolmsning proeksiya
tushunchasi klassifikatsiyaga bergan tahlilida keng urin olgan .
Proektiv psixologiyaning kelib chikishiga V.Vund, F.Galьtonlarning
tadqiqotlari ham katta ahamiyat kasb etadi. Ular Vyursburg psixologiyasida
dastlabki eksperimental tadqiqotni utkazganlar.Tadqiqot «Assotsiativ suzlar»
metodikasi olib borilgan. Bunda shaxslardagi xarakter xususiyatlari
urganildi .Lekin , kuplab olimlar fikricha dastlab proektiv testlarni K.G.YUng
ishlatganligi taьkidlanadi .YUng erkin assotsiatsiyalar testi orqali barcha proektiv
testlar xarakterini ochib berdi.YAьni bu shaxsni diagnostika qilishni kompleks
usuli deb ham tan olindi. 1910-yillarda tadqiqotchilar G.Kent , K.G.YUng,
A.Rozanovalar AQSHda shaxslarni favkulodda holatlarda urganadigan stimulli
testlar yaratishga kirishdi. Bunda yuz kishidan natijalar olinib ,ulardagi
individuallik xususiyati urganildi. Bu metodika garchi klinik xarakterli
bo’lsada ,keyinchalik boshqa olimlarning ham nazarini torta boshladi. 1946-yilda
Rapoport K.G.YUng tadqiqotlaridan kelib chikib 60 ta stimulli suzlardan iborat
metodikani yaratdi. Metodika asosida psixoanalitik nazariya yotib, shaxslardagi
ichki nizolarni nizolarni faoliyatdagi mental buzilishlarni urganadi.Ba’zi olimlar
esa Z.Freyd ning 1909-yilda bosilib chikkan monografiyasi «psixoanaliz
asoslari»da proektiv teslarning dastlabki nazariy asoslari yotishini
taьkidlaydilar .19 asr oxirida va 20 asrning 30-40-yillarida proektiv testlar va
ularning turli yunalishdagi maktablari paydo buldi 1921-yilda G.Rorshax amalga
oshirgan ish proektiv metodikalarni empirik tadqiq qilishning yangi talqini deb
nom oldi. Bundan tashqari proektiv testlar rivoji 1920-yillardan so’ng jadal o’sib
bordi. 1939-yilga kelib Frenk fanga xaqiqiy proektiv metodika tushunchasini
qo’lladi. SHundan keyin proektiv metodikalar turli xil vaziyatlarda va sohalarda
keng kullanila boshladi. Masalan tadqiqotchi G.Myurrey, YUng va Rorshax
ishlaridan kelib chiqib voyaga etmagan jinoyatchilarni sirlarini ochishda kul
keladigan proektiv test yaьni TAT(tematik appersepsiya) ni sud- psixologik
ekspertezasida keng kullagan. Garvard psixologik klinikasida ham keng yo‘lga](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_9.png)
![qo‘yilgan. Bunda sinaluvchilar oshkor etishni xoxlamaydigan yoki yashirib
kelayotgan xotiralari ,g’oyalari , kechinmalari ochib berilgan .
Xorijiy psixologiyada keng qo’llanilgan proektiv metodika bu Lyusherning
«Rang testi» bo’lib, u shaxslardagi konflikt, agressivlik, shaxslararo
munosabatdagi kelishmovchiliklar shu bilan birga isonlarning ranglarga
munosabatini aniqlashga keng imkon bergan. Bundan tashqari ushbu test
sog’lomlik va kasallik urtasidagi tafovutlarni aniqlashda ham kulay metodika
hisoblangan.Lyusher fikricha inson proeksiyalarini ranglar bilan ham yorkin bilish
mumkin. CHunki xar bir kishi uzi yoktirgan va yoktirmagan ranglari bilan uz
xususiyatini belgilaydi deb taьkidladi. Keyinchalik proektiv testlarning noverbal
variantlari keng tarkala boshladi .SHular jumlasida geomitrik figuralar testi ,uz
ramini chizish ,manzaralar kursatmasi ,orqali insonlarning xissiy olami ,ijodiy
qobiliyatlari haqida maьlumot olingan. Test talabiga kura obьektiv mazmun kasb
etgan.CHunki berilgan yuriknomalar bu holatni taьminlashga xizmat kilgan.
Bugungi kunga kelib proektiv testlarlarning yangi modifikatsiyalari psixolog
olimlar tomonidan kuplab yaratilmoqda .](/data/documents/d88ab625-d880-4750-8d1d-f458f05f2d81/page_10.png)
Mavzu: SHaxs so’rovnomalari ( II t ip testlar )ni yaratish. Proektiv testlar Reja: 1. SHaxs so’rovnomalarining tuzish. 2. SHaxs so’rovnomalarini savollari, tasdiqlarini shakllantirish. 3. Topshiriqlarni shakllantirish uchun qoidalar. 4. SHaxs so’rovnomalarini ma’no kasb etmaslik holatlariga e’tiroz. 5. Proektiv testlar. Proektiv texnika Proektiv diagnostika tarixi. 6.SHaxsni tashxis etishda proektiv yondashuvdan foydalanishning nazariy asoslari. 7.Proektiv metodikalar tabiati.
1. SHaxs - shaxslararo munosabatlar, ijtimoiy munosabatlar va ongli faoliyat sub’ekti tariqasidagi odam individidir. 2. Savolnoma (so’rovnoma) - oldindan tayyorlangan savollar asosida shaxs xususiyatlarini o’rganish. SHaxsni tadqiq etish psixologiya fanidagi asosiy muammo sanaladi. SHaxs keng ko’lamli tadqiqot predmeti sifatida psixolog-tadqiqotchilarning diqqat markazidadir. Ammo mamlakatimizda psixologiyaning jamiyat talabidan kelib chiqib yangi bosqichga qadam qo’yganligi shaxs muammosiga atroflicha e’tibor qaratishni talab etadi. Buning uchun shaxsni tadqiq etishda jahon psixologiyasi tajribalarini inobatga olgan holda muammoni tahlil etish ko’zlangan maqsadni to’laqonli baholash imkoniyani beradi. Psixologiyada shaxsni tadqiq etish keng ko’lamda o’rganish vositalariga ega bo’lsa-da, ammo ularni milliy muhit va zamon talablariga moslashtirish kerak bo’ladi. SHaxsni o’rganish metodikalarining jahon psixologiyasidagi tajribasi ular yuzasidan yana ilmiy izlanishlar olib borishga undaydi. SHu bois jahon psixologiyasida shaxsni baholashga bag’ishlagan metodikalar va ularning xususiyatlarini qisqacha sharhlab o’tish lozim. Odamning o’rganishda ob’ektiv testlar sifatida shaxsni o’rganish so’rovnomalarning ahamiyatilidir. SHaxs so’rovnomalarining tekshiriluvchini asosiy e’tiborni topshiriqning javobiga emas, balki topshiriqqa qaratishi, test maqsadlarining yashirin xarakterga egaligi, topshiriqlarni yaxlit tuzilma sifatida taqdim qilinishi, psixometrik o’lchamga egaligi ularning yaroqliligini belgilaydi. SHaxsni o’rganish so’rovnomalar uzoq vaqt davomida ishlab chiqiladi. R.B.Kettell va F. Vorberton (R.B.Cattell, F.Warbuton,1967) tomonidan ishlab chiqilgan shaxsni o’rganish so’rovnomasi bir necha o’n yillik mehnat natijasidir. Ushbu so’rovnoma yaratilishida R.B.Kettell shaxs xususiyatlarini identiifkatsiyalashda faktorli tahlildan foydalanib, 18000 ta xususiyatlarni 16 omilga mujassamlashtirishga erishdi SHu bois psixologik diagnostikada «16
omilli shaxs so’rovnomasi» keng qo’llanilmoqda. Uning o’zbekcha modifikatsiyasidan ham mahalliy sharoitimizda foydalanilmoqda. Ba’zi shaxslik testlari kognitiv o’lchamga asoslangan. G.Vitkina (H.A.Witkin et al.,)va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan izlanishlarda idrok, xotira, tafakkur va muammoli vaziyatlarni hal etish kognitiv o’lcham sifatida o’rganildi. SHaxsni tekshirish testlari deganda individni emotsional, intellektual, motivatsion, shaxslararo xususiyatlarini o’rganishda qo’llaniladigan metodikalar tushuniladi. SHaxs testlarining mavjud soni bir necha yuzdan ortiq bo’lib, ularning asosini shaxs so’rovnomalari va proektiv metodikalar tashkil etadi. Minnesota shtatining ko’p bosqichli shaxs so’rovnomasi MMPI bo’yicha 3500 dan ortiq ishlar nashr qilingan. Ushbu test 550 ta’kidlanuvchi iboralardan tuzilgan bo’lib, doimiy qo’llanilganda 10 ta klinik shkala ko’rsatkichlari bo’yicha ma’lumot olish mumkin: 1. Iloxondriya 2. Dipressiya. 3. Isteriya. 4. Psixolatik og’ish 5. Erkak-ayol 6. Paranaya 7. Psixasteniya 8. SHizofreniya 9. Maniakal holat 10. Ijtimoiy introversiya MMRIni o’ziga xosligi shundaki, unda 3 ta validlik shkalasi bor: 1. L 2. F 3. K. Kaliforniya psixologik so’rovnomasi SRI. Topshiriqlar - 480 ta. SHkalalar - 18 ta 3ta validlik shkalasi: 1. Bexavotirlik hissi. 2. YAxshi taassurot. 3. Odatdagi holat. 15 ta shkala xarakter xususiyatlari bo’yicha ko’rsatkichlar. Faktorli analiz asosida ishlab chiqilgan testlar «Gilford so’rovnomasi».
Xususiyatlar bo’yicha ko’rsatkichlari: 1. Umumiy aktivlik 2. O’zini tuta bilish 3. Hukmronlik 4. Muloqotga yaxshi kirishish 5. Emotsional barqarorlik 6. Ob’ektivlik 7. Do’stona munosabat 8. Sermulohazalik 9. SHaxsiy munosabatlar 10. Erkaklik Ushbu testning protsentil va standart normalari asosan kollej talabalari tanlovidan olingan. Faktorli analiz metodi asosida tuzilgan Kettel so’rovnomalari shaxs xususiyatlarini har tomonlama yoritishga qaratilgan. Amaliyotda ushbu so’rovnomalardan asosan 16 F shaxs so’rovnomasi keng qo’llaniladi. U dan 16 ta ko’rsatkich bo’yicha ma’lumot olinadi: kamtarlik - o’ziga ishonish, tortinchoqlik - ishbilarmonlik, ishonlilik va shubhalilik va hokazolar. Faktorli analiz shaxs so’rovnomalaridagi topshiriqlarni aralashtirilmagan holda bir guruhlarga birlashtirishga imkon beradi. Proektiv metodikalarni asosiy xususiyati strukturalanmagan topshiriqlar bo’lib, turli chegaralanmagan javoblar olishga imkon yaratadi. Bunday topshiriqlarni farazi shundan iboratki test materialini idrok va izohi individ psixikasini turli saholarini o’z ichiga oladi. Test materiali bamisoli ekran kabi tekshiriluvchini ehtiyojlarini, istaklarini aks ettira oladi. Masalan: TAT, Rorshax, Rozensvet. Sinaluvchiga ko’rsatma: Sizga 57 ta iborat savolnoma taqdim etiladi. Sizning vazifangiz har bir savol bilan tanishib, ularga « ha» yoki « yo’q» tarzida javob berishdan iborat. Savollar ustida uzoq o’ylanmang, chunki to’g’ri yoki noto’g’ri javob mavjud emas. Natijalar to’g’ri chiqishi uchun holisona javob berishga harakat qiling.
Shaxsning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlovchi, juda keng tarqalgan ingliz psixologlari S. ayzenk va G. Ayzenk tamonidan tuzilgan test. Ushbu test 57 ta savoldan iborat bo’lib, ulardan 24 tasi shaxsning ekstrovert va introvertligini aniqlashga qaratilgan. Bu ikki tushuncha Shveysar psixologi K.Yung tamonidan kiritilgan bo’lib, ular «ekstro»- tashqariga «intro»- ichkariga, «verto» murojat qilaman degan ma’noni bildiradi. «Ekstrovert »- shunday shaxslarki ularning nerv jarayonlari tashqariga yo’naltirilgan. Ular doimiy ravishda muloqatda bo’ladilar va kishilar davrasiga ehtiyojni sezadilar. Ular kirishuvchan betashvish, sergap, qiziqqon jahldorlik xususiyatiga egadir. Ular his- tuyg’ulari, emosianal xolatlarini boshqara olmaydilar. Ko;ngli ochiq, kek saqlamaydilar. « Introvertlar»- esa ichki ifodalanishga egadirlar. Ular tashqi ifodalanishni xush ko’rmaydilar. Ular juda kam muloqatda bo’ladilar, ko’p kishilik yig’ilishlarini yoqtirmaydilar, sekin harakat qiladilar. Ma’suliyatni, o’z xatti- harakatlarini iroda qiladilar va o’z emosiyalarini nazorat qiladilar. Hayotda «Ekstrovertlar» bilan «Introvertlarni» uchratish qiyin lekin har bir shaxs u yoki bu xususiyatlarga mos keladi. Yani 24 ta savoldan esa shaxsning emosiyanal qat’iyatsizlik yoki doimiyligi o’zining o’ta tutib olganlik xsusiyatlarini aniqlab beradi. 9 ta savol esa berilgan savollar orqali sinaluvchining testga samimiy yondashganligini aniqlanadi. Proektiv psixologiya tarixi yarim asrlik tarixga ega bo’lsa - da, undan oldin ham ba ь zi olimlar inson proeksiyalari masalasiga to‘xtalib o‘tganlar. Ularning qarashlari proektiv psixologiya haqidagi klassik nazariyalar hisoblanadi. Proektiv testlar masalasiga tuxtalishdan oldin proeksiya tushunchasi mazmuniga eьtibor berish lozim. Proeksiya tushunchasi dastlab, Z.Freyd tomonidan shaxslarning ongli va ongsiz tarzda kuchirilgan shaxsiy xususiyatlari,tashki obьektlarga nisbatan munosabatini ifodalash uchun kullanilgan. Proeksiya lotincha «proektio» suzidan olingan bo‘lib, oldinga irgitish, tashlash maьnosini bildiradi. Proeksiya baьzida