logo

SHaxs so’rovnomalari (II tip testlar)ni yaratish. Proektiv testlar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

29.89453125 KB
Mavzu:  SHaxs so’rovnomalari   ( II t ip  testlar )ni   yaratish.  Proektiv testlar
Reja:
1.  SHaxs so’rovnomalarining tuzish.  
2.  SHaxs so’rovnomalarini savollari, tasdiqlarini shakllantirish.  
3.  Topshiriqlarni shakllantirish uchun qoidalar.
4.  SHaxs so’rovnomalarini ma’no kasb etmaslik holatlariga e’tiroz. 
5.  Proektiv testlar.   Proektiv texnika  Proektiv  diagnostika tarixi. 
6.SHaxsni tashxis etishda proektiv yondashuvdan foydalanishning nazariy asoslari.
7.Proektiv metodikalar tabiati. 
  1. SHaxs   -   shaxslararo   munosabatlar,   ijtimoiy   munosabatlar   va   ongli   faoliyat
sub’ekti tariqasidagi odam individidir.
2. Savolnoma   (so’rovnoma)   -   oldindan   tayyorlangan   savollar     asosida   shaxs
xususiyatlarini o’rganish.
SHaxsni   tadqiq  etish   psixologiya   fanidagi   asosiy   muammo  sanaladi.     SHaxs
keng   ko’lamli   tadqiqot   predmeti   sifatida     psixolog-tadqiqotchilarning   diqqat
markazidadir.   Ammo   mamlakatimizda   psixologiyaning     jamiyat   talabidan   kelib
chiqib  yangi   bosqichga   qadam   qo’yganligi     shaxs   muammosiga   atroflicha   e’tibor
qaratishni     talab   etadi.     Buning   uchun   shaxsni   tadqiq   etishda   jahon   psixologiyasi
tajribalarini   inobatga   olgan   holda   muammoni   tahlil   etish   ko’zlangan   maqsadni
to’laqonli baholash imkoniyani beradi. 
Psixologiyada   shaxsni tadqiq etish keng ko’lamda o’rganish vositalariga ega
bo’lsa-da,   ammo   ularni   milliy   muhit   va     zamon   talablariga   moslashtirish   kerak
bo’ladi.
SHaxsni   o’rganish   metodikalarining     jahon   psixologiyasidagi   tajribasi   ular
yuzasidan   yana   ilmiy   izlanishlar   olib   borishga   undaydi.   SHu   bois   jahon
psixologiyasida   shaxsni   baholashga   bag’ishlagan   metodikalar   va   ularning
xususiyatlarini qisqacha sharhlab o’tish lozim. 
Odamning   o’rganishda   ob’ektiv   testlar   sifatida   shaxsni   o’rganish
so’rovnomalarning   ahamiyatilidir.   SHaxs   so’rovnomalarining   tekshiriluvchini
asosiy   e’tiborni   topshiriqning   javobiga   emas,   balki   topshiriqqa   qaratishi,   test
maqsadlarining   yashirin   xarakterga   egaligi,   topshiriqlarni   yaxlit   tuzilma   sifatida
taqdim   qilinishi,   psixometrik  o’lchamga   egaligi     ularning  yaroqliligini   belgilaydi.
SHaxsni o’rganish so’rovnomalar uzoq vaqt davomida  ishlab chiqiladi.
R.B.Kettell va F. Vorberton (R.B.Cattell, F.Warbuton,1967) tomonidan ishlab
chiqilgan   shaxsni   o’rganish   so’rovnomasi   bir   necha   o’n   yillik   mehnat   natijasidir.
Ushbu   so’rovnoma   yaratilishida       R.B.Kettell   shaxs   xususiyatlarini
identiifkatsiyalashda   faktorli   tahlildan   foydalanib,   18000   ta   xususiyatlarni     16
omilga   mujassamlashtirishga     erishdi   SHu   bois   psixologik   diagnostikada   «16 omilli   shaxs   so’rovnomasi»   keng   qo’llanilmoqda.   Uning   o’zbekcha
modifikatsiyasidan ham mahalliy sharoitimizda foydalanilmoqda.
Ba’zi shaxslik testlari kognitiv o’lchamga asoslangan. G.Vitkina (H.A.Witkin
et   al.,)va   uning   hamkasblari   tomonidan   olib   borilgan   izlanishlarda   idrok,   xotira,
tafakkur va muammoli vaziyatlarni hal etish kognitiv o’lcham sifatida o’rganildi. 
          SHaxsni   tekshirish   testlari   deganda   individni   emotsional,   intellektual,
motivatsion,   shaxslararo   xususiyatlarini   o’rganishda   qo’llaniladigan   metodikalar
tushuniladi. SHaxs testlarining mavjud soni bir necha yuzdan ortiq bo’lib, ularning
asosini shaxs  so’rovnomalari va proektiv metodikalar tashkil etadi.
      Minnesota shtatining ko’p bosqichli shaxs so’rovnomasi MMPI bo’yicha 3500
dan ortiq ishlar nashr qilingan. Ushbu test 550 ta’kidlanuvchi iboralardan tuzilgan
bo’lib, doimiy qo’llanilganda 10 ta klinik shkala ko’rsatkichlari bo’yicha ma’lumot
olish mumkin:
1. Iloxondriya
2. Dipressiya.
3. Isteriya.
4. Psixolatik og’ish
5. Erkak-ayol
6. Paranaya
7. Psixasteniya
8. SHizofreniya
9. Maniakal holat
10. Ijtimoiy introversiya
    MMRIni o’ziga xosligi shundaki, unda 3 ta validlik shkalasi bor: 1. L 2. F  3. K.
   Kaliforniya psixologik so’rovnomasi SRI.
Topshiriqlar - 480 ta.
SHkalalar - 18 ta
3ta validlik shkalasi: 1. Bexavotirlik hissi. 2. YAxshi taassurot. 3. Odatdagi holat.
15 ta shkala xarakter xususiyatlari bo’yicha ko’rsatkichlar.
Faktorli analiz asosida ishlab chiqilgan testlar «Gilford so’rovnomasi».    Xususiyatlar bo’yicha ko’rsatkichlari:
1.   Umumiy aktivlik
2.  O’zini tuta bilish
3. Hukmronlik
4. Muloqotga yaxshi kirishish
5. Emotsional barqarorlik
6. Ob’ektivlik
7. Do’stona munosabat
8. Sermulohazalik
9. SHaxsiy munosabatlar
10. Erkaklik
            Ushbu   testning   protsentil   va   standart   normalari   asosan   kollej   talabalari
tanlovidan olingan.
          Faktorli   analiz   metodi   asosida   tuzilgan   Kettel   so’rovnomalari   shaxs
xususiyatlarini   har   tomonlama   yoritishga   qaratilgan.   Amaliyotda     ushbu
so’rovnomalardan asosan 16 F shaxs so’rovnomasi keng qo’llaniladi.  U dan 16 ta
ko’rsatkich bo’yicha ma’lumot olinadi: kamtarlik - o’ziga ishonish, tortinchoqlik -
ishbilarmonlik, ishonlilik va shubhalilik va hokazolar.
       Faktorli analiz shaxs so’rovnomalaridagi topshiriqlarni aralashtirilmagan holda
bir guruhlarga birlashtirishga imkon beradi.
       Proektiv metodikalarni asosiy xususiyati strukturalanmagan topshiriqlar bo’lib,
turli   chegaralanmagan   javoblar   olishga   imkon   yaratadi.   Bunday   topshiriqlarni
farazi   shundan   iboratki   test   materialini   idrok   va   izohi   individ   psixikasini   turli
saholarini     o’z   ichiga   oladi.   Test   materiali   bamisoli   ekran   kabi   tekshiriluvchini
ehtiyojlarini,  istaklarini aks ettira oladi. Masalan: TAT, Rorshax, Rozensvet.
      Sinaluvchiga   ko’rsatma:   Sizga   57   ta   iborat   savolnoma   taqdim   etiladi.   Sizning
vazifangiz   har   bir   savol   bilan   tanishib,   ularga   «   ha»   yoki   «   yo’q»   tarzida   javob
berishdan   iborat.   Savollar   ustida   uzoq   o’ylanmang,   chunki   to’g’ri   yoki   noto’g’ri
javob   mavjud   emas.   Natijalar   to’g’ri   chiqishi   uchun   holisona   javob   berishga
harakat qiling.        Shaxsning   o’ziga   xos   xususiyatlarini   aniqlovchi,   juda   keng   tarqalgan   ingliz
psixologlari S. ayzenk va G. Ayzenk tamonidan tuzilgan test.
   Ushbu test 57   ta savoldan iborat bo’lib, ulardan 24 tasi shaxsning ekstrovert va
introvertligini   aniqlashga   qaratilgan.   Bu   ikki   tushuncha   Shveysar   psixologi
K.Yung   tamonidan   kiritilgan   bo’lib,   ular   «ekstro»-   tashqariga   «intro»-   ichkariga,
«verto» murojat qilaman degan ma’noni bildiradi.
    «Ekstrovert »-   shunday   shaxslarki   ularning   nerv   jarayonlari   tashqariga
yo’naltirilgan.   Ular   doimiy   ravishda   muloqatda   bo’ladilar   va   kishilar   davrasiga
ehtiyojni   sezadilar.   Ular   kirishuvchan   betashvish,   sergap,   qiziqqon   jahldorlik
xususiyatiga   egadir.   Ular   his-   tuyg’ulari,   emosianal   xolatlarini   boshqara
olmaydilar. Ko;ngli ochiq, kek saqlamaydilar.
  « Introvertlar»-  esa ichki ifodalanishga egadirlar. Ular tashqi ifodalanishni xush
ko’rmaydilar.   Ular   juda   kam   muloqatda   bo’ladilar,   ko’p   kishilik   yig’ilishlarini
yoqtirmaydilar, sekin harakat qiladilar. Ma’suliyatni, o’z xatti- harakatlarini iroda
qiladilar va o’z emosiyalarini nazorat qiladilar.
      Hayotda   «Ekstrovertlar»   bilan   «Introvertlarni»   uchratish   qiyin   lekin   har   bir
shaxs  u  yoki  bu  xususiyatlarga  mos  keladi.  Yani  24   ta  savoldan  esa   shaxsning
emosiyanal   qat’iyatsizlik   yoki   doimiyligi   o’zining   o’ta   tutib   olganlik
xsusiyatlarini aniqlab beradi.
      9   ta   savol   esa   berilgan   savollar   orqali   sinaluvchining   testga   samimiy
yondashganligini aniqlanadi.
Proektiv   psixologiya   tarixi   yarim   asrlik   tarixga   ega   bo’lsa - da,   undan   oldin
ham   ba ь zi   olimlar   inson   proeksiyalari   masalasiga   to‘xtalib   o‘tganlar.   Ularning
qarashlari   proektiv   psixologiya   haqidagi   klassik   nazariyalar   hisoblanadi.   Proektiv
testlar   masalasiga   tuxtalishdan   oldin   proeksiya   tushunchasi   mazmuniga   eьtibor
berish lozim. Proeksiya tushunchasi dastlab, Z.Freyd tomonidan shaxslarning ongli
va   ongsiz   tarzda   kuchirilgan   shaxsiy   xususiyatlari,tashki   obьektlarga   nisbatan
munosabatini   ifodalash   uchun   kullanilgan.   Proeksiya   lotincha   «proektio»   suzidan
olingan   bo‘lib,   oldinga   irgitish,   tashlash   maьnosini   bildiradi.   Proeksiya     baьzida insonning men   mexanizmi bilan , ichki ximoya kuch sifatida   namoyon bulishini
Freyd   taьkidlaydi.   Proeksiya   sublimatsiya,   ratsionalizatsiya,   foriglanish   kabi
tushunchalarni   ham   kamrab   oladi.   G.S.   Frimen   insondagi   proeksiyalarni   shunday
izoxlaydi.
1.Ongsizlik   holati,   yaьni   insonning   bu   holatda   boshqa   kishilarning   g‘oya,
qarash, istak, emotsiya yoki xarakter xislatlarini o‘ziga olishi sifatida.
2.O‘z shaxsiy ehtiyojlarini  boshqalarga kuchirish sifatida .
3.Qandaydir tajribaga asoslangan noto‘g‘ri xulosa chiqarish  sifatida qaraydi.
Bundan   tashqari   baьzi   olimlar   aynan   proeksiya   suzini   kuyidagicha
ifodalaydilar. Proeksiya - voqelikni, insonlarni, namoyon qilingan stimullarni idrok
etish   muayyan   darajada   shaxsning   psixik   holati,   ehtiyojlari,   xususiyatlariga   mos
ravishda   tafsiflash   tendensiyasi   mavjud.   Proeksiya–anglanmagan   psixologik
mexanizm   sanaladi,   yaьni   proeksiya   elementlari   ongsiz   tarzda   idrok   qilinadi.   Bu
holat   klinik   tadqiqotlar,   psixoterapivtik   izlanishlarda   ham   yaqqol   ko‘zga
tashlangan.   CHunki     proektiv   testlarga   berilgan   dastlabki   taьriflar   klinik   nuqtai
nazardan   berilgan.     Proeksiya   suzli   assotsiyasiyalar,   tugallanmagan   so‘zlar,   rasm
va   dog‘lar,   tekshiriluvchilar   chizgan   rasmlar,   turli   qo‘zg‘atuvchi   stimullardan
iborat.   Lekin   proektiv   metodikalar   ildizi   1904-1905   yilda   K.Gustav   YUng
tomonidan yaratilgan  so’zli  assotsiyasiyalar   testiga  borib  taqaladi. Bu  metodikani
yaratish   bilan   YUng   shaxsning   ongsizlik   holatlaridagi   kechinmalarini   assotsiativ
diagnostika   qilish   mumkinligini   ko’rsatib   berdi.   Keyinchalik     assotsiativ   testning
turli variantlari aybdorlik xissini aniqlashda (yolg’on detektori) M.Veyrtgaymer va
A.R.Luriya tomonidan normani patologiyadan ajratish va boshqa vaziyatlar uchun
qo’llanilgan.  Proektiv  testlar   katoridagi   tugallanmagan  xikoya  yoki   gap  testi   ham
YUngning     assotsiativ   testidan   kelib     chiqqan     deb   hisoblanadi.   Bundan   tashqari
Evropaning   klassik   psixologiya   maktabi   vakillari   Frenk,   G.Rorshax,   G.   Myurrey
kabi   olimlarning   xissasi     proektiv   testlarni   kelib   chikishiga   keng   ahamiyat   kasb
etadi.   YUkorida   aytilgandek   dastlabki   proektiv   testlar   klinik   xarakterda   tadbiq
etilgan.   Proektiv   psixodiagnostikaning     yuzaga   kelishi   G.Rorshaxning   1921   yilda
Germaniyaning     Bern   shaxrida   chop   etilgan   «Psixodiagnostika»   asari   bilan boglanadi.  O‘zi rassom bulishiga karamay Rorshax sanьat va rassomchilik tarixiga
juda   kizikkan   .Unga   maьlum   bulishicha,buyuk   rassom   Leonardo   Da   Vinchi     uz
xayolini osmondagi bulutlar, ulardagi turli shakllarni uzok vakt davomida kuzatish
va   ularni   tahlil   qilish   orqali   mashq   kildirgan.Bu   xususiyat   yaьni   atrofimizdagi
«predmetli   dunyoni   jonlantirish»barchaga,   ayniqsa   rassomlar   va   yosh   bolalarga
xos bulgan xususiyatdir deb karaldi. G.Rorshax talkiniga kura siyox doglari, yaьni
kurishga   yunaltirilgan   siyox   doglari   motor   (xarakat)   fantaziyalarini   jonlantiradi.
Rorshaxdan   avval   siyoh   dog’lari   bilan   boshqa   olimlar   asosan   Rossiyada   F.E.
Ribakov,   Fransiyada   A.Bine   va   Vallon   Anrilar   tadqiqot   olib   borganlar.Birok
Rorshax   birinchi   bo’lib   fantaziya   obrazlarini   shaxsning   sifat   va   xislatlari   bilan
alokasini   isbotlab   berdi.   Rorshaxning   tadqiqotlari   g’oyasi     bugungi   kunda   ikki
yirik   yunalishlarda     AQSH   (Beek   Klopfer,   Davidson   Rapoport)   va   Evropada
(Bohm, Doosli-Listeri) bilan urganilmokda.Rossiyada Rorshax testini o’rganishga
urinishlar   XX-asrning   20-30   yillariga   to’g’ri   kelib,u   asosan   shaxsning   anomal
xususiyatlarini   aniqlash,   nevroz   va   psixopatiyalar   diagnostikasida,   shuningdek
epilepsiya   (tutkanoklik)   kasalligini   tadkik   qilishda   foydalanilgan.   SHuningdek
1935-1939   yillarda   kupgina   proektiv   testlar   yaratilib   psixoterapiyada   keng
kullanilgan.Bunda   turli   xil   kasalliklar   va   tramvalarning   shaxs   psixikasiga
taьsiri   ,kasallik   va   sog‘lomlik   urtasidagi   alomatlar   urganilgan.   SHular   katorida
1935-yillarda   jurnallarda   chop   etilgan   tematik   appersepsiya   testi   (TAT)ni   kiritish
mumkin.   Bu   test   kelib   chikishiga   k o‘ ra   fantaziyani   eksperimental   o‘rganish
metodikasi   sifatida   yuzaga   keldi   .Uning   muallifi   G.Myurrey   hisoblanib,   Rorshax
testi   singari   kelib   chikish   tarixi   mavjud.Bunda   shunday   masala   yuzaga   keldi,
pedagog   va   psixiatrlarga   tekshiruvchilar   uchun   maxsus   tanlab   olingan   syujetli
rasmlar   asosida   tuzilgan   xikoyaga   karab,   insonning   kizikishlari   ,mayllari   haqida
xulosa chiqarish   mumkinligi   oldindan   ma ь lum   bo‘lib, ba ь zida   esa psixikaning
kasallik holatini ham aniqlash imkoni mavjud edi. Bir qarashda TAT fikri  Rorshax
g‘oyasiga     karaganda   ancha   sodda   va   aniq   kurinar   birok,   bunda   muallifning
kaxramonlari takdiri va rasmlari to‘g‘rida-to‘g‘ri  aks etadi-yu, ba ь zilari  karama –
karshi ma ь no aks etishi muammo tugdiradi . Utgan asrning buyuk ertakshunoslari yozgan ertaklari mazmuni ham proektiv xarakterli hisoblangan .Bu esa bolalarning
turli   xil   psixologik   xususiyat   va   holatlarini   o‘rganishda     kul   kelgan.   Fransiyada
SH.Perro,   Germaniyada   aka-uka   Grimlar   juda   kup   proektiv   xarakterli   ertaklar
yaratgan.   Bunga   misol   kilib   «Kizil   shapkacha»,   «Uxlab   yotgan   parizod»,   «Dono
kiz»   ,   «Buri   bilan   echki»,   «Kor   malikasi»,   kabi   ertaklarni   keltirish   mumkin.
Aynan,   ushbu   ertaklar   ham   proektiv   testlarning   kelib   chikishiga   sabab   bulgan
degan maьlumotlar  mavjud . Bundan  farkli  ravishda  proektiv testlar    masalasi  va
proeksiya   tushunchasi   psixologiyaning   bir   qancha   sohalarida   baxsbop   bo‘lib
bulgan. SHu jumladan eksperimental  psixologiya , analitik psixologiya, xolistetik
psixologiyada keng tadkik qilingan . Analitik psixologiyada aynan ertakli proektiv
testlar   orqali     bolalarning   ongsizlik   holatlarini   tadkik   etish   keng   yulga   kuyilgan.
Bugungi kunda bu ertakli terapiya nomi bilan  g’ arbda mash h ur sanaladi.  Umuman
olganda   proektiv     testlar   masalasi   baxsbob   masalaga   aylanib   ,u   olimlar   urtasida
turlicha fikrlar va qarashlarni keltirib chikardi. Z.Freyd fikriga kura proektiv testlar
mazmunan   ongsizlikni   ifodalaydi   shu   bilan   birga   instinktiv   xarakter   kasb   etadi.
Xolistetik   psixologiya   vakillari   proeksiya   masalasiga   boshqacha   nazar   bilan
karab ,u insonning sub ь ektiv yoki ichki dunyosi bilan boglikligini ta ь kidlaydi ,  bu
esa   insondagi       strukturali   yashirin   maksadlar   borligini   ifodalaydi   .   Aynan     shu
holat   barcha   kishilarda   «shaxsiy   dunyo»   deb   ataladi.   Bularga   karshi   ravishda
eksperimental   psixologiya   vakillari   proeksiya   va   proektiv   testlar   masasalasiga
uzgacha   karagan   .Bunga   kura   proeksiya   tushunchasi         nazorat   va   bilish   usuli   ,
idrokli jarayon bilan xarakterlanadi : a tributiv proeksiya  , k lassik proeksiya  , a rtistik
proeksiya ,   r atsional   «akliy»   proeksiya   ,   m unosabatli   proeksiya     va   similyativ
proeksiya .
Atributiv   va   klassik   proeksiyalar   inson   xarakterida   uzini   anglash   bilan
vujudga   kelib   ,   undan   boshlab   karama   -karshi   orttirilishi   ta ь kidlanadi   .   Artistik
proeksiyalar   idrokning   determenantligi   va   aktual   ehtiyojlar   paydo   bulishi   va
kondirilishi   bilan   boglikligi   kursatiladi   .Bu   falsafiy   okim   bulgan     Autizm
qarashlarini ham uz ichiga oladi. Ratsional proeksiyalar esa inson xarakteri , xulk - atvori   va   akl-zakovatini   mazmunini   belgilaydi   .Va   bu   D.Xolmsning   proeksiya
tushunchasi klassifikatsiyaga bergan tahlilida keng urin olgan  .
Proektiv   psixologiyaning   kelib   chikishiga   V.Vund,   F.Galьtonlarning
tadqiqotlari   ham   katta   ahamiyat   kasb   etadi.   Ular   Vyursburg   psixologiyasida
dastlabki   eksperimental   tadqiqotni   utkazganlar.Tadqiqot     «Assotsiativ   suzlar»
metodikasi   olib   borilgan.   Bunda   shaxslardagi   xarakter   xususiyatlari
urganildi   .Lekin   ,   kuplab   olimlar   fikricha   dastlab   proektiv   testlarni   K.G.YUng
ishlatganligi  taьkidlanadi  .YUng erkin assotsiatsiyalar  testi  orqali barcha proektiv
testlar   xarakterini   ochib   berdi.YAьni   bu   shaxsni   diagnostika   qilishni   kompleks
usuli   deb   ham   tan   olindi.   1910-yillarda   tadqiqotchilar   G.Kent   ,   K.G.YUng,
A.Rozanovalar   AQSHda   shaxslarni   favkulodda   holatlarda   urganadigan   stimulli
testlar   yaratishga   kirishdi.   Bunda   yuz   kishidan   natijalar   olinib   ,ulardagi
individuallik   xususiyati   urganildi.   Bu   metodika   garchi   klinik   xarakterli
bo’lsada  ,keyinchalik  boshqa  olimlarning  ham  nazarini  torta  boshladi.  1946-yilda
Rapoport   K.G.YUng   tadqiqotlaridan   kelib   chikib   60   ta   stimulli   suzlardan   iborat
metodikani   yaratdi.   Metodika   asosida   psixoanalitik   nazariya   yotib,   shaxslardagi
ichki   nizolarni   nizolarni   faoliyatdagi     mental   buzilishlarni   urganadi.Ba’zi   olimlar
esa   Z.Freyd   ning   1909-yilda   bosilib   chikkan   monografiyasi   «psixoanaliz
asoslari»da   proektiv   teslarning   dastlabki   nazariy   asoslari   yotishini
taьkidlaydilar     .19   asr   oxirida   va   20   asrning   30-40-yillarida   proektiv   testlar   va
ularning   turli   yunalishdagi   maktablari   paydo   buldi   1921-yilda   G.Rorshax   amalga
oshirgan   ish   proektiv   metodikalarni   empirik   tadqiq   qilishning   yangi   talqini   deb
nom oldi. Bundan tashqari proektiv   testlar rivoji 1920-yillardan so’ng jadal o’sib
bordi.   1939-yilga   kelib   Frenk   fanga   xaqiqiy   proektiv   metodika   tushunchasini
qo’lladi.   SHundan   keyin   proektiv   metodikalar   turli   xil   vaziyatlarda   va   sohalarda
keng   kullanila   boshladi.   Masalan   tadqiqotchi   G.Myurrey,   YUng   va   Rorshax
ishlaridan   kelib   chiqib   voyaga     etmagan   jinoyatchilarni   sirlarini   ochishda   kul
keladigan     proektiv   test   yaьni   TAT(tematik   appersepsiya)   ni   sud-   psixologik
ekspertezasida   keng   kullagan.   Garvard   psixologik   klinikasida   ham   keng   yo‘lga qo‘yilgan.   Bunda   sinaluvchilar   oshkor   etishni   xoxlamaydigan   yoki   yashirib
kelayotgan xotiralari ,g’oyalari , kechinmalari ochib berilgan .
Xorijiy   psixologiyada     keng   qo’llanilgan   proektiv   metodika   bu   Lyusherning
«Rang   testi»   bo’lib,   u   shaxslardagi   konflikt,   agressivlik,   shaxslararo
munosabatdagi   kelishmovchiliklar   shu   bilan   birga   isonlarning   ranglarga
munosabatini   aniqlashga   keng   imkon   bergan.   Bundan   tashqari   ushbu   test
sog’lomlik   va   kasallik   urtasidagi   tafovutlarni     aniqlashda   ham   kulay   metodika
hisoblangan.Lyusher fikricha inson proeksiyalarini ranglar bilan ham yorkin bilish
mumkin.   CHunki   xar   bir   kishi   uzi     yoktirgan   va   yoktirmagan     ranglari   bilan   uz
xususiyatini   belgilaydi   deb   taьkidladi.   Keyinchalik   proektiv   testlarning   noverbal
variantlari   keng   tarkala   boshladi   .SHular   jumlasida   geomitrik   figuralar   testi   ,uz
ramini   chizish   ,manzaralar   kursatmasi   ,orqali   insonlarning   xissiy   olami   ,ijodiy
qobiliyatlari   haqida maьlumot   olingan.  Test   talabiga kura  obьektiv mazmun  kasb
etgan.CHunki   berilgan   yuriknomalar   bu   holatni   taьminlashga   xizmat   kilgan.
Bugungi   kunga     kelib     proektiv     testlarlarning   yangi   modifikatsiyalari   psixolog
olimlar tomonidan kuplab yaratilmoqda .

Mavzu: SHaxs so’rovnomalari ( II t ip testlar )ni yaratish. Proektiv testlar Reja: 1. SHaxs so’rovnomalarining tuzish. 2. SHaxs so’rovnomalarini savollari, tasdiqlarini shakllantirish. 3. Topshiriqlarni shakllantirish uchun qoidalar. 4. SHaxs so’rovnomalarini ma’no kasb etmaslik holatlariga e’tiroz. 5. Proektiv testlar. Proektiv texnika Proektiv diagnostika tarixi. 6.SHaxsni tashxis etishda proektiv yondashuvdan foydalanishning nazariy asoslari. 7.Proektiv metodikalar tabiati.

1. SHaxs - shaxslararo munosabatlar, ijtimoiy munosabatlar va ongli faoliyat sub’ekti tariqasidagi odam individidir. 2. Savolnoma (so’rovnoma) - oldindan tayyorlangan savollar asosida shaxs xususiyatlarini o’rganish. SHaxsni tadqiq etish psixologiya fanidagi asosiy muammo sanaladi. SHaxs keng ko’lamli tadqiqot predmeti sifatida psixolog-tadqiqotchilarning diqqat markazidadir. Ammo mamlakatimizda psixologiyaning jamiyat talabidan kelib chiqib yangi bosqichga qadam qo’yganligi shaxs muammosiga atroflicha e’tibor qaratishni talab etadi. Buning uchun shaxsni tadqiq etishda jahon psixologiyasi tajribalarini inobatga olgan holda muammoni tahlil etish ko’zlangan maqsadni to’laqonli baholash imkoniyani beradi. Psixologiyada shaxsni tadqiq etish keng ko’lamda o’rganish vositalariga ega bo’lsa-da, ammo ularni milliy muhit va zamon talablariga moslashtirish kerak bo’ladi. SHaxsni o’rganish metodikalarining jahon psixologiyasidagi tajribasi ular yuzasidan yana ilmiy izlanishlar olib borishga undaydi. SHu bois jahon psixologiyasida shaxsni baholashga bag’ishlagan metodikalar va ularning xususiyatlarini qisqacha sharhlab o’tish lozim. Odamning o’rganishda ob’ektiv testlar sifatida shaxsni o’rganish so’rovnomalarning ahamiyatilidir. SHaxs so’rovnomalarining tekshiriluvchini asosiy e’tiborni topshiriqning javobiga emas, balki topshiriqqa qaratishi, test maqsadlarining yashirin xarakterga egaligi, topshiriqlarni yaxlit tuzilma sifatida taqdim qilinishi, psixometrik o’lchamga egaligi ularning yaroqliligini belgilaydi. SHaxsni o’rganish so’rovnomalar uzoq vaqt davomida ishlab chiqiladi. R.B.Kettell va F. Vorberton (R.B.Cattell, F.Warbuton,1967) tomonidan ishlab chiqilgan shaxsni o’rganish so’rovnomasi bir necha o’n yillik mehnat natijasidir. Ushbu so’rovnoma yaratilishida R.B.Kettell shaxs xususiyatlarini identiifkatsiyalashda faktorli tahlildan foydalanib, 18000 ta xususiyatlarni 16 omilga mujassamlashtirishga erishdi SHu bois psixologik diagnostikada «16

omilli shaxs so’rovnomasi» keng qo’llanilmoqda. Uning o’zbekcha modifikatsiyasidan ham mahalliy sharoitimizda foydalanilmoqda. Ba’zi shaxslik testlari kognitiv o’lchamga asoslangan. G.Vitkina (H.A.Witkin et al.,)va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan izlanishlarda idrok, xotira, tafakkur va muammoli vaziyatlarni hal etish kognitiv o’lcham sifatida o’rganildi. SHaxsni tekshirish testlari deganda individni emotsional, intellektual, motivatsion, shaxslararo xususiyatlarini o’rganishda qo’llaniladigan metodikalar tushuniladi. SHaxs testlarining mavjud soni bir necha yuzdan ortiq bo’lib, ularning asosini shaxs so’rovnomalari va proektiv metodikalar tashkil etadi. Minnesota shtatining ko’p bosqichli shaxs so’rovnomasi MMPI bo’yicha 3500 dan ortiq ishlar nashr qilingan. Ushbu test 550 ta’kidlanuvchi iboralardan tuzilgan bo’lib, doimiy qo’llanilganda 10 ta klinik shkala ko’rsatkichlari bo’yicha ma’lumot olish mumkin: 1. Iloxondriya 2. Dipressiya. 3. Isteriya. 4. Psixolatik og’ish 5. Erkak-ayol 6. Paranaya 7. Psixasteniya 8. SHizofreniya 9. Maniakal holat 10. Ijtimoiy introversiya MMRIni o’ziga xosligi shundaki, unda 3 ta validlik shkalasi bor: 1. L 2. F 3. K. Kaliforniya psixologik so’rovnomasi SRI. Topshiriqlar - 480 ta. SHkalalar - 18 ta 3ta validlik shkalasi: 1. Bexavotirlik hissi. 2. YAxshi taassurot. 3. Odatdagi holat. 15 ta shkala xarakter xususiyatlari bo’yicha ko’rsatkichlar. Faktorli analiz asosida ishlab chiqilgan testlar «Gilford so’rovnomasi».

Xususiyatlar bo’yicha ko’rsatkichlari: 1. Umumiy aktivlik 2. O’zini tuta bilish 3. Hukmronlik 4. Muloqotga yaxshi kirishish 5. Emotsional barqarorlik 6. Ob’ektivlik 7. Do’stona munosabat 8. Sermulohazalik 9. SHaxsiy munosabatlar 10. Erkaklik Ushbu testning protsentil va standart normalari asosan kollej talabalari tanlovidan olingan. Faktorli analiz metodi asosida tuzilgan Kettel so’rovnomalari shaxs xususiyatlarini har tomonlama yoritishga qaratilgan. Amaliyotda ushbu so’rovnomalardan asosan 16 F shaxs so’rovnomasi keng qo’llaniladi. U dan 16 ta ko’rsatkich bo’yicha ma’lumot olinadi: kamtarlik - o’ziga ishonish, tortinchoqlik - ishbilarmonlik, ishonlilik va shubhalilik va hokazolar. Faktorli analiz shaxs so’rovnomalaridagi topshiriqlarni aralashtirilmagan holda bir guruhlarga birlashtirishga imkon beradi. Proektiv metodikalarni asosiy xususiyati strukturalanmagan topshiriqlar bo’lib, turli chegaralanmagan javoblar olishga imkon yaratadi. Bunday topshiriqlarni farazi shundan iboratki test materialini idrok va izohi individ psixikasini turli saholarini o’z ichiga oladi. Test materiali bamisoli ekran kabi tekshiriluvchini ehtiyojlarini, istaklarini aks ettira oladi. Masalan: TAT, Rorshax, Rozensvet. Sinaluvchiga ko’rsatma: Sizga 57 ta iborat savolnoma taqdim etiladi. Sizning vazifangiz har bir savol bilan tanishib, ularga « ha» yoki « yo’q» tarzida javob berishdan iborat. Savollar ustida uzoq o’ylanmang, chunki to’g’ri yoki noto’g’ri javob mavjud emas. Natijalar to’g’ri chiqishi uchun holisona javob berishga harakat qiling.

Shaxsning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlovchi, juda keng tarqalgan ingliz psixologlari S. ayzenk va G. Ayzenk tamonidan tuzilgan test. Ushbu test 57 ta savoldan iborat bo’lib, ulardan 24 tasi shaxsning ekstrovert va introvertligini aniqlashga qaratilgan. Bu ikki tushuncha Shveysar psixologi K.Yung tamonidan kiritilgan bo’lib, ular «ekstro»- tashqariga «intro»- ichkariga, «verto» murojat qilaman degan ma’noni bildiradi. «Ekstrovert »- shunday shaxslarki ularning nerv jarayonlari tashqariga yo’naltirilgan. Ular doimiy ravishda muloqatda bo’ladilar va kishilar davrasiga ehtiyojni sezadilar. Ular kirishuvchan betashvish, sergap, qiziqqon jahldorlik xususiyatiga egadir. Ular his- tuyg’ulari, emosianal xolatlarini boshqara olmaydilar. Ko;ngli ochiq, kek saqlamaydilar. « Introvertlar»- esa ichki ifodalanishga egadirlar. Ular tashqi ifodalanishni xush ko’rmaydilar. Ular juda kam muloqatda bo’ladilar, ko’p kishilik yig’ilishlarini yoqtirmaydilar, sekin harakat qiladilar. Ma’suliyatni, o’z xatti- harakatlarini iroda qiladilar va o’z emosiyalarini nazorat qiladilar. Hayotda «Ekstrovertlar» bilan «Introvertlarni» uchratish qiyin lekin har bir shaxs u yoki bu xususiyatlarga mos keladi. Yani 24 ta savoldan esa shaxsning emosiyanal qat’iyatsizlik yoki doimiyligi o’zining o’ta tutib olganlik xsusiyatlarini aniqlab beradi. 9 ta savol esa berilgan savollar orqali sinaluvchining testga samimiy yondashganligini aniqlanadi. Proektiv psixologiya tarixi yarim asrlik tarixga ega bo’lsa - da, undan oldin ham ba ь zi olimlar inson proeksiyalari masalasiga to‘xtalib o‘tganlar. Ularning qarashlari proektiv psixologiya haqidagi klassik nazariyalar hisoblanadi. Proektiv testlar masalasiga tuxtalishdan oldin proeksiya tushunchasi mazmuniga eьtibor berish lozim. Proeksiya tushunchasi dastlab, Z.Freyd tomonidan shaxslarning ongli va ongsiz tarzda kuchirilgan shaxsiy xususiyatlari,tashki obьektlarga nisbatan munosabatini ifodalash uchun kullanilgan. Proeksiya lotincha «proektio» suzidan olingan bo‘lib, oldinga irgitish, tashlash maьnosini bildiradi. Proeksiya baьzida