logo

Testologiya tarixi

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

58.962890625 KB
Mavzu:  Testologiya tarixi .
Reja:
1. Testologiyaning vujudga kelishining shart-sharoitlari. Dastlabki testlar. 
2. Testologiyaning fan sifatida shakllanish bosqichlari. 
3. Ilk psixolog eksperimentatorlar. 
4. Testlarni paydo bo’lishida F.Galton va Dj.Kettellning xizmatlari. 
5. Intellektual testlarning paydo bo’lishi. Guruhiy testlar. 
6. Qobiliyatlarni test yordamida o’rganish. 
7. Standartlashgan testlar. Testologiyaning XX asrda rivojlanishi.
 
1 Inson xususiyatlarini   diqqat   xususiyatlari,   farqlar va o‘xshashliklar , idrok ning
individual xususiyatlari  tadqiq etish  edi
SHunday qilib, haqiqat dan   shaxslar ni  bir xil kuzatiladi , deb
oqibatda   og’ishlar,   alohida   o’zgaruvchanlik,   umumlashma   qilish   uchun   emas,   balki
aniq va taxminiy  xulosalarga kelishga erishdi.  SHaxs ga  bunday yondashish   ilk  ilmiy
laboratoriyalar da amalga oshirildi. 
U   o’z   ishlarini     Le ypsdagi   1879   yilda   tashkil   etilgan   V.   V und   ning   ilk
tajrijalariga   tayanib  olib   bordi.     Uning   tadqiqot   yo’nalishi   va   eksperimental   ishlarni
olib borishidagi dastlabki   bosqich da  boshqa asoschilar ning tajribalari   belgi lovchi rol
o’ynaydi.   Dastlabki   tajribajalar   fizika   qonuniyatlari   bilan   aloqador   bo’lib,
m uammolar   ,   asosan     laboratoriyalarda   v i z ual ,   eshituv   va   boshqa   sezuvchanlik ,
oddiy   reak s iya   vaqti ni   o’rganishga   bag’ishlangan   edi .   19-asrda   e ksperimental
psixologiya sida   individual     farq   yo’nalishini   ta’sir   boshqa   jihatdan   tajriba- sinov
rivojlantirish ga   sabab   bo’lgan   ile   psixologik   yondashuv   sanaladi.     Tajribalar   qattiq
monitoring   sharoitida ,     kuzatuvlarini   o’tkazish   .   Misol   uchun,   ko’rsatmalar     ,   bizga
ruxsat   mavzu   tajribada   reak s iya   ancha   oshirish   yoki   uning   tezligini   kamaytirish
mumkin .  SHuningdek,  atrofdagi nur yorqinligi yoki  vizual sezgi    faoliyat ga  sezilarli
ta’sir ko’rsatishi mumkin.    SHunday qilib, kuzatish ning  ahamiyati isbotlan di. Bu esa
keyinchalik   standart   sharoitlarda   sinov larni   va   tartib   standartlashtirish ni   amalga
oshirishda   psixologik  t estlar ni yaratilishiga sabab bo’ldi.
       Francis Galton ning eksperimental izlanishlar olib borishda o’ziga xos hissasi
bor.     Ingliz   biolog   Sir   Francis   Galton   amaliy   psixologiyani   rivojlanishning
asos chilaridan   biri   edi.   U ning   ko’p   va   xilma-xil   tadqiqot lari   irsiyatni   o’rganishga
bag’ishlangan   edi.       Irsiyat ni   o’rganish   kabi   ohang   ,   odamlar   xususiyatlari dan
o’lchash dan   ko’proq   xabardor ligi   ishlarni   amalga   oshirishiga   qo’l   keldi .   Faqat   shu
yo’l   bilan   u   o’zini   tadqiqot   yo’nalishiga   ega   bo’ldi .   SHuning   uchun ,     ota-onalar
o’rtasidagi  o’xshashlik ning aniq    darajasi   aka-   ukalar,  yaqinlar   va  amakivachchalari
yoki  egizaklarni 
O’rganishda   ham   hisobga   oldi.   Buning   uchun     F.   Galton     antropometr ik   tajriba-
sinovlarini   o’tkazdi.    U  shuningdek,   jahon   ko’rgazmasida   1884   yilda   antropometrik
2 laboratoriya ni   ishga   tushirdi   va     tajriba-sinovlarni   amalga   oshirdi.     U   erda
m ehmonlar ning  jismoniy xususiyatlari ,      ko’rish va eshitish, mushak kuchi , reak s iya
vaqti uchun test larni tatbiq etdi. 
F. Galton o’zi eng oddiy sinovlari da ishlangan ayrim  sinov vositalari  hali ham
mavjud. Masalan, v i z ual  og’ish  , hushtak uzunligi ,   idrok  imkoniyatlarini,    kinestetik
og’ishlarni  o’lchash uchun  seriyali topshiriqlardan foydalangan .
F. Galton hissiy   o‘zgarishlarni aniqlash   testlar bo‘lishi mumkin , deb hisobl adi.
O‘z   navbatida   Galьton   ham   aqliy   nuqsonlarni   o‘rganishga   e’tibor   qaratdi.
Keyinchalik   Galьton     o‘z   tadqiotlarida   K.Pirsonning   matematika   usullarini   tadbiq
etdi.
Jeyms  Ke ttell va uning < ruhiy testlar > . ayniqsa  psixologiya tarixida o’ziga xos
o’ringa ega . Ps ixologik test rivojlantirish d a hissa Amerika psixolog Jeyms McKeen
Ke ttell   salmoqli  ishini  amalga oshirdi. 
                 U bu borada ma’lum   asarlar yaratgan bo’lib, natijasida uning xizmatlari
tufayli   eksperimental psixologiya paydo bo’ldi .   Kettellning tadqiqotlarida V undt   va
Galьtonning ta’sir mavjud.       U o‘zining keyigi tadqiqotlarida zehn testlarini yaratish
va   qo‘llash   masalalariga   yo‘naltirdi.     1890   yilda   J .     Ke ttell   tomonidan   maqolada
“Intellekt va uning o‘lchash  masalasiga” bo‘yicha maqola yozdi.   Ushbu maqolada
bir qator testlar ni  intellektual aniqlash uchun  qo’llash xususiyatlari yoritildi. 
P.X.   Dyubua   (P.H.Dubois,   1966)     qadimgi   xitoy   zadoganlarini   ishga   qabul
qilishda psixologik testlashtirishdan  bundan 3000 yilga yaqin yildan oldinroq amalga
oshirilganligini   qayd   etadi.         Qadimgi   greklar     testlashtirishni   ta’lim   jarayonining
yo’ldoshi sifatida qarab,   jismoniy va aqliy ko’nikmlarni   o’zlashtirishni baholashda
testlardan foydalanganlar. 
Suqrot metodi ta’lim jarayonining testlashtirish bilan uyg’unlashuvni ifodalaydi.
O’rta   asr   evropa   universitetlari   uchun   ilmiy   unvon   va     darajalar   berish   uchun
imtihonlar   joriy   etildi.     Biroq   zamonaviy   psixologik   testlashtirish   haqimda   so’z
borganda   XIX asrga  e’tibor qaratishni talab etadi. 
3 Testlashtirishning   tarixidan   ham   ma’lumki,   dastlabki   diagnostik   metodikalar,
xususan,   ispan   olimi   Xuan   Xart   (1530-1589)   va   fransuz   olimlari     J.Eskirol   (1772-
1840),   E.Segen   (1812-1880),   tomonidan   taqdim   etilgan   diagnostik   vositalar   inson
psixologiyasining   ma’lum   bir   jihatlarini   yoritishga   qaratilgan   bo’lsa-da,     tashxis
natijalari sifatini baholash borasida ma’lum talablar masalalari xususida to’xtalishga
erta   edi.   SHunday   bo’lsa-da,   J.Eskirol   va   E.Segenlar   psixik   kasallik   bilan   aqliy
taraqqiyotda   ortda   qolish   o’rtasidagi   farqlashni   muayyan     mezonlar   orqali
o’rganishga kirishgan edilar. 
  
Testologiyada   etarlicha   izlanishlar   va   metodikalar   yaratilayotgan   bo’lsa-da,
ammo   tatbiq   etish   sifati   doimo   mutaxassislar   diqqat   marakazida   bo’lishi   lozim
bo’ladi.   Testologiya   tarixidan   ham   ma’lumki,   dastlabki   diagnostik   metodikalar,
xususan,   ispan   olimi   Xuan   Xart   (1530-1589)   va   fransuz   olimlari     J.Eskirol   (1772-
1840),   E.Segen   (1812-1880),   tomonidan   taqdim   etilgan   diagnostik   vositalar   inson
psixologiyasining   ma’lum   bir   jihatlarini   yoritishga   qaratilgan   bo’lsa-da,     tashxis
natijalari sifatini baholash borasida ma’lum talablar masalalari xususida to’xtalishga
erta   edi.   SHunday   bo’lsa-da,   J.Eskirol   va   E.Segenlar   psixik   kasallik   bilan   aqliy
taraqqiyotda   ortda   qolish   o’rtasidagi   farqlashni   muayyan     mezonlar   orqali
o’rganishga kirishgan edilar. 
Ilmiy   Testologiyaning   tarkib   topishida   psixologiya   fanida     eksperiment   va
natijarlarni   o’lchash   g’oyalarining   kirib   kelganligini     tadqiqot   sohasida   qo’yilgan
katta   qadam,   deb   baholash   mumkin.   Bu   boradagi   o’rinishlarni   XIX   asrning   30-
yillarida nemis olimi Volьf tomonidan diqqat xususiyatlarini  aniqlash borasida uzoq
vaqt   davomida   olib   borgan   izlanishlarida   kuzatish   mumkin.   Bu   tadqiqotlarda   nemis
olimi  “psixometriya”  tushunchasini  birinchilardan bo‘lib fanga  olib kirgan. E.Veber
va G.Fexnerlarning   (XIX asr o‘rtalari) psixofizik tadqiqotlarini   ham eksperimental
psixologiyada psixik hodisalarni o’rganishdagi yangi yo’nalish   deyishimiz mumkin.
4 Bu   tarzdagi   tadqiqotlarlar   ko’lami   yana   bir   qator   olimlar   tomonidan   kengaytirildi.
Ammo   psixologik   tadqiqotlarda   statistik     qayta   ishlash   usullarini   tatbiq   etilishini,
olamshumul     ilmiy   inqilob,   deb   qarash   mumkin.   F.Galьton   o‘z   davridayoq
“korrelyasiya   koeffitsientini   hisoblash”   metodini   (1888   yil)     antropometriya   va
irsiyatni   aniqlashda   qo‘llagan     edi.   F.Galьton   va   uning   izdoshi   K.Pirsonlarning
korrelyasiya   koeffitsientini   aniqlash   usulini,   A.Bine   va   T.Simon   intellektni
o’lchashda   shkalalarga   tayangani   (1905),   V.L.SHtern   tomonidan   intellekt
koeffitsienti   (IQ)ni     fanga   kiritilganligi   tadqiqotlarda   sifat   o’zgarishi   yuz  berishidan
dalolat beradi . 
YUqorida   sanab   o’tilgan   tadqiqotlar   psixodiagnostika   sohasidagi     ilk   ilmiy
qadamlar   hisoblanadi.   Ammo   bugungi   kunda   ham   psixodiagnostik   metodikalarni
tatbiq   etishda   sifat   masalasiga   e’tibor   qaratish   tadqiqotchilarning   diqqat   markazida
bo’lishi   lozim.   CHunki,   ko’p   holatlarda   tadqiqotchilar   tomonidan   o’rganilayotgan
muammoning baholash apparati, ularning mezonlari va yondashuvlari mavhum holda
bo’ladi.   Natijada   tadqiqotdan   olinayotgan   ma’lumotlarda   ilmiy   yanglishishlar   yo’l
qo’yiladi, yoki tadqiqot yangiligini izohlashga   asos bo’lmay qoladi. SHuning uchun
psixodiagnostik metodikalarni tatbiq etish yoki diagnostika sifatini aniqlashda, uning
darajalari va jihatlarini inobatga olish maqsadga muvofiq. SHu o’rinda golland olimi
YAn ter Laakning yondashuvini e’tiborga olish lozim. Uning fikricha, testologiyada
sifatni muhokama qilishdan oldin, testlar nazariyasi (klassik va zamonaviy ),   muhit
bilan   taraqqiyot   borasidagi   nazariyalarni,   metodika   bilan   tadqiqot   muammosining
mosligini, diagnostik jarayoning borishidagi talablarni yaxshi bilish muhim. 
Ammo   testologiyada   sifatni   aniqlash   masalasi     keng   ko’lamdagi   ishlarni
bajarishni talab etadi. Buning uchin psixodiagonostik metodikalar  sifatini belgilovchi
asosiy   jihatlarga   murojaat   etish   o’rinli.   Psixodiagnostik   metodikalar   sifatini
belgilashda   beshta   kategoriyaga   tayaniladi:   testlarni   yaratish   maqsadi,   testni
strukturalashtirish,   me’yorlar   (normalar),   ishonchlilik   va   validlik.       Bundan
ko’rinadiki,   testlar   va   so’rovnomalar   yaqqol   psixodiagnostik   ishlanmalar   natijasi
sanaladi.   Ularni   baholashning   esa   o’ziga   xos   tizimi   mavjuD.     Baholash   tizimidagi
5 etakchi   kategoriyalar,   ya’ni   ishonchlilik   va   validlikning   o’zini   ham   to’g’ri   farqlay
olish lozim.  
Psixodiagnostik   adabiyotlarda   qayd   etilgan   ma’lumotlarga   tayanganimizda,
test   nazariyalari   borasida   o’ziga   xos   tajribalar   va     talablar   aniq   belgilab
qo’yilganligining   guvohi.     Testlar   va   so’rovnomalarni   yaratish,   ularni   bir   muhitdan
ikkinchisiga   moslashtirish     yoki   yangi   modifikatsiyalarni   yaratishning   o’zi   ulardan
muttasil foydalanish lozim, degan xulosani bermaydi.   Testlar va so’rovnomalarning
ishonchli   va   validligini   belgilovchi   standartlar   mavjud.   AQSHda   har   yili   ob’ektiv
ko’rsatkichlarga   ega   bo’lgan   testlar   va   so’rovnomalar   haqida   «Aqliy   qobiliyatlarni
o’lchash     yilnomasida»   ma’lumotlar   berib     boriladi.   Bundan   ko’rinadiki,   qator
mamlakatlarda testlar va so’rovnomalar rasmiylashtiriladi va baholanib borilar ekan. 
Bugungi  kunda bizning sharoitimizda ham  psixodiagnostik tadqiqotlarda sifat
bosqichiga   erish   uchun   mavjud   tajribalarga   tayanib,   mahalliy   mutaxassislar
tomonidan bir qator masalalar qayta ko’rib chiqilishi lozim:
1. Jahon psixologiyasida qo’llanilib kelinayotgan «Standartlar”ga tayanib,
psixodiagnostik   metodikalardan   foydalanish   borasida   mahalliy   muhit   uchun   aniq
ko’rsatmalar ishlab chiqish.
2. Mahalliy   sharoit   uchun   qo’llanishi   lozim   bo’lgan   psixodiagnostik
metodikalarni  nashr ettirib borishni yo’lga qo’yish.
3. Test   va   so’rovnomalardan   foydalanishning   ilmiy-tatbiqiy   asoslar
bo’yicha  Respublika miqyosida anjuman o’tkazish.
4. Psixodiagnostik   metodikalardan   foydalanish   bo’yicha   amaliy
qo’llanmalar ishlab chiqish.
5. Mutaxassislar tayyorlash jarayonida Testologiya va testologiya kurslari
o’quv dasturlarida   test  va ularning standartlari  masalasi  uchun alohida   mashg’ulot
mavzulari  ajratish lozim.
YUqorida   sanab   o’tilgan   masalalar     bo’yicha   olib   boriladigan   chora-tadbirlar
Respublikamizda   o’tkazilgan   psixologik   tadqiqotlar   sifatini   yaxshilash   imkoniyatini
beradi.
6 Psixologik   testlardan   foydalanishning   tadrijiy     taraqqiyotining   bir   davri,     20-
asrning   boshlarida   faoliyat   olib   borgan   fransuz   olimlari   A.Bine   va   T.Simonlarning
nomlari   bilan   bog’liq.   CHunki   ular   tomonidan   bolaning   maktabga   tayyorligini
psixologik   jihatdan     aniqlashga   qaratilgan   dastlabki   urinishlarini       J.Kettellning
intellekt bo’yicha  izlanishlarining uzviy davomi sifatida qarashga to’g’ri keladi. Ular
Fransiya   maorif   vazirligi   tomonidan   berilgan   topshiriqlarni   amalga   oshirish   uchun
olib borgan  natijasida psixologiyada aqliy yoshni aniqlashga erishdilar.
A.Bine 1
  va   T.Simonning   tadqiqotlariga   qadar   nemis   olimi   G.Ebbingaus   tomonidan
olib   borilgan   izlanishlar,   aynan   ularning   intellektula   testlarni   ishlab   chiqishi   uchun
nazariy asos bo’ldi deyish mumkin. CHunki, G.Ebbingaus tomonidan taqdim etilgan
xotirani   o’rganish   testlari   inson   psixologiyasi   borasidagi   yangi   metodik   izlanishlar
natijasi edi.
                         1905 yilda A.Bine va T.Simon bolani intellektini o’rganishga qartilgan 30
topshiriqdan iborat shkala ishlab chiqdilar. Topshiriqlar murakkablik darajasiga ko’ra
tuzilgan   edi.   Ushbu   topshiriqlar   o’ta   «qo’pol»   usulda   tuzilgan   bo’lib,   (masalan,   5
yoshli   bola   14-   topshiriqdan   yuqorisini   bajara   olmaydigan).   Ushbu   topshiriqlarda
sensor-perseptiv   rejadagi   masalalarga   e’tibor   berilishi   bilan   bir   qatorda,   ularning
asosiysini verbal materiallar tashkil etar edi.
1908   yilda   Bine-Simon   shkalasining   takomillashtirilgan   varianti     e’lon   qilindi.
Bu   variantda   59   test   topshiriqlari   bo’lib,   ular   yosh   guruhiga   ko’ra   3   yoshdan   13
yoshgacha mo’l j allangan   bo’lib,   u larning yosh xususiyatlariga ko’ra farqlanishi  foiz
hisobida ajratilar edi.  Bunda yosh bosqichlarini ajratuvchi foizli mezon 67 % dan 75
% diapazon olingan. Berilgan topshiriqlarni ko’p miqdorda bolalar echa olmasalar bu
test topshiriqlari murakkab, aksincha ko’pchilik qismi echa olgan hollarda engil test
topshiriqlari hisoblangan.
Test   tarixidagi   A. Bine   va   T. Simonning   test   topshiriqlari     misol   sifatida   keltiriladi
(1911).   Ularning   ilmiy   izlanish   natijalari   bir   muncha   bo’lsa-da   testlarninng   ishlab
1
   
Anne Anastasi ,  Susana Urbina.  Psychology  Testing.-Prentice-Hall International, Inc.2000.   P1 0 - 11 .
7 chiqishda  o’ziga xos  ilmiy -   nazariy asos   bo’la  olgan. Ularning  test   namunalaridagi
topshiriqlardan  keltirib o’tamiz.
7 yoshlilar uchun:
1. O’ng va chap tomonlarni farqlash.
2. Taklif etilayotgan suratni  tafsillash.
3. Ber nechta topshiriqlarni bajarish.
4. Bir necha chaqalarni umumiy qiymatini aytish.
5. Ko’rsatilgan to’rta asosiy ranglarni nomini aytish.
8 yoshlilar uchun:
1.   Xotirada   ikkita   ob’ektning   taqqoslash.   Ularning   orasidagi   o’xshashlikni
ko’rsatish.
2. 20 dan 1 ga  q arab teskari sanash.
3.   Odamlarni     ifodalash d a   tushirib   q oldirilgan   element larini   topish   (4   ta
topshiriq).
4. Kun, sana, oy, yillarni nomlash.
5. Beshta bir xil sonlar qatorini takrorlash.
Bu   testlarning muhimligi shundaki ,  har bir yosh me’yoriga ko’ra normal bolalar
ularni   to’g’ri   echa   olgan.   Bola   o’zining   yoshidagi   topshiriq l ar   guruhi ni     echa   olgan
bo’lsa ,  u normada deb hisoblangan. Buni  tadqiqotlar   bolaning xronologik yoshi bilan
solishtirish asosida aniqlanadigan  aqliy yosh deb hisobladi lar.
Testlar   tarixida     A.Bine   va   T.Simonning   izlanishlarini   davomida   intellektni
mutloq   emas,   balki   nisbiy   o’lchash   mumiknligini   e’tirof   etib,   1912   yilda
INTELLEKT KOEFFITSIENTINI aniqlash usulini fanga kiritdi. Uning qisqartirilgan
varianti IQ bo’lib,  u 
8 . 
Bine   o’zining   shkalasidagi   bunday   o’zgarishlarni   ko’rib,   bunga   nisbatan   samimiy
munosabatni bildirib, kamchiliklarini aniqlash imkoniga ega bo’ldi. 
Bine-Simonning testlari qisqa vaqt oralig’ida er yuziga tarqaldi. Intellektni test
orqali o’rganish borasidagi XX asrning dastlabki o’n yilligida rivojlanish davri Bine-
Simonning xizmati bilan bog’liq.
SHuningdek,   intellekt   testlarini     statistik   tahlil   bilan   bog’lab   tushuntirish
konsepsiyasi     CHarlьz   Edvard   Spirmen   qarashlarida   aks   etgan.   CH.Spirmen
izlanishlari   intellektning   ikki   omilli   nazariyasisni   yuzaga   kelishiga   sabab   bo‘ldi.
Ushbu   nazariga   ko‘ra   intellekt   umumiy   (G-general   faktor)   va   maxsus   (S   –spetial
faktor) omillarga ajratildi. Konsepsiyada ijobiy korrelyasiyalar faqat  u mumiy omillar
kuchida tushuntiriladi. Ushbu faktorda testlarning chuqur kirib borishi ular orasidagi
yuqori   korrelyasi ya ni   ifodaladi.   Maxsus   omillar   o’lchashdagi   xatolarni   ifodalaydi.
SHundan   kelib   chiqib   CH.Spirmen   ko’p   omillarni   to’g’ri   hisoblash   lozimligi
to’g’risidagi   xulosasiga keldi.
Psixologik   testlar dan   foydalanishning     XX   asrning   boshlarida   rivojlanishi.
Psixologik   testlarning   XX   asrning   boshlarida   rivojlanishining   tarixiy   ildizlari
borasidagi   dastlabki   mulohazalarimiz   A.Bine   va   T.Simonning   izlanishlari   b ilan
boshlangan   bo’lsa-da,   ammo   XX   asrning   boshlarida   izlanishlarning   ko’p   qismi
A Q SHda keng olib borildi. Dastlab Bine   S imonning standartlashtirilmagan testlarini
A Q SHda   qo’llagan   tadqiqotchi   Genri   Goddard   hisoblanadi.     Bine-Simon   testlarini
G.Goddartdan so’ngra amerikalik olim L ь yuis Medison Termen X.D.CHayl ь dz  b ilan
birgalikda   testlarni   adaptatsiya   qilish   b ilan   shug‘ u llana   boshladi.     Ko‘pgina
toshiriqlar   modifikatsiya   qilindi   va   ayrim   topshiriqlar   esa   qo‘shildi.     Termenning
mulohazalariga ko‘ra IQning  90 dan 109 ko‘rsatkichlari o’rtacha intellekt darajasini,
70   dan   pasti   esa   aqli   pastlikni,   140   dan   yuqorisi   esa   daholikni   ifodalaydi.   Termen
tomonidan   adaptatsiya   va   modifikatsiya   etilgan   test   varianti   (Stenford   versiyasi
9 hisoblanadi) A Q SHda aq l iy qobiliyatlarni aniqlashda qo’llanila boshlandi.     A Q SHda
birinchi jahon urushi arafasida keng ko’lamda testlashtirish ishlari amalga oshirildi.
Birinchi jahon urushi vaqtida  p sixologik testlar instrumentariysining rivojlanishi
o’ziga   xos   o’rin   tutdi.   P.Fressning   fikricha,   «testlarni   yaratishga»   asos   solindi.
Amerikada   Bosh   K omitet   tomonidan   armiyada     psixologik   tadqiqotlar   uyushtirildi.
Komitet g a   DJ.Kettell,   G.Stenli   Xoll,   Torndayk   va   boshqa   etakchi   psixologlar   jalb
etildi . Ushbu davrda ikkita test batareyalaridan foydalanila boshlandi.α
-   testlar   va  	β -testlardan   foydalanila   boshlandi.   Armiyadagi   1726   000   nafar
askar   test   sinovlaridan   o’tkazildi.   Ulardan   500   000   nafari   savodsiz,   8000   nafri   esa
aqliy   zaif   sifatida     armiya   safidan   chiqarildi,   20   000   nafari   esa   maxsus   batalьionga
xizmatga yo‘naltirildi 2
. 
Birinchi   jahon   urushidan   keyin   AQSHda   Stenford   shkalasidan   tashqarii
Kulьman   (1922),   Yerks   (1923),   Gering   (1922),     aqliy   qobiliyatni   o‘rganishga
mo‘ljallangan   CAVD   (1925)   shkalasi   (Torndayk   rahbarligida)   ishlab   chiqildi.
Evropada   intellekt   diagnostikasi   borasida   Rishar   Meyli   samarali   izlanishlar   olib
bordi.   U   intellektning   analitik   testi   (1928) ,   uning     intellektni   to’rt   omilli   :   etarlicha
murakkab,   plastik,   yaxlitlik   va   ravonligi.   Dj.Stenkviston   tomonidan     umumiy
mexanistik   qobiliyatni   terma   testi   (1923),   Florens   Laura   Gudinaf   Odam   rasmini
chizish   testi   (1926)   ishlab   chiqdi.   Bu   testlarda   olimlarni   uchta   muammo   bezovta
qildi:   1)   katta   yoshdagilarni   intellektual   taraqqiyotini   belgilash   uchun   individual
foydalanish   shkalalarning   mavjud   emasligi;   2)   go’daklarni ng   aqliy   taraqqiyoti ni
a niqlash uchun qulay shkalalarning zarurligi; 3) intellekt va shaxs muhim psixologik
konstruktlar   sifatida   psixologik   testlarni   ishlab   chiqishning   umumiy   nazariyasini
yaratish.
                          Bolalarning   aqliy   rivojlanishi   borasidagi   eng   e’tiborga   sazovor   ishlarni
Arnolьd   Lyusius   Gezellning   (1925)   ishlarida   uchratish   mumkin.   Bu   borada     uning
«Maktabgacha   yoshdagi   bolalarning   aqliy   taraqqiyoti»   mavzusidagi   ishini   alohida
2
  Anne Anastasi ,  Susana Urbina.  Psychology  Testing.-Prentice-Hall International, Inc.2000.   P1 2 - 13.
10 ko‘rsatib     o‘tish   o‘rinli.   Gezell   bolalarning   xulq-atvorini   o‘rganish   uchun
kinomotografiyadan   foydalandi.   O’zining   kuzatishlari   asosida   «Go’daklik   va   inson
kamoloti»   (1929)   asarida,   bolaning   rivojlanish   holatini   3   oylikdan   30   oylik   davrini
195 ta mezon bilan o’lchash mumkinligini qayd etib o’tdi.
Intellekt   testlarni   ishlab   chiqish   bilan   bir   qatorda   shaxsni   nokognitiv   sohasini
o’rganishga   qaratilgan   metodikalar   (shaxsni   o’rganish   testlari)   ham   yaratilishiga
e’tibor qaratilmoqda. SHaxs savolnomalari borasida Robert Session Vudvorts (1917)
anormal xulqni o’rganishga mo’ljallangan testni ishlab chiqdi. Ammo psixologiyada
shaxsni   o’rganish   so’rovnomalari   borasida   dastlabki   savolnomalarni   birinchi   bora,
1909   yilda   gollandiyalik   olimlar   G.Xeymans   bilan   E.Virsm   tomonidan   ishlab
chiqilgan   degan   mulohazalar   bor.   Ular   «SHaxsiy   ma’lumotlar   varog’i»   tarzdagi   bir
necha savolnomalarning mualliflari sanaladilar. 
                          So’ngra   shaxs   savolnomalari   borasida   Floyd   va   Gordon   Ollport   shaxs
fazilatlari reytingini  (1921-22) taklif etdilar. 
Folker tomonidan shaxsni baholash testi (1921). SHuningdek psixodiagnostik testlar
borasida   German   Rorshaxning   (1921)   va   Trumen   Li   Kellining   (1928)   xizmatlarini
ham hisobga olish lozim.
Psixologik testlarning  1930-39 yillarda rivojlanishi.
XX asrning 30 -yillarida bir qator testlar vujudga keldi. Ularning ko’p qismi A QSH da
yaratildi. SHuningdek, 1936 yilda eng etakchi testlar sifatida quyidagi beshta testlar
e’tirof   etildi:   Stenford-Bine,   Rorshax   testi,   Bernteyterning   shaxs   savolnomasi,
Sishoning  m usiqiy talantni  a niqlash testi, Strongning professional qiziqishlar blanki.
1938   yilda   buyuk   Britaniyada   psixologiyada   keng   ko’lamda   qo’llaniladigan
Ravenning progressiv matritsalar testi ishlab chiqildi. Uning mualliflari Dj.Raven va
L.Penros edi Ular umumiy intellektni o’rganish testiga asos solgan edilar.
11 Intellektning   susayishini   o’rganishga   erishgan   David   Veksler,   o’zining
shkalasini   yaratdi.   Unda   11   sub’test   mavjud   bo’lib,   intellektning   turli   qirralarini
o’rganishga qaratilgan.
SHuningdek,   Vekslerning   izlanishlarida   ham   IQning   ya ngi   bir   koeffitsientini   topish
formulasi taqdim etildi.
1937   yilda   Kaliforniya   universitetida   aqliy   etuklikni   aniqlash   testi   e’lon   qilindi.
Uning mualliflari Edvard Li Torndayk va Luis Lion Terstoun hisoblanadi. 1938 yilda
Terstoun o’zining birlamchi aq l iy qobiliyat testlarini e’lon qildi.
             30-yillardagi yana bir  muvaffaqqiyatli   izlanishlarni Uristian Morgan va Genri
Aleksandr   Myurrey   amalga   oshirdi.   Ularning   1935   yilda   «SHax s     tadqiqotlari»
kitobida   psixologik   proeksiya   to’g’risidagi   nazariy   g’oya   xususida   to’xtalingan   edi.
So’ngra u asosida Tematik appersepsiya testi (TAT) vujudga keldi.
SHuningdlek   ushbu   yillarda   proektiv   metodikalarning   yaratilishida   tub   burilish
yuz berdi ,   deyish mumkin. CHunki, venger-shvetsariyalik olim Leopol ь d Sondi testi
psixologiya   olamiga   kirib   keldi.   Uning   testida   6   seriya   har   xil   psixik   kasallikdan
azoblanayotgan   bemorlarning   (har   bir   seriyada   8   tadan   portretlar)   fotografiyalar
bo’lib,   t ekshiriluvchilar ga   har bir seriyadan o’zlariga eng ko’p yoquvchi va eng kam
yoquvchilaridan ikkitasini tanlash tavsiya etilgan. 
40-yillarda  p sixologik testlarning  rivojlanishi.
                1940 yillarda Oskar Burosning « P sixik o’lchashlarning yilnomasi» nashrida
psixologik   t estlar   haqida   ma’lumotlar   taqdim   etila   boshlandi.   Bunda   325   test
sharhlanib,   200   test   faqat   sanab   o’tilgan   edi.   Birinchi   jahon   urushi   singari ,   i kkinchi
jahon   urushi   arafasida   ham   AQSHda   ya ngi   testlar   ishlab   chiqila   bordi.   Amerikalik
olimlar   ya na   asosiy   e’tiborni   armiya   uchun   zarur   guruhiy   testlarni   yaratishga
kirishdilar   va   Armiyaning   umumiy   klassifkatsiyalovchi   testi-guruhiy   testi   yaratildi.
Unda   10mln ga   yaqin   harbiy   xizmatchilar   testdan   o’ tkazildilar.   SHuningdek,
12 harbiylarda Rorshax, TATning qisqartirilgan  varianti , vaziyatli testlar ham tatbiq etila
boshlandi.   Buyuk   Britaniyada   esa   Ravenning   progressiv   matritsalari   harbiy
klassifikatsiyalashda qo‘llanila boshlandi. 
40-yillarda   Stenford ning   “Erishganlik   darajasini   aniqlash”   testi,   Otisning
klassifikatsion   testi,   K ь yuderning   168     topshiriqli   savolnomasi,   sh u ningdek,   Katrin
Briggs va uning qizi Isabel Mayers tomonida n  «Mayers-Briggsning tiplar indikatori»
ustida ishlar olib borilib, 1962 yildagina ushbu test e’lon qilindi.
Ushbu   yillarda   ko’pchilikni   e’tiborini   Minnesot ning       ko’p   jabhali   shaxsni
o’rganish   savo l nomasi   (MMPI)   o’ziga   jalb   etdi.   G.YU.Ayzenkning   Moudsleysk
tibbiyot   savolnomasi   yaratildi.   SHuningdek,   Gilford   «Temperament   sharhi»   deb
nomlangan testni ishlab chiqdi.
Urushdan   so’ngra   Saul   Rozensveyning   frustratsiyaga   reaksiyani   aniqlash
proektiv testi (24 ta suratdan iborat) vujudga keldi.
50-yillarda   Vekslerning   katta   yoshdagilarni   intellektini   o’rganish   shkalasi
yaratildi.   R.Kettellning   intellektni   aniqlashning   erkin   madaniy   testi     va   16   faktorli
shaxs   savolnomasi   yaratildi   (1958).Dj.Teylorning   bezovtalanishning   namoyon
bo’lishini aniqlash metodikasi (1953)   keng ko’lamda tadqiqot maydoniga kirib keldi.
Xorij iy psixolgiiyada  psixologik testlarni  qo’llanilishining o’ziga xosligi
Psixologik   testlarning   rivojlanish   tarixi   to’g’risida   to’xtalgan   o’tgan
paragrafimizda   shuni   guvohi   bo’ldikki,   testologiya   sohasida   xorijiy   psixologiya
vakillari   anchagina   uzoq   yo’llarni   bosib   o’tganliklarini   guvohi   bo’lamiz.   Buning
natijasida testlarning tatbiq etish sohalari, ularning turlari va qo’llanilishi uchun zarur
talablarda   ham   o’ziga   xos   bir   ilmiy   muhitni   kuzatish   mumkin.   Hattoki,   testologiya
sohasida qo’llaniladigan metodikalarning o’rni va rolini ahamiyatini belgilash uchun
ular  tomonidan statistikani  yuritilishini  ham   ahamiyat  molik ekanligini e’tirof  etish
kerak.   Masalan,   1935-1982   yillar   oralig’ida   tatbiq   etilgan   testlarning   rang
solishtirmasiga murojaat qiladigan bo’lsak, quyidagi   jadvallarning   guvohi bo’lamiz
13 (bunday   statistik   baholashni   ham   biz   o’z   ishimizning   ikkinchi   bobida   amalga
oshiramiz) 3
. 
Bundan   ko’rinadigi   testlarning   amaliyotda   tatbiq   etish   va   har   xil   psixologik
tadqiqotlar   uchun   jamiyat   buyurtmasining   hal   etilishi   va   testlarning   amliyotdagi
mavqeini belgilash ko’p jihatdan umumiy tadqiqot yo’nalishlari  uchun mo’ljal  olish
imkoniyati   kelib   chiqadi.   Bundan   ko’rinadi,   xorijiy   psixologiyada   bu   boradagi
e’tiborga   olib   borilayotgan   izlanishlar   birinchidan   psixologik   testlarning
tadqiqotlardagi o’rnini, ikkinchidan tadqiqotlarga bo’lgan zarruratni belgilaydi 4
  SHu
o’rinda yana bir holatni keltirib o’tib ketishimiz o’rinli bosib o’tilgan ilmiy tadqiqot
yo’lda   testlarning   ishlatilishi   va   ularning   muttasil   jamoatchilik   diqqat   markazida
bo’lishi ham muhim ekan. CHunki tatbiq etilayotgan testlarni roli va o’rni va ularning
ommaviyligini hisobga olib borish lozim. Amerika psixolgik assotsiatsiyasining lazer
diskidagi   ma’lumotlar   bankida,   PsyLitda   qayd   etilishicha,   bugungi   kunda   50
mamlakatdagi   1300   psixologik   jurnallarda   mulohalanayotgan   maqollarning   roli
taqdim   etilib   borilishicha   (ma’lumotlar   har   uch   oyda   yangilanib   boradi),   eng
ommaviy shaxsni  o’rganish  testlari  va so’rovnomalar  borasidagi  1990-1996 yillarda
quyidagi   statistik   ko’rinishni   olgan 5
    xorijiy   psixologiyada   testlarni   tatbiq   etish   XX
asrning   90-   yillarda     ko’proq   individuumning   xulq-atvoriga   e’tibor   qaratilgan.
Hattoki   e’tibor   ko’proq   inson   faoliyatining   murakkab,   stressli   sharoitlarini
baholashga   qaratilgan.   Tadqiqot   metodikalari   ham   shunga   ko’ra   ishlab   chiqilishiga
zarurat tug’diradi.
Biz   paragrafimizning   boshida   xorijiy   psixologiyada   testlarni   tatbiq   etishning
o’ziga   xos   tomonlarini,   ularni   qo’llanilishi   sohalari   tarixiga   murojaat   qilishimizni
ta’kidlagan edik. 
3
4
 
Anne Anastasi ,  Susana Urbina.  Psychology  Testing.-Prentice-Hall International, Inc.2000.  P18-19.
5
  Бурлачук Л,Ф, Психодиагностика.-Спб.: Питер.2000. 79-бет
14 Biz   shuni   qayd   etishimiz   kerakki,   psixologik   adabiyotlarni   o’rganishimizda
psixologik   testlarni   tatbiq   etish   xorijiy   psixologiyada   ma’lum   tizimni   yuzaga
keltirgan va   ularning foydalanishni  muvofiqlashtiruvchi uyushma faoliyat  ham  olib
boradi. 
Xorijiy psixologiyada testlarni tatbiq etish jarayonida ularning sifatini baholash
va standartlariga alohida e’tibor qaratiladi.
SHuning   uchun   psixodiagnostik   metodikalarni   tatbiq   etish   yoki   diagnostika
sifatini   aniqlashda   uning   darajalari   va   jihatlarini   inobatga   olish   maqsadga   muvofiq.
SHu   o’rinda   golland   olimi   YAn   ter   Laakning   yondashuvini   e’tiborga   olish   lozim.
Uning   fikricha   psixodiagnostikada   sifatni   muhokama   qilishdan   oldin,   testlar
nazariyasi (klassik va zamonaviy ),   muhit bilan taraqqiyot borasidagi nazariyalarni,
metodika  bilan  tadqiqot   muammosning  mosligini,  diagnostik   jarayoning  borishidagi
talablarni yaxshi bilish muhim degan xulosani beradi 6
. 
Ammo psixodiagnostikada sifatni aniqlash masalasi   keng ko’lamdagi ishlarni
bajarishni talab etadi. Buning uchin psixodiagonostik metodikalar  sifatini belgilovchi
asosiy   jihatlarga   murojaat   etish   o’rinli.   Psixodiagnostik   metodikalar   sifatini
belgilashda   beshta   kategoriyaga   tayaniladi:   testlarni   yaratish   maqsadi,   testni
strukturalashtirish,   me’yorlar   (normalar),   ishonchlilik   va   validlik.       Bundan
ko’rinadiki,   testlar   va   so’rovnomalar   yaqqol   psixodiagnostik   ishlanmalar   natijasi
sanaladi. Ularni baholash esa o’ziga xos tizimi mavjud.  Baholash tizimidagi etakchi
kategoriyalar, ya’ni ishonchlilik va validlikni o’zini ham to’g’ri farqlay olish lozim.  
Psixodiagnostik   adabiyotlarda   qayd   etilgan   ma’lumotlarga   tayanganimizda,
test   nazariyalari   borasida   o’ziga   xos   tajribalar   va     talablar   aniq   belgilab
qo’yilganligini   guvohi   bo’lamiz 7
.     Testlar   va   so’rovnomalarni   yaratish,   ularni   bir
muhitdan   ikkinchisiga   moslashtirish     yoki   yangi   modifikatsiyalarni   yaratishni   o’zi
ulardan   muttasil   foydalanish   lozim   degan   xulosani   bermaydi.     Testlar   va
6
7
15 so’rovnomalarni ishonchli va validligini belgilovchi standartlar mavjud. AQSHda har
yili   ob’ektiv   ko’rsatkichlarga   ega   bo’lgan   testlar   va   so’rovnomalar   haqida   «Aqliy
qobiliyatlarni   o’lchash     yilnomasida»   ma’lumotlar   berib     boriladi.   Bundan
ko’rinadiki,   qator   mamlakatlarda   testlar   va   so’rovnomalar   rasmiylashtiriladi   va
baholanib borilar ekan. 
Bundan ko’rinadiki, xorijiy psixologiyada test amaliyoti borasidagi  tajribalarni
biz o’zlashtirmiz va o’zimizda tatbiq etishimiz lozim.
Mabodo     testlarni   turlari   va   tatbiq   etish   sohalarini   murojaat   etib   ko’radigan
bo’lsak   ham   o’ziga   xoslik   kuzatiladi.   Testlarni   tatbiq   etish   turlarini   xarakterli
tomonlarini   hisobga   olib   A.Anastazi   quyidagi     individual   faoliyatni   o’rganish,
ma’lum   populyasilarni   o’rganish,   guruhiy   faoliyatni   o’rganish,   intellektni   baholash,
shaxs   faoliyatini   baholash   testi,   qiziqshlar   va   attityudlarni   o’rganish,   proektiv
metodikalar. Situatsiyalarni baholash testlari, kuzatish va biografik ma’lumotlar 8
. 
8
  Anne Anastasi, Susana Urbina.   Psychology  Testing.-Prentice-Hall International, Inc.2000.   P 18-19.
-688
16

Mavzu: Testologiya tarixi . Reja: 1. Testologiyaning vujudga kelishining shart-sharoitlari. Dastlabki testlar. 2. Testologiyaning fan sifatida shakllanish bosqichlari. 3. Ilk psixolog eksperimentatorlar. 4. Testlarni paydo bo’lishida F.Galton va Dj.Kettellning xizmatlari. 5. Intellektual testlarning paydo bo’lishi. Guruhiy testlar. 6. Qobiliyatlarni test yordamida o’rganish. 7. Standartlashgan testlar. Testologiyaning XX asrda rivojlanishi. 1

Inson xususiyatlarini diqqat xususiyatlari, farqlar va o‘xshashliklar , idrok ning individual xususiyatlari tadqiq etish edi SHunday qilib, haqiqat dan shaxslar ni bir xil kuzatiladi , deb oqibatda og’ishlar, alohida o’zgaruvchanlik, umumlashma qilish uchun emas, balki aniq va taxminiy xulosalarga kelishga erishdi. SHaxs ga bunday yondashish ilk ilmiy laboratoriyalar da amalga oshirildi. U o’z ishlarini Le ypsdagi 1879 yilda tashkil etilgan V. V und ning ilk tajrijalariga tayanib olib bordi. Uning tadqiqot yo’nalishi va eksperimental ishlarni olib borishidagi dastlabki bosqich da boshqa asoschilar ning tajribalari belgi lovchi rol o’ynaydi. Dastlabki tajribajalar fizika qonuniyatlari bilan aloqador bo’lib, m uammolar , asosan laboratoriyalarda v i z ual , eshituv va boshqa sezuvchanlik , oddiy reak s iya vaqti ni o’rganishga bag’ishlangan edi . 19-asrda e ksperimental psixologiya sida individual farq yo’nalishini ta’sir boshqa jihatdan tajriba- sinov rivojlantirish ga sabab bo’lgan ile psixologik yondashuv sanaladi. Tajribalar qattiq monitoring sharoitida , kuzatuvlarini o’tkazish . Misol uchun, ko’rsatmalar , bizga ruxsat mavzu tajribada reak s iya ancha oshirish yoki uning tezligini kamaytirish mumkin . SHuningdek, atrofdagi nur yorqinligi yoki vizual sezgi faoliyat ga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin. SHunday qilib, kuzatish ning ahamiyati isbotlan di. Bu esa keyinchalik standart sharoitlarda sinov larni va tartib standartlashtirish ni amalga oshirishda psixologik t estlar ni yaratilishiga sabab bo’ldi. Francis Galton ning eksperimental izlanishlar olib borishda o’ziga xos hissasi bor. Ingliz biolog Sir Francis Galton amaliy psixologiyani rivojlanishning asos chilaridan biri edi. U ning ko’p va xilma-xil tadqiqot lari irsiyatni o’rganishga bag’ishlangan edi. Irsiyat ni o’rganish kabi ohang , odamlar xususiyatlari dan o’lchash dan ko’proq xabardor ligi ishlarni amalga oshirishiga qo’l keldi . Faqat shu yo’l bilan u o’zini tadqiqot yo’nalishiga ega bo’ldi . SHuning uchun , ota-onalar o’rtasidagi o’xshashlik ning aniq darajasi aka- ukalar, yaqinlar va amakivachchalari yoki egizaklarni O’rganishda ham hisobga oldi. Buning uchun F. Galton antropometr ik tajriba- sinovlarini o’tkazdi. U shuningdek, jahon ko’rgazmasida 1884 yilda antropometrik 2

laboratoriya ni ishga tushirdi va tajriba-sinovlarni amalga oshirdi. U erda m ehmonlar ning jismoniy xususiyatlari , ko’rish va eshitish, mushak kuchi , reak s iya vaqti uchun test larni tatbiq etdi. F. Galton o’zi eng oddiy sinovlari da ishlangan ayrim sinov vositalari hali ham mavjud. Masalan, v i z ual og’ish , hushtak uzunligi , idrok imkoniyatlarini, kinestetik og’ishlarni o’lchash uchun seriyali topshiriqlardan foydalangan . F. Galton hissiy o‘zgarishlarni aniqlash testlar bo‘lishi mumkin , deb hisobl adi. O‘z navbatida Galьton ham aqliy nuqsonlarni o‘rganishga e’tibor qaratdi. Keyinchalik Galьton o‘z tadqiotlarida K.Pirsonning matematika usullarini tadbiq etdi. Jeyms Ke ttell va uning < ruhiy testlar > . ayniqsa psixologiya tarixida o’ziga xos o’ringa ega . Ps ixologik test rivojlantirish d a hissa Amerika psixolog Jeyms McKeen Ke ttell salmoqli ishini amalga oshirdi. U bu borada ma’lum asarlar yaratgan bo’lib, natijasida uning xizmatlari tufayli eksperimental psixologiya paydo bo’ldi . Kettellning tadqiqotlarida V undt va Galьtonning ta’sir mavjud. U o‘zining keyigi tadqiqotlarida zehn testlarini yaratish va qo‘llash masalalariga yo‘naltirdi. 1890 yilda J . Ke ttell tomonidan maqolada “Intellekt va uning o‘lchash masalasiga” bo‘yicha maqola yozdi. Ushbu maqolada bir qator testlar ni intellektual aniqlash uchun qo’llash xususiyatlari yoritildi. P.X. Dyubua (P.H.Dubois, 1966) qadimgi xitoy zadoganlarini ishga qabul qilishda psixologik testlashtirishdan bundan 3000 yilga yaqin yildan oldinroq amalga oshirilganligini qayd etadi. Qadimgi greklar testlashtirishni ta’lim jarayonining yo’ldoshi sifatida qarab, jismoniy va aqliy ko’nikmlarni o’zlashtirishni baholashda testlardan foydalanganlar. Suqrot metodi ta’lim jarayonining testlashtirish bilan uyg’unlashuvni ifodalaydi. O’rta asr evropa universitetlari uchun ilmiy unvon va darajalar berish uchun imtihonlar joriy etildi. Biroq zamonaviy psixologik testlashtirish haqimda so’z borganda XIX asrga e’tibor qaratishni talab etadi. 3

Testlashtirishning tarixidan ham ma’lumki, dastlabki diagnostik metodikalar, xususan, ispan olimi Xuan Xart (1530-1589) va fransuz olimlari J.Eskirol (1772- 1840), E.Segen (1812-1880), tomonidan taqdim etilgan diagnostik vositalar inson psixologiyasining ma’lum bir jihatlarini yoritishga qaratilgan bo’lsa-da, tashxis natijalari sifatini baholash borasida ma’lum talablar masalalari xususida to’xtalishga erta edi. SHunday bo’lsa-da, J.Eskirol va E.Segenlar psixik kasallik bilan aqliy taraqqiyotda ortda qolish o’rtasidagi farqlashni muayyan mezonlar orqali o’rganishga kirishgan edilar. Testologiyada etarlicha izlanishlar va metodikalar yaratilayotgan bo’lsa-da, ammo tatbiq etish sifati doimo mutaxassislar diqqat marakazida bo’lishi lozim bo’ladi. Testologiya tarixidan ham ma’lumki, dastlabki diagnostik metodikalar, xususan, ispan olimi Xuan Xart (1530-1589) va fransuz olimlari J.Eskirol (1772- 1840), E.Segen (1812-1880), tomonidan taqdim etilgan diagnostik vositalar inson psixologiyasining ma’lum bir jihatlarini yoritishga qaratilgan bo’lsa-da, tashxis natijalari sifatini baholash borasida ma’lum talablar masalalari xususida to’xtalishga erta edi. SHunday bo’lsa-da, J.Eskirol va E.Segenlar psixik kasallik bilan aqliy taraqqiyotda ortda qolish o’rtasidagi farqlashni muayyan mezonlar orqali o’rganishga kirishgan edilar. Ilmiy Testologiyaning tarkib topishida psixologiya fanida eksperiment va natijarlarni o’lchash g’oyalarining kirib kelganligini tadqiqot sohasida qo’yilgan katta qadam, deb baholash mumkin. Bu boradagi o’rinishlarni XIX asrning 30- yillarida nemis olimi Volьf tomonidan diqqat xususiyatlarini aniqlash borasida uzoq vaqt davomida olib borgan izlanishlarida kuzatish mumkin. Bu tadqiqotlarda nemis olimi “psixometriya” tushunchasini birinchilardan bo‘lib fanga olib kirgan. E.Veber va G.Fexnerlarning (XIX asr o‘rtalari) psixofizik tadqiqotlarini ham eksperimental psixologiyada psixik hodisalarni o’rganishdagi yangi yo’nalish deyishimiz mumkin. 4

Bu tarzdagi tadqiqotlarlar ko’lami yana bir qator olimlar tomonidan kengaytirildi. Ammo psixologik tadqiqotlarda statistik qayta ishlash usullarini tatbiq etilishini, olamshumul ilmiy inqilob, deb qarash mumkin. F.Galьton o‘z davridayoq “korrelyasiya koeffitsientini hisoblash” metodini (1888 yil) antropometriya va irsiyatni aniqlashda qo‘llagan edi. F.Galьton va uning izdoshi K.Pirsonlarning korrelyasiya koeffitsientini aniqlash usulini, A.Bine va T.Simon intellektni o’lchashda shkalalarga tayangani (1905), V.L.SHtern tomonidan intellekt koeffitsienti (IQ)ni fanga kiritilganligi tadqiqotlarda sifat o’zgarishi yuz berishidan dalolat beradi . YUqorida sanab o’tilgan tadqiqotlar psixodiagnostika sohasidagi ilk ilmiy qadamlar hisoblanadi. Ammo bugungi kunda ham psixodiagnostik metodikalarni tatbiq etishda sifat masalasiga e’tibor qaratish tadqiqotchilarning diqqat markazida bo’lishi lozim. CHunki, ko’p holatlarda tadqiqotchilar tomonidan o’rganilayotgan muammoning baholash apparati, ularning mezonlari va yondashuvlari mavhum holda bo’ladi. Natijada tadqiqotdan olinayotgan ma’lumotlarda ilmiy yanglishishlar yo’l qo’yiladi, yoki tadqiqot yangiligini izohlashga asos bo’lmay qoladi. SHuning uchun psixodiagnostik metodikalarni tatbiq etish yoki diagnostika sifatini aniqlashda, uning darajalari va jihatlarini inobatga olish maqsadga muvofiq. SHu o’rinda golland olimi YAn ter Laakning yondashuvini e’tiborga olish lozim. Uning fikricha, testologiyada sifatni muhokama qilishdan oldin, testlar nazariyasi (klassik va zamonaviy ), muhit bilan taraqqiyot borasidagi nazariyalarni, metodika bilan tadqiqot muammosining mosligini, diagnostik jarayoning borishidagi talablarni yaxshi bilish muhim. Ammo testologiyada sifatni aniqlash masalasi keng ko’lamdagi ishlarni bajarishni talab etadi. Buning uchin psixodiagonostik metodikalar sifatini belgilovchi asosiy jihatlarga murojaat etish o’rinli. Psixodiagnostik metodikalar sifatini belgilashda beshta kategoriyaga tayaniladi: testlarni yaratish maqsadi, testni strukturalashtirish, me’yorlar (normalar), ishonchlilik va validlik. Bundan ko’rinadiki, testlar va so’rovnomalar yaqqol psixodiagnostik ishlanmalar natijasi sanaladi. Ularni baholashning esa o’ziga xos tizimi mavjuD. Baholash tizimidagi 5