logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Proektiv texnika

Proektiv texnika

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

40.830078125 KB
Скачать
Mavzu: Proektiv texnika Reja: 1. Proeksiya tushunchasi 2. Proektiv metodika 1. SHaxs diagnostikasida proektiv metodikalardan foydalanish Proektiv psixologiya yarim asrlik tarixga ega bo’lsa - da, undan oldin ham ba ь zi olimlar inson proeksiyalari masalasiga to‘xtalib o‘tganlar. Ularning qarashlari proektiv psixologiya haqidagi klassik nazariyalar hisoblanadi. Proektiv testlar masalasiga tuxtalishdan oldin, proeksiya tushunchasi mazmuniga eьtibor berish lozim. Proeksiya tushunchasi dastlab, Z.Freyd tomonidan shaxslarning ongli va ongsizlik tarzda ko‘chirilgan shaxsiy xususiyatlari, tashki obьektlarga nisbatan munosabatini ifodalash uchun qo‘llanilgan. Proeksiya lotincha «proektio» so‘zidan olingan bo‘lib, oldinga irg‘itish, tashlash maьnosini bildiradi. Proeksiya baьzida insonning men mexanizmi bilan, ichki himoya kuch sifatida namoyon bo‘lishini Freyd taьkidlaydi. Proeksiya sublimatsiya, ratsionalizatsiya, forig‘lanish kabi tushunchalarni ham qamrab oladi. G.S. Frimen insondagi proeksiyalarni shunday izohlaydi. 1. Ongsizlik holati, yaьni insonning bu holatda boshqa kishilarning g‘oya, qarash, istak, emotsiya yoki xarakter xislatlarini o‘ziga olishi sifatida. 2. O‘z shaxsiy ehtiyojlarini boshqalarga ko‘chirish sifatida . 3. Qandaydir tajribaga asoslangan noto‘g‘ri xulosa chiqarish sifatida qaraydi. Bundan tashqari baьzi olimlar aynan proeksiya suzini kuyidagicha ifodalaydilar. Proeksiya - voqelikni, insonlarni, namoyon qilingan stimullarni idrok etish muayyan darajada shaxsning psixik holati, ehtiyojlari, xususiyatlariga mos ravishda tafsiflash tendensiyasi mavjuD. Proeksiya–anglanmagan psixologik mexanizm sanaladi, yaьni proeksiya elementlari ongsiz tarzda idrok qilinadi. Bu holat klinik tadqiqotlar, psixoterapivtik izlanishlarda ham yaqqol ko‘zga tashlangan. CHunki proektiv testlarga berilgan dastlabki taьriflar klinik nuqtai nazardan berilgan. Proeksiya so‘zli assotsiyasiyalar, tugallanmagan so‘zlar, rasm va dog‘lar, tekshiriluvchilar chizgan rasmlar, turli qo‘zg‘atuvchi stimullardan iborat. Lekin proektiv metodikalar ildizi 1904-1905 yilda K. Gustav YUng tomonidan yaratilgan so’zli assotsiyasiyalar testiga borib taqaladi. Bu metodikani yaratish bilan YUng shaxsning ongsizlik holatlaridagi kechinmalarini assotsiativ diagnostika qilish mumkinligini ko’rsatib berdi. Keyinchalik assotsiativ testning turli variantlari aybdorlik hissini aniqlashda (yolg’on detektori) M.Veyrtgaymer va A.R.Luriya tomonidan normani patologiyadan ajratish va boshqa vaziyatlar uchun qo’llanilgan. Proektiv testlar qatoridagi tugallanmagan hikoya yoki gap testi ham YUngning assotsiativ testidan kelib chiqqan, deb hisoblanadi. Bundan tashqari Evropaning klassik psixologiya maktabi vakillari Frenk, G.Rorshax, G. Myurrey kabi olimlarning hissasi proektiv testlarning kelib chiqishiga keng ahamiyat kasb etadi. YUqorida aytilgandek, dastlabki proektiv testlar klinik xarakterda tadbiq etilgan. Proektiv psixodiagnostikaning yuzaga kelishi G. Rorshaxning 1921 yilda Germaniyaning Bern shaxrida chop etilgan «Psixodiagnostika» asari bilan bog‘lanadi. O‘zi rassom bo‘lishiga qaramay Rorshax sanьat va rassomchilik tarixiga juda qiziqqan. Unga maьlum bo‘lishicha, buyuk rassom Leonardo Da Vinchi o‘z xayolini osmondagi bulutlar, ulardagi turli shakllarni uzoq vaqt davomida kuzatish va ularni tahlil qilish orqali mashq qildirgan. Bu xususiyat yaьni atrofimizdagi «predmetli dunyoni jonlantirish» barchaga, ayniqsa, rassomlar va yosh bolalarga xos bo‘lgan xususiyatdir, deb qaraldi. G. Rorshax talqiniga ko‘ra, siyoh dog‘lari, yaьni ko‘rishga yunaltirilgan siyoh doglari motor (harakat) fantaziyalarini jonlantiradi. Rorshaxdan avval siyoh dog‘lari bilan boshqa olimlar asosan Rossiyada F.E. Ribakov, Fransiyada A.Bine va Vallon Anrilar tadqiqot olib borganlar. Birok Rorshax birinchi bo’lib fantaziya obrazlarini shaxsning sifat va xislatlari bilan aloqasini isbotlab berdi. Rorshaxning tadqiqotlar g’oyasi bugungi kunda ikki yirik yunalishlarda AQSH (Beek Klopfer, Davidson Rapoport) va Evropada (Bohm, Doosli-Listeri) o’rganilmokda.Rossiyada Rorshax testini o’rganishga urinishlar XX-asrning 20-30 yillariga to’g’ri kelib,u asosan shaxsning anomal xususiyatlarini aniqlash, nevroz va psixopatiyalar diagnostikasida, shuningdek, epilepsiya (tutqanoqlik) kasalligini tadqiq qilishda foydalanilgan. SHuningdek, 1935-1939 yillarda ko‘pgina proektiv testlar yaratilib psixoterapiyada keng qo‘llanilgan. Bunda turli xil kasalliklar va tramvalarning shaxs psixikasiga taьsiri, kasallik va sog‘lomlik o‘rtasidagi alomatlar o‘rganilgan. SHular q atorida 1935-yillarda jurnallarda chop etilgan tematik appersepsiya testi (TAT)ni kiritish mumkin. Bu test kelib chi q ishiga k o’ ra fantaziyani eksperimental o’rganish metodikasi sifatida yuzaga keldi. Uning muallifi G.Myurrey hisoblanib, Rorshax testi singari kelib chiqish tarixi mavjuD. Bunda shunday masala yuzaga keldiki, pedagog va psixiatrlarga tekshiruvchilar uchun maxsus tanlab olingan syujetli rasmlar asosida tuzilgan hikoyaga qarab, insonning qiziqishlari, mayllari haqida xulosa chiqarish mumkinligi oldindan maьlum bo‘lib, baьzida esa psixikaning kasallik holatini ham aniqlash imkoni mavjud edi. Bir qarashda TAT fikri Rorshax g‘oyasiga qaraganda ancha sodda va aniq ko‘rinar, biroq, bunda muallif qahramonlari taqdiri va rasmlari to‘g‘rida-to‘g‘ri aks etadi-yu, baьzilari karama –karshi maьno aks etishi, muammo tug‘diradi. O‘tgan asrning buyuk ertakshunoslari yozgan ertaklari mazmuni ham proektiv xarakterli hisoblangan. Bu esa bolalarning turli xil psixologik xususiyat va holatlarini o’rganishda qo’l kelgan. Fransiyada SH.Perro, Germaniyada aka-uka Grimlar juda ko’p proektiv xarakterli ertaklar yaratgan. Bunga misol qilib «Kizil shapkacha», «Uxlab yotgan parizod», «Dono kiz», «Bo’ri bilan echki», «Qor malikasi», kabi ertaklarni keltirish mumkin. Aynan, ushbu ertaklar ham proektiv testlarning kelib chikishiga sabab bo’lgan, degan maьlumotlar mavjuD. Bundan farqli ravishda proektiv testlar masalasi va proeksiya tushunchasi psixologiyaning bir qancha sohalarida bahsbob bo‘lgan. SHu jumladan, eksperimental psixologiya , analitik psixologiya, xolistetik psixologiyada keng tadqiq qilingan . Analitik psixologiyada aynan ertakli proektiv testlar orqali bolalarning ongsizlik holatlarini tadkik etish keng yo’lga qo’yilgan. Bugungi kunda bu ertakli terapiya nomi bilan g’ arbda mash h ur sanaladi. Umuman olganda proektiv testlar masalasi ba h sbob masalaga aylanib, u olimlar o’ rtasida turlicha fikrlar va qarashlarni keltirib chi q ardi. Z.Freyd fikriga k o’ ra , proektiv testlar mazmunan ongsizlikni ifodalaydi shu bilan birga instinktiv xarakter kasb etadi. Xolistetik psixologiya vakillari proeksiya masalasiga boshqacha nazar bilan q arab, u insonning sub ь ektiv yoki ichki dunyosi bilan bo g‘ li q ligini ta ь kidlaydi . B u esa insondagi strukturali yashirin ma q sadlar borligini ifodalaydi. Aynan shu holat barcha kishilarda «shaxsiy dunyo» deb ataladi. Bularga karshi ravishda eksperimental psixologiya vakillari proeksiya va proektiv testlar masasalasiga o’ zgacha q aragan. Bunga ko’ra proeksiya tushunchasi nazorat va bilish usuli, idrokli jarayon bilan xarakterlanadi: atributiv proeksiya, klassik proeksiya, artistik proeksiya, ratsional «akliy» proeksiya, munosabatli proeksiya va similyativ proeksiya . Atributiv va klassik proeksiyalar inson xarakterida o’ zini anglash bilan vujudga kelib, undan boshlab q arama- q arshi orttirilishi ta ь kidlanadi . Artistik proeksiyalar idrokning determenantligi va aktual ehtiyojlar paydo b o‘ lishi va q ondirilishi bilan bo g‘ li q ligi k o‘ rsatiladi. Bu falsafiy oqim bo‘lgan Autizm qarashlarini ham o‘z ichiga oladi. Ratsional proeksiyalar esa inson xarakteri, xul q - atvori va a q l-zakovatini mazmunini belgilaydi. Va bu D.Xolmsning proeksiya tushunchasi klassifikatsiya si ga bergan tahlilida keng o‘ rin olgan . Proektiv psixologiyaning kelib chikishiga V.Vund, F.Galьtonlarning tadqiqotlari ham katta ahamiyat kasb etadi. Ular Vyursburg psixologiyasida dastlabki eksperimental tadqiqotni o’tkazganlar. Tadqiqot «Assotsiativ so’zlar» metodikasi deb olib borilgan. Bunda shaxslardagi xarakter xususiyatlari o’rganildi. Lekin, ko’plab olimlar fikricha, dastlab proektiv testlarni K.G.YUng ishlatganligi taьkidlanadi. YUng erkin assotsiatsiyalar testi orqali barcha proektiv testlar xarakterini ochib berdi.YAьni bu shaxsni diagnostika qilishni kompleks usuli, deb ham tan olindi. 1910-yillarda tadqiqotchilar G.Kent, K.G.YUng, A.Rozanovalar AQSHda shaxslarni favkulodda holatlarda o’rganadigan stimulli testlar yaratishga kirishdi. Bunda yuz kishidan natijalar olinib, ulardagi individuallik xususiyati o’rganildi. Bu metodika garchi klinik xarakterli bo’lsada ,keyinchalik boshqa olimlarning ham nazarini torta boshladi. 1946-yilda Rapoport K.G.YUng tadqiqotlaridan kelib chikib 60 ta stimulli so’zlardan iborat metodikani yaratdi. Metodika asosida psixoanalitik nazariya yotib, shaxslardagi ichk nizolarni, faoliyatdagi mental buzilishlarni o’rganadi. Ba’zi olimlar esa Z.Freyd ning 1909- yilda bosilib chiqqan monografiyasi «psixoanaliz asoslari»da proektiv testlarning dastlabki nazariy asoslari yotishini taьkidlaydilar .19 asr oxirida va 20 asrning 30- 40-yillarida proektiv testlar va ularning turli yo‘nalishdagi maktablari paydo bo’ldi 1921-yilda G.Rorshax amalga oshirgan ish proektiv metodikalarni empirik tadqiq qilishning yangi talqini, deb nom oldi. Bundan tashqari proektiv testlar rivoji 1920-yillardan so’ng jadal o’sib bordi. 1939-yilga kelib Frenk fanga haqiqiy proektiv metodika tushunchasini kiritdi. SHundan keyin proektiv metodikalar turli xil vaziyatlarda va sohalarda keng qo’llanila boshladi. Masalan, tadqiqotchi G.Myurrey, YUng va Rorshax ishlaridan kelib chiqib voyaga etmagan jinoyatchilarning sirlarini ochishda qo‘l keladigan proektiv test, yaьni TAT(tematik appersepsiya) ni sud- psixologik ekspertezasida keng qo‘llagan. Bu metod Garvard psixologik klinikasida ham keng yo‘lga qo‘yilgan. Bunda sinaluvchilarning oshkor etishni xohlamaydigan yoki yashirib kelayotgan xotiralari, g’oyalari, kechinmalari ochib berilgan . Xorijiy psixologiyada keng qo’llanilgan proektiv metodika bu Lyusherning «Rang testi» bo’lib, u shaxslardagi konflikt, agressivlik, shaxslararo munosabatdagi kelishmovchiliklar, shu bilan birga insonlarning ranglarga munosabatini aniqlashga keng imkon bergan. Bundan tashqari ushbu test sog’lomlik va kasallik o’rtasidagi tafovutlarni aniqlashda ham qulay metodika hisoblangan. Lyusher fikricha, inson proeksiyalarini ranglar bilan ham yorkin bilish mumkin. CHunki har bir kishi o‘zi yoqtirgan va yoqtirmagan ranglari bilan o‘z xususiyatini belgilaydi, deb taьkidladi. Keyinchalik proektiv testlarning noverbal variantlari keng tarqala boshladi. SHular jumlasida geomitrik figuralar testi ,uz ramini chizish ,manzaralar kursatmasi ,orqali insonlarning xissiy olami ,ijodiy qobiliyatlari haqida maьlumot olingan. Test talabiga ko‘ra, obьektiv mazmun kasb etgan. CHunki berilgan yo‘riqnomalar bu holatni taьminlashga xizmat kilgan. Bugungi kunga kelib proektiv testlarlarning yangi modifikatsiyalari psixolog olimlar tomonidan ko’plab yaratilmoqda . Biz mavzumizda proektiv metodikalarning klassifikatsiyasi xususida to’xtalib o’tamiz. Proektiv metodikalarni tatbiq etish jarayonida ularning klassifikatsiyasi bir qator jihatlarni inobatga olishni talab etadi. Quyida klassifikatsiyaga doir keltirilgan ayrim yondashuvlar ustida to’xtalamiz. Mashhur psixolog L.Frenk barcha proektiv testlar to’g’risidagi nazariy va amaliy maьlumotlarni o‘zlashtirib, ularning yangicha klassifikatsiyasini yaratdi(10.32-38 betlar). Uningcha har bir turdagi proektiv test alohida mazmun kasb etib, o‘ziga xos tahlilni talab etadi. Metodikalarni guruhlarga bo‘lish, tadqiqot natijalari tahlilini osonlashtiradi va tadqiqotchiga kulaylik olib keladi Bugungi kun amaliyotida proektiv testlarning bir qator turlari qo’llanilib kelinmoqda: 1. Konstitutsiyaviy metodlar. 2. Konstruktiv metodlar . 3. Interpritatsion metodlar . 4. Katartistik metodlar . 5. Eksprissiv metodlar. 6. Imprissiv metodlar . 7. Additiv metodlar . YUkoridagi xar bir testlar turiga alo h ida proektiv metodikalar kirib, ular turlicha mazmun mo h iyatga ega. 1.Konstitutsi ya viy xarakterli proektiv testlar q atoriga «Tugallanmagan s o’ zlar», «Tugallanmagan rasmlar» testlari kirib, o’ tkazilish texnikasiga k o’ ra turli situatsiyali (vaziyatli) strukturalardan iborat. Metodika materiallari amorf xarakterga ega bo’lib, tekshiriluvchilardan asosan mantikiy mulo h azalashni talab etadi. Ushbu metodikaning muallif lar i Saksa va Levi hisoblanib, ommabop testlar q atoriga kiradi. Muallifdan oldin ham ushbu metodika, eksperimental psixologiyada qo’ llanilgan . YUqoridagi variantini esa Saks va Levilar yangi variantda tuzganlar. Metodikada 60 ta tugallanmagan so’zlar keltirilgan bo’lib, ular 15 ta guruhga ajratilgan. Metodika savollari orqali shaxsning oylaviy munosabatlardagi hulq-atvori, o’z-o’zidagi qarama -qarshilik chegarasi, seksuaal xarakter xususiyatlari, qo’rquv va hissiy buzilishlar, kelajakdagi va bugungi kundagi orzu istaklari, ota-onasi bilan munosabati shu bilan birga do’st yaqinlari bilan munosabat mazmuni aniqlanadi. Test o’tkazishda alohida anketa mavjud bo’lib, u tekshiriluvchilarni testga tez yo’naltirish xususiyatiga ega.SHu qatorda tadqiqotchi Varttegning «Tugallanmagan rasmlar» testi ham xudi shu xarakterda foydalaniladi. 2.Konstitutsiyaviy xarakterdagi proektiv metodikalar insonlar va hayvonlar figuralari, modellari orqali shaxs xususiyatlarini tahlil etadi. Bunda rasmlar va figuralar minatyura xarakterida ham ifodalanishi mumkin. Tadqiqot har bir yoshda alohida xarakter kasb etadi. Bu esa tekshiriluvchilarni muhitdagi ijtimoiy ximoyasini ochib beradi. Masalan, inson rasmi va xayvon rasmi testning kuprok masalasini tashkil etadi. Metodika tahlilida har bir figura, qurilish materiali, mozaika modellari va saranjomlik hisobga olinadi. 2.Interpritatsion xarakterdagi proektiv testlar turkumiga TAT (tematik appersepsiya)testi misol bo’lib ,bunda masala va topshiriklar illyustratsion xarakterda ifodalanadi. Metodika insondagi kiziqishlar, hissiy kechinmalar shu bilan birga, ichki imkoniyat va yashirin maqsadlarni aniqlaydi. Metodika mualliflari G.Myurrey va Morganlar sanaladi. Metodika Myurrey yaratgan shaxs nazariyasiga asoslanadi. YAьni ehtiyojlar shaxsning xulq-atvorini, tasavvurlarini, bilish jarayonlarini yo‘naltiradi va tashkillashtiradi, degan tamoyilga asoslanadi.Myurrey bunda barcha ehtiyojlarni psixodinamik kutilmalar, deb atadi. Myurrey barcha ehtiyojlarni vital va psixogen turga ajratadi.Vital ehtiyojlarga – suv-xavo ,psixogen ehtiyojlarni bilish, sanьat, sevgi kabilarga ajratdi. Metodikada 20 ta ehtiyoj qo‘llanilsada lekin, 24 tasi farvqlanadi(6.26-31-betlar). Myurrey fikricha, metodikadagi rasmlarni tekshiriluvchilar ikki xil izohlaydilar. Mavhumlik aks etgan rasmlarni o’z hayotiy tajribalari orqali bajaradilar. Erkak va ayollarga berilayotgan topshiriqlar alohida -alohida bo’lishi ham test koidalaridan biri sanaladi.CHunki jinsiy xarakterdagi tafovut rasm guruhlarida aloxida mazmun kasb etadi. 4.Katartistik mazmunli proektiv testlarga o’yin faoliyati bilan belgilanadigan testlar kiradi. Masalan, «psixodrama», «ixtiyoriy teatr sahnasi», «terapivtik chiqishlar», misol bo’la oladi. Buning uchun shart-tanlanishi, uyin texnikasi tanlanadi. Bunda shaxslardagi nizolar, boshqa insonlar bilan bo’ladigan munosabatlar ko’rinishi o’yin paytida ochiq oydin amalga oshiriladi. Bu texnika insonlarni har kanday vaziyatlarda muoammo va holatga uz imkoniyatidan kelib chikib ish tutishiga yordam beradi. Bu psixoterapiyada ko’p kullanadigan va shaxsni tarbiyalaydigan vosita hisoblanadi. Xoh rollar kulgili yoki salbiy obrazli bo’lsin, shaxs tipiga mos ravishda ijro etiladi. Bunda shaxsning fantaziya holatlari ham hisobga olinadi. Misol uchun «issiq stul» nomli trening uyini aynan insonni stressli vaziyatda oqilona hukm chiqarishida qo‘l kelishligi taьkidlanadi. 5.Eksprissiv xarakterli proektiv testlar tezkor maьlumot olishni ifodalab, bu grafalogiyada ham keng qo‘llaniladigan usul sanaladi. Bizga maьlumki, grafologiya insonning yozuvi va imlolariga qarab uning xususiyatlarini tahlil etadi.E ksprissiv tahlil jinoyat turini aniqlashda yoki bo‘lmasa, davlat ahamiyatiga molik rasmiy xujjatlardagi o‘zboshimchalik va qonunbuzarlik holatlarini ochishda, mansabdor shaxslar yoki davlat xizmatchilari qo‘ygan imzolarni aniqlashda eksprissiv usul qo‘l kelishi tadqiqotlarda taьkidlangan. Bundan tashqari eksprissiv proektiv metodikalarga «Uy, daraxt, inson.» metodikasini kiritish mumikin. Metodika Dj.Morgan tomonidan 1948-yilda kqo’llangan. Test kattalar bilan bolalalarni o’rganish uchun ham qulay sanaladi. Mohiyatiga ko’ra, test quyidagi mazmunni ifodalaydi. Testni qo’llashda yo’riqnoma berilib, har bir vazifadan so’ng suhbat o’tkaziladi. Suhbat ham ularning nima uchun bu vazifalarni tanlaganlari to’g’risida maьlumotni oydinlashtiradi. 5.Imprissiv turdagida esa tekshiruvchilarning xohish va intilishlari hisobga olinib, ularni taьminlash talab etiladi.Bunday testlarga Lyusherning «Rang testi» yaqqol misoldir. Testda barcha ranglar hisobga olingan bo‘lib, ulardan 8 ta rang metodikada foydalanilgan. Ushbu ranglar orqali insonda qo’rquv, affekt, ichki dunyo sirliligini yashirin ochish, nizoli vaziyatga moyillik, emotsional qiyofa kabi psixologik masalalar o’rganiladi. Lyusherning rang testlari XX-asr boshlari va oxirgi o’n yilligida meditsina psixologiyasi va psixoterapiyada klinik jihatdan keng tadbiq etilgan. Tadqiqotchilar fikricha ushbu metodika insondagi quyidagi xususiyatlarni, sifatlarni tahlil etadi . 1.Turli xil kasalliklarning insonga ta ь siri, somatik va psixosomatik belgilarini aniqlashda . 2.Epilipsiya (tut q ano q lik) va shizofreniya kasalliklaridagi sog‘lomlik va kasallik tafovutlarini aniqlaydi. 3.SHaxslardagi emotsional buzilishlar, qo‘rquv, x addan tashqari zo‘ri q ish kabi holatlarni oydinlashtiradi. 4.Jamoalardagi psixologik muhitni o’ rganadi. 5. SH axsning h issiy kechinmalari yunalishi va mazmunini ochib beradi. Lyusher testining keyingi modifikatsiyalarida 70 xil turdagi rasmlar xarakteri h isobga olinib, u ham insonni kompleks tad q i q kila olgan. Lyusher metodikani yaratish paytida ranglarni tanlashda , birinchi o’rinda ularning funksiyalarini hisobga oladi. Lyusher fikricha, insondagi subьektivlik ko‘proq ranglar bilan yuzaga chikadi. Muallif testga qo‘shimcha ravishda natijaga oydinlik kiritish maqsadida, tekshirish oxirida savollar bilan murojat qilgan. Masalan, siz o‘smirlik yoshingizda qaysi ranglarni yoqtirgansiz? yoki umuman qaysi rangni yoqtirasiz deb so‘ralgan. Ko‘pchilik tekshiriluvchilar yashil va qizil rangni aytganlar. Tahlilga ko‘ra, yashil rang o‘smirlikdagi noaniq hissiyot, mardlikka daьvogarlik, shu bilan birga ko‘chuvchan samimiylikni ifodalagan. Qizil rang esa kuch-quvvat ramzi, shiddatli xulq -atvor ko’rinishi, yoki agressivlik va qaysarlik xususiyatlari bo’lganligini ko’rsatgan. Lyusher ushbu usulni maqbul baholab, ko’proq tadqiqotlar olib borishga harakat qildi. Oxir -oqibat u metodikada aks etgan 8 ta rang har biriga alohida taьrif ishlab chiqdi . 1. Ko‘k rang-emotsional komfortlik, hissiy munosiblik, ichki himoya mexanizmga ega, muvaffaqqiyat kutuvchi tip bo‘lib, ehtiyojlari rang- barang tusga ega. 2.YAshil rang-ehtiyojlar sferasi o‘z pozitsiyasi bilan uyg‘unlashgan kishilar, mudofaa qudrati kuchli, haraktlarida agressiv xulq kuchli bo’lgan kishilar. 3.Qizil rang-ehtiyojlari muvaffaqqiyatga qaratilgan, lidirlik va tashklotchilikka moyil. Agressiyalari yig’ilgan, boshqaruvchilik, shu bilan birga faoliyattida yuqori qidiruvchanlik mavjud .Bunday toifali kishilar hayotda juda harakatchan, yuqori energiyali kuchga ega bo’lib, doimo muvaffaqqiyat sari intiladilar . 4.Sariq rang - ijtimoiy rejalarda ehtiyojlar emotsional ko’rinishliligini ifodalaydi. Ushbu tipdagi shaxslarda himoya mexanizmi yuqori, tajovuzkor xulqli, muloqot va muomala jarayonida qoniqmaslik, siqiluvchanlik hissi kechiriladi. 5.Binafsha rang–shaxsdagi emotsional etukmaslikni, hayotiy maqsadlarning aniqmasligini, subьektivizmning yuqoriligini, individual o‘ziga xoslik kabilarni ifodalaydi . 6.Jigar rang-ehtiyojlar sferasi qor kabi hujumli, jismoniy va psixologik tipga ko’ra, komform xarakterli kishilar, shaxslararo munosabatda tez til topa olishga moildir. 7.Qora rang–tahliliga ko’ra, kishining ehtiyojlari mustaqil shu bilan birga ko’chuvchan xarakterni ham oladi. Qora rangni xush ko’ruvchi kishilar negativ xulqqa ega, doimo insonlar bilan bo’lgan munosabatlarda o’z avtoritetini o’rnatuvchi tip sanaladi .Ular doimo hukmronlikka intiladilar va buning uchun, hatto, hech narsadan qaytmaydilar. Barcha berilgan yoki ko’rsatilgan yo’l- yo’riqlarga qarshi turadilar. Lyusher ushbu ranglarning barchasini tadqiqodlarida ko’p bora sinab ko’rgan. Va eng keraklisi ranglarning insonlarga beradigan proeksiyasini ham keng ochib bergan. 7.Additiv xarakterli proektiv metodikalar alohida mazmunga ega bo’lib, unga tugallanmagan so’zlar metodikasi misol. Bu ko’proq bolalarda tatqiq etilgan. Metodika psixologik korreksiyaga ko’ra tarbiyali xarakterni kasb etadi. Bu insondagi motivlar va uning shaxs kamolotiga ta’sirini ochib beruvchi metodikadir. Tatqiqotchi G.M.Proshanskiy ushbu metodika yuzasidan ish olib borib, testni qo’llashning yo’llari va ishlash klassifikatsiyasini keltirib o’tadi. Proektiv texnikaning qisqacha ko’rinishini tuzdi(22.106-109-betlar). 1. S timullar - 1) verbalь. 2) vizual . 3) konkret. 4) modal Javob lar – 1) yozma. 2) diagnostik. 3) Terapevtik. Bundan farqli ravishda bugungi kunda proektiv testlarning turli ko‘rinishlari ishlab chiqilgan. Ulardan turli sohalarda ta’limda, mehnat jamoalarida, psixologik markazlarda foydalanilmoqda. YUqoridagi proektiv metodikadan farqli ravishda insonning ma’lum a’zosi orqali tadqiq qilinadigan testlar mavjuD. «Qo’l testi» proektiv metodikasi insonlardagi agressiv munosabatni o’rganishga mo’ljallangan. Metodika B.Brayklin, Z.Piotrovskiy, E. Vagnerlar tomonidan ishlab chiqilgan. Metodikani o’tkazish uchun 9 ta qo’l panjaralari tasvirlangan rasmlardan hamda bo’sh varaqdan iborat qo’zg’otuvchi material zarur. Rasmlar birma-bir ko’rsatilib sinaluvchilarga qo’l panjaralarini tasavvur qilish va uning harakatini tasvirlash vazifasi beriladi. YA’ni rasmda aks ettirilgan qo’l qanday harakatni bajarayotganligi yoki bajarishga qodirligi to’g’risida sinaluvchi fikri aniqlanadi. Har bir tasvirlangan qo’l qanday harakatni amalga oshirayotganligi haqida, bir necha variantda javob berishga ham ruxsat beriladi. Test tahliliga e’tibor berishda quyidagi shaxs xususiyatlari keltirib o’tilgan. 1. Agressiya holati - qo’l ustuvorlik sifatida, talofat etkazuvchi mazmunda idrok etiladi. 2. Hukumronlikka intilish-qo’llarning to’g’riga yo’nalganligi, gorizantal joylashganligi bilan, belgilandi. 3. Qo’rqinch-sinaluvchi javoblarida qo’l ,boshqa kishilarning agressiv harakatlari qurboni sifatida namoyon bo’ladi. Insonning o’ziga zarar etkazuvchi sifatida tasvirlanadi. 4. Bog’lanib qolishlik-qo’l boshqa kishilarga nisbatan ijobiy yo’nalgan.Bu ko’proq sevgi- muhabbat va mehr tuyg’ularini ifodalaydi. 5. Kommunikatsiya-aloqa o’rnatishga intilayotgan qo’l sifatida tasvirlansa, bu shaxsdagi muloqotchanlik belgisi. 6. Tobelik - qo’l boshqa kishilarga bo’ysinishni ifodalasa, bu bog’liqlik belgisi . 7. Qo’l turli usullar yordamida o’zini ko’rsatishga intilayotgan holda tasvirlansa, bu namoyishkoronalikdan darakdir. 8. Qo’l kasal, shakli bo’zilgan, hech qanday harakatga noqobildek aks ettirilsa -kasallik belgisi yoki jarohat sifatida tushunish mumkin. 9. Qo’lning noaniq faollik tasviri–harakatga moyillik, kuchli energiyali tip. 10. SHaxsi noaniq, sustlik sifatidagi qo’l tasviri-motivlarning kuchsizligi, bezovtalik ko’rinishi, shaxsdagi bo’shashganlik. 11. Qo’llarning mushtlangan holda yo’nalishi -xulqdagi yashirin va to’plangan dushmanlik belgisi . Bundan tashqari yosh bolalarning turli ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini ochish tabiatiga ega proektiv testlar mavjuD.Unga misol tariqasida «Oila rasmi» metodikasini keltirish mumkin. Bu metodika- bilan V.Xyulьse A.I.Zaxarova L.Karmanovalar ko‘proq tadqiq olib borganlar. Tadqiqot uchun 6 xil rangli qalamlar va oq qog‘oz va o‘chirg‘ich talab etiladi(1.56-81betlar). Bolaga ko‘rsatma quyidagicha beriladi, ”O‘z oilang rasmini chiz”. Oila so’zi ma’nosi tushintiriladi. Agar bola tushunmasa yo’riqnoma yana qaytariladi. Vazifani vaqti 35 minut, deb olingan. Psixolog vazifani bayonnomaga qayd etishi. 1.Detallar chizish ketma-ketligi. 2.15 sekunddan ortiq pauzalar. 3.Detallarni o’chirish. 4.Bolani ng spontan berilgan izohlari. 5.Emotsional reaksiyalar. Tadqiqot tugagach, psxolog, verbal yo’l bilan boladan ma’lumot olish uchun murojaat qiladi, qo’shimcha savollar beradi. 1.Aytchi, bu erda kim tasvirlangan ? 2.Ular qa e rda tasvirlangan ? 3.Ular nima q ilishyapti ? 4. Buni kim o’ylab topdi ? 5.Rasmda chizilganlarning eng baxtlisi kim? Nima uchun? 6. Ulardan eng baxtlisi kim ? Nima uchun? Suhbatdan so’ng bolaga 6 ta vaziyatni tahlil qilish berilib, u tahlil etiladi. Intepritatsiya qilishda quyidagilarni bilish zarur. 1.Tadqiq qilinayotgan bolaning yoshi. 2.Oila aьzolari soni, aka –singillari yoshi. 3. I loji bo‘lsa bolani, uy, maktab va bog‘cha dagi h ulqi . Interpritatsiyani shartli uch qismga bo‘lish belgilangan. 1.Oila rasmi strukturasi tahlili . 2.Oila aьzolari grafik tasviri xususiyatlari tahlili. 3.Rasm chizish jarayoni tahlili . 4.Bolaning oilasiga bergan rasm tafsilotining umumiy xulolasi . Bular boladagi barcha ijtimoiy to’siqlarni, negativ xulq -atvorni, qo’rquvni, hissiyot olamining rang-barangligini ochib beradi. Eng asosiysi yashirin, spontan xususiyatlar tekshirish paytida o’z-o’zidan sodir bo’lgan . SHu o’rinda yana bir masalaga to’xtalish kerak bo’ladi. Aynan bolalar shaxsini o’rganuvchi, keng imkoniyatli proektiv test mavjuD. Bugungi kunda Evropaning rivojlangan davlatlari, xususan, Germaniya, Gretsiya, Rossiya, Ukraina, AQSHda keng tadqiq qilingan proektiv test “Ertakli proektiv test” yaьni ertak terapiyasidir. Ertaklarda bizga maьlumki, haqiqat boricha aks etadi. Masalan, yaxshilik va yomonlik, davlat boshqaruvidagi zulmkorlik, o‘g‘rilik va to’g’riliik, sevgi-muhabbat, omad, sehrgarlik kabi inson xususiyatlarini tasvirlaydi. Bu esa bolaning dunyo qarashiga ijobiy ta’sir etib, tarbiyasini kamol toptiradi. Tekshirilganda sinaluvchilarda ongsizlik holatlari chiqib keladi. Ertaklardagi takrorlanuvchanlik bolalardagi idrok ko’lamini kengayishiga olib keladi. Ertakshunos olim Roxeym fikricha, ertaklar tush ko’rish bilan yaqin, deb qaraladi, va ertaklar inson proeksiyalari jarayonida qo’yidagi vazifalarni bajaradi. 1.Bog’lovchi . 2.Transformatsiyalash. 3.Vositachilik . 4.Himoyalovchi. Analitiklarning fikriga ko’ra, bu vazifalar bolalardagi nizoli, ruhiy bezovtalik va negativ xulq ko’rinishini ochib beradi. Tadqiqotimizning nazariy masalasiga oydinlik kiritish maqsadida, Rossiyaning amaliy psixologlar uchun maxsus chikadigan”Amaliy psixologiya va psixoanaliz « jurnalida chop etilgan murojoat qilamiz (2003-yil,4-dekabr, 12-son). Maqola «ertaklar va ongsizlik» deb nomlanadi. Mavzuga esa «Qizil shapkacha» ertagi tanlanadi. Ushbu proektiv test 21 ta rasmli karta va qahramonlarning 3ta xulosa kartasidan iborat. Psixolog tadqiqod o’tkazishdan oldin qo’yidagi talablarni bajarishi kerak buladi. Savolarni berish tartibi quyidagicha. 1.Bolalarda ertakning mazmuni, yoki avval o’qilganligi hisobga olinadi. 2.Qizil shapkacha uydan chiqib ketganda, onasidan xafa bo’ldimi yoki qo’rqdimi? 3.Qizil shapkacha o’rmonga kirganida xursand bo’ldimi, yo qo’rqib ketdimi ? 4.Buvisining o’yida bo’rini ko’rganda qo’rqdimi? Tadqiqod oxirida 3ta xulosa kartasi bolalar qo’liga berilib ana shu orqali xulosa qilinadi. Xulosa kartalari mazmuni turlicha . 1-karta. Bolalar shaxsining kuchsizligini, hissiyotlari salbiyligini, shu bilan birga bolaning qo’rqoqligi va tortinchoqligini anglatadi . 2-karta. Bolaning beg’uborligi, quvnoqligi va psixologik sog’lomligi ko’rsatadi. 3- karta. Boladagi xafalik, bezovtalik, xavfsirash, agressiv holatini anglatadi. Ushbu test ham stimulli qo’zg’atuvchi material xarakteriga ega. Testni ko’proq maktbgacha tarbiya maskani va kichik maktab bolalarida o’tkazish tavsiya etiladi. Bu esa bola shaxsining ijtimoiy–psixologik jihatini o’rganishga va tarbiyaning ijobiy kamol topishiga keng imkon beradi. “ Agressivlik » testi ( Rozinsveyg testining modifikatsiyasi ) Metodika proeksiya xarakteriga ko’ra,frustratsiya va stressli holatlarni o’rganishga qaratilgan hisoblanadi. 24 ta rasmli vaziyat testda ko’rsatilib, vaziyatni izohlash talab etiladi. Insondagi agressiya kuchli yoki yo’qligi vaziyatlar orqali baholanadi. Tekshiriluvchining har bir rasmdagi fikri, bahosi, kechinmasi qayd etilib boriladi. B olalar psixikasini tadqiq etishda yana bir proektiv metodika « Uch daraxt » testi qulay hisoblanadi. Tadqiqotchi testni boshlashdan oldin bola bilan suhbat qilib oladi. Ota-onasi, ish joyi, necha yoshdaligi, oilaning boshqa a’zolarini ham qanday uyda yashayotganligi haqida so’raladi. Suhbatdan so’ng psixolog bolaga “Xohlagan uch daraxt”ni chizishni buyuriladi. Rangli qalamlardan foydalanish aytiladi. Tadqiqot natijalari ranglardan foydalanganligi, daraxt proeksiyalari va strukturasiga qarab tahlil etiladi. Ushbu metodika ham diagnostik xarakterga ko’ra, qulay va imkoniyatli sanaladi. Rene Jil metodikasi. - Muallifning ushbu testi bolalarning shaxslararo munosabatlari hamda uning oilaviy munosabatlarning idrok qilingan sohasini tadqiq qilish uchun mo’ljallangan. Metodikaning maqsadi bolaning ijtimoiy moslashuvchanligi, uning atrofdagilar bilan aloqasi va munosabatini ochishdir. Metodika vizuval ь – verbal ь xarakterda bo‘lib, bolalar bilan kattalar rasmi tasvirlangan. Vazifalar 42 ta rasm va matn shaklidan berilgan savollardan tuzilgan. Test bilan ishlashdan avval – bolaga rasm asosida berilgan savollarga javob berishligi tushuntiriladi. U rasmlar bilan tanishib chiqqach, savollarni o’qib javob beradi. Lekin bu metodika sof proektiv emas, balki anketa va proektiv testlar oralig’ida turuvchi test turkumi hisoblanadi. “ Geometrik figuralar testi » proektiv xarakterdagi metodikalar sirasiga kiradi . Metodika muallifi E. Mox hisoblanadi. E.Mox o’z testida inson qiyofasini ifodalashda uchta geometrik figuradan foydalandi. YAni aylana, uchburchak, kvadratni tanladi. Ular kaysidir ma’noda inson proeksiyasini bashorat qiladi. Aylana shakl - Insonning mayl sohasi, hissiyot olami, emotsional kechinmalarining kanday tusga egaligini anglatadi. Agar tekshiriluvchilar chizishda aylanadan ko’p foydalansalar. Uchburchak shakl-insonning fantaziyalarini anglatib qay darajada undan foydalanganligini anglatadi. Bu uchburchak shakldan bir rasmda qancha ko’p foydalanganligi bilan belgilanadi. Kvadrat shakl-insondagi a q l sohasi bo’lib, ratsional imkoniyatga qaratilgan. Test talabiga ko’ra tekshiriluvchi vazifada foydalangan figuralar soni 10 tadan oshmasligi kerak. YUqoridagi misollardan ko’rinib to’ribdiki, bugungi kunda proektiv testlarsiz amaliy psixologiyani yutuqlarini sezish qiyin. Garchi ular milliy muhitimizga to’la javob bermasada, ularni modifikatsiya qilish, qayta ishlab chiqish fanimiz salohiyatini yanada oshirishi mumkin. SHaxs diagnostikasida proektiv metodikalardan foydalanish Proektiv texnika psixodiagnostikada keng qo’llanilsada, har bir proektiv testlardan foydalanish uchun testlarga qo’yiladigan psixodiagnostik talablarga rioya qilish zarur. Lekin, ushbu testlarni standartga solish murakkabdir. Prognozlik xarakteriga ko’ra , bir qarashda oddiy ko’rinsada , chet elda bu metodikalr keng imkoniyatli testlar, deb qaraldi. Proektiv metodikalarning diagnostik qimmatiga e’tibor berishdan oldin,uning qo’llanilish sohalariga e’tibor berish lozim. 1.Kadrlarni saralashda,kasbga yo’naltirishda. 2.O’quv faoliyatini o’rganishda va tarbiya jarayonini samarali olib borishda. 3.Ijtimoiy xulq - atvorni aniqlashda .( “ Oila rasmi ” testi misol). 4.Harbiy chaqiruvga kelayotgan yoshlarni psixologik ekspertiza qilishda. (Masalan,Psixik holatlarning asosiy parametrini aniqlash testi). 5.Sud-psixologik ekspertizasida jinoyatchi motivlari va maqsadlarini ochishda (Masalan,TAT testi orqali o’smir jinoyatchilarni). 6.Pisxoterapivtik yordam va psixologik konsulьtatsiyalar jarayonida mijozlarni o‘rganishda (masalan “Agressivlik testi” va “Frustratsiyali vaziyat testi” orkali). 7. Amaliy psixologlarning turli foliyatida (oliy ta’lim va maktab ta’limida ta’lim va tarbiya muammosida). YUqoridagi talablar qo‘llanilish sohasi talabi bo’lsa, tadqiqodchilar uchun avvalo, testning nazariy asosini bilishi va testni aprobatsiya qila olishi, asosiy talabdir. Bundan tashqari klinik psixologiyada bolalarning normal rivojlanishi va anomaliyalarini aniqlashda ham qo’llanilgan.Bu hol yana test imkoniyatlari yuqoriligini va ishonchliligini ko’rsatadi.Lekin natijalar ba’zida standartlikni talab etadi. Ularda tadqiqot oxirida forig’lanish, qutulish holati sodir bo’lganligi, proektiv texnikaning yana bir o’ziga xos jihati ekanligi isbotlandi. Proektiv texnika asosan qo’yidagi materiallar bilan amalga oshirilgan. Suv, loy, metal parchasi , kubikchalar kabi materiallarni o’ z ichiga oladi . Terapevtik o’yinlarning birida, bolalarga qismlarga ajratilgan qo’g’irchoq berilgan. Ularni yig’ish holati bolalardagi agressiv holat va ota-onalariga bo’lgan munosabatni belgilagan. Teatr ko’rinishidagi o’yinlar bolalarda emotsional ko’tarilish va katarsis (forig’lanish) holatini olib kelgan. Test texnikasini bola bajara olmasa, ularga qo’shimcha ravishda kichik suhbat va interv’yu o’tkazilgan. Asosiy muoammo esa test o’tkazish emas, tadqiqodchilarning test talablaridan qo’rqishi, ya’ni validlik va ishonchlik natijalarni olishdan qo’rqish. Klinik psixologiyada test natijalaridan norma olishda tekshiruvchilardagi qobiliyatlar alohida bosqichga etapga solinadi. Ba’zi olimlar Rorshax testi va TAT testini tahlil etishda ularni falsifikatsiya qilish kerakligini ta’kidlaydilar.Tekshiruvchilar javoblaridan qoniqmasalar tadqiqodchi yordam berishi va hohishlarini hisobga olishi kerak. T ekshiruvchilar va situativ omillar Ko’pgina tadqiqodlarda natijalar normal ko’rsatgich bermasligi mumkin . Bunda barcha tekshiruvchilar javoblarining formulirovka nizomi tuziladi . Klinik usullar bilan ham ob’ektiv tekshiriladi.Birinchi galda tekshiruvchi metodikani qachon qo’llagani, aniq sana, vaqt, kun ham hisobga olinadi. Testning qaysi xususiyatlarni ochishdagi muvaffaqqiyati, yoki chegarasi,so’zlardagi qo’llangan obrazlar,xarakter uyg’unligi,steriotipik xususiyatlar ham chetlab o’tilmaydi. Situativ omillar -bu testlarda qo’llangan vaziyat, o’zidagi kechinma, qabul qilinmagan stimul, shu bilan birga testga oydinlik kirituvchi har bir chetda qolgan holatlar. Oxirgi qilinadigan ish bu,aniq javoblarni tekshirib,nazariy orientatsiya olish va gipoteza qilish,qolaversa, o’z kechinmalari bilan solishtirish, o’z navbatida shaxsni dinamik strukturasini aniqlashdir. Ishonchlilik - bu proektiv testlar uchun ham qo’llaniladigan psixometrik talab bo’lib, agar bunga e’tibor berilmasa, natijalar interpritatsiyasini to’xtatib qo’yish mumkin. A gar test natijalari talabga javob bermasa, retest o’tkazish talab etiladi. T AT metodikasida ayniqsa o’tkazilgan sana va javoblar protokoli aniq solishtirilishi ham samara berishi mumkin. Ranglar indeksi xam hisobga olinadi. Validlik - bu testlarning ikkinchi psixometrik talabi bo’lib psixodiagnostikada turlicha izohlanadi. Validlik metodikaning sifatini hamda o’rganilgan xususiyat ma’sulligi va baholash, nimani o’rganishga qodirligini izohlovchi tushunchadir. Eksperimentli nazorat holati ham validlik belgilashda muhim sanaladi. Ko’plab Rorshax testi haqidagi ma’lumotlarda metodologik yondoshuvlar yolg’on, degan ma’lumotlar validlik to’g’risida uchraydi. Masalan klinik tadqiqodchilar, ishlarida adashishlar uchragan. Misol uchun 1966-yildagi (H.J.Kinslenger) tadqiqotda bir stimulda uchramagan belgilar ikkinchi stimulьda uchragan. Bu esa kriterial gruppalarga ajratishni talab etgan (8, 93-103). Validlik va ishonchlilik agar qiyinchilik olib kelsa, retest qoidalari qo‘llaniladi. Retest o‘tkazilgandan keyin oldingi test natijalari bilan solishtiriladi. Agar tekshiriluvchi oldingi tekshiruvda vazifani tushunmasdan bajargan bo’lsa, unga metodika mohiyati yana tushuntiriladi. Test o’tkazilgan sana va oy aniq qayd kilib olinadi. Testlarning psixometrik talablariga ko’ra, proektiv testlarning aniq standartini olish qiyin, chunki ular noverbal xarakterdagi vazifalardan tashkil topgan. Ularni guruhlarga ajratish yoki strukturaga solish kerak bo’ladi. Ana shunda berilgan stimullar va chizilgan rasmlardagi tafovutlar kelib chiqadi. Buning uchun tadqiqodchi avvalo testlarning bir-biridan farqini ajrata olish kerak. Umuman olganda standartga solish masalasi sovet olimlari bilan g’arb olimlarini ko’p qiynab kelgan muammo hisoblanadi. G’arb mutaxasislari ko’pincha ko’plab tadqiqotlarida rasmlar xarakter mazmuniga ko’ra guruhlarga ajratilib, umumiy belgilar olingan. Rossiyada proektiv testlarga qo’yiladigan talablar bir muncha orqada qolgan. Ular ko’proq tekshiriluvchilarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda umumiy me’yor belgilashga harakat qilganlar. Bir tarafdan esa jins xususiyatlari ham hisobga olingan. Lekin, proektiv testlarga norma berishda boshqa original variantlarni ham hisobga olish kerak. Bu testlarni guruhlashni, umumiy o’xshashlik chiqarish, stimullar mazmunini aniqlashni ham o’z ichiga oladi. Ba’zida sinaluvchilarda ya’na qayta tekshirish o’tkazish talab etiladi. YA’na bir tomoni, barcha tekshiriluvchilar vazifalaridagi mazmunan o’xshash yoki ko’p takrorlangan holatlar hisobga olinadi. Proektiv metodikalar faqat tadqiqotchidan engil va original variant orqali hal etilishini kutadi. CH unki aniq standart olish juda murakkab. Proektiv metodikalarning o’ziga xosligi: Proektiv metodikalarning o’ziga xosligi: 1. Topshiriqlar strukturalashmagan 2.Topshiriq javoblari cheklanmagan 3.Test stimullarining sabablari bir xilda emas 12. Q o’llanilishi: 13. Klinik psixologiya 14. Sud-psixologik ekspertiza 15. Pedagogik psixologiya 16. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi Mahalliy sharoitda proektiv metodikalarning q o’llanilish xolati: 1. Ayrim tadqiqotlar doirasida va psixologik maslahatlarda foydalaniladi ; 2.Proektiv metodikalarning modifikatsiyalashtirilgan shakllari kam va etarlicha emas ; 3. YAngi tadqiqot metodi sifatida foydalaniladi ; 4. Hali qo’llash uchun zarurat etarlicha; Proektiv metodikalarning murakkablik tomoni-ularning chala standartlashtirilganligi, natijalarni sharhlash mutaxassisdan yuqori psixologik bilim va malakani talab etadi hamda psixoanaliz qonuniyatlarini yaxshi tushungan bo’lishi lozim. Proektiv metodikalar quyidagi guru h larga ajratiladi: Metodikalarning strukturalashganligi ; siyoh dog’lari G. Rorshax, ; bulutlar testi ; uch o’lchamli proeksiya. Konstruksiyalashgan metodikalar: MAPS ; dunyo testi va uning modifikatsiyalari . Metodiklarning interpretatsiyasiga ko’ra: TAT, Rozensveygning frustratsiya testi ; Sondi testi. Q o’shimcha metodikalar: tugallanmagan gap ; tugallanmagan hikoya ; YUngning assotsiativ test i . Katarzis metodikalar: psixodramma ; proektiv o’yinlar. O’rganish metodikalari: ekspressiyani o’rganish ; yozuvni tahlil etish ; og’zaki muloqot xususiyatlari ; Ijod mahsullarini o’rganish ; figuralarni chizish testi (Guden va Maxover varianti) ; K.Koxning daraxt, uy odam rasmi testi).

Mavzu: Proektiv texnika Reja: 1. Proeksiya tushunchasi 2. Proektiv metodika 1. SHaxs diagnostikasida proektiv metodikalardan foydalanish

Proektiv psixologiya yarim asrlik tarixga ega bo’lsa - da, undan oldin ham ba ь zi olimlar inson proeksiyalari masalasiga to‘xtalib o‘tganlar. Ularning qarashlari proektiv psixologiya haqidagi klassik nazariyalar hisoblanadi. Proektiv testlar masalasiga tuxtalishdan oldin, proeksiya tushunchasi mazmuniga eьtibor berish lozim. Proeksiya tushunchasi dastlab, Z.Freyd tomonidan shaxslarning ongli va ongsizlik tarzda ko‘chirilgan shaxsiy xususiyatlari, tashki obьektlarga nisbatan munosabatini ifodalash uchun qo‘llanilgan. Proeksiya lotincha «proektio» so‘zidan olingan bo‘lib, oldinga irg‘itish, tashlash maьnosini bildiradi. Proeksiya baьzida insonning men mexanizmi bilan, ichki himoya kuch sifatida namoyon bo‘lishini Freyd taьkidlaydi. Proeksiya sublimatsiya, ratsionalizatsiya, forig‘lanish kabi tushunchalarni ham qamrab oladi. G.S. Frimen insondagi proeksiyalarni shunday izohlaydi. 1. Ongsizlik holati, yaьni insonning bu holatda boshqa kishilarning g‘oya, qarash, istak, emotsiya yoki xarakter xislatlarini o‘ziga olishi sifatida. 2. O‘z shaxsiy ehtiyojlarini boshqalarga ko‘chirish sifatida . 3. Qandaydir tajribaga asoslangan noto‘g‘ri xulosa chiqarish sifatida qaraydi. Bundan tashqari baьzi olimlar aynan proeksiya suzini kuyidagicha ifodalaydilar. Proeksiya - voqelikni, insonlarni, namoyon qilingan stimullarni idrok etish muayyan darajada shaxsning psixik holati, ehtiyojlari, xususiyatlariga mos ravishda tafsiflash tendensiyasi mavjuD. Proeksiya–anglanmagan psixologik mexanizm sanaladi, yaьni proeksiya elementlari ongsiz tarzda idrok qilinadi. Bu holat klinik tadqiqotlar, psixoterapivtik izlanishlarda ham yaqqol ko‘zga tashlangan. CHunki proektiv testlarga berilgan dastlabki taьriflar klinik nuqtai nazardan berilgan. Proeksiya so‘zli assotsiyasiyalar, tugallanmagan so‘zlar, rasm va dog‘lar, tekshiriluvchilar chizgan rasmlar, turli qo‘zg‘atuvchi stimullardan iborat. Lekin proektiv metodikalar ildizi 1904-1905 yilda K. Gustav YUng tomonidan yaratilgan so’zli assotsiyasiyalar testiga borib taqaladi. Bu metodikani yaratish bilan YUng shaxsning ongsizlik holatlaridagi kechinmalarini assotsiativ diagnostika qilish mumkinligini ko’rsatib berdi. Keyinchalik assotsiativ testning turli variantlari aybdorlik hissini aniqlashda (yolg’on detektori) M.Veyrtgaymer va

A.R.Luriya tomonidan normani patologiyadan ajratish va boshqa vaziyatlar uchun qo’llanilgan. Proektiv testlar qatoridagi tugallanmagan hikoya yoki gap testi ham YUngning assotsiativ testidan kelib chiqqan, deb hisoblanadi. Bundan tashqari Evropaning klassik psixologiya maktabi vakillari Frenk, G.Rorshax, G. Myurrey kabi olimlarning hissasi proektiv testlarning kelib chiqishiga keng ahamiyat kasb etadi. YUqorida aytilgandek, dastlabki proektiv testlar klinik xarakterda tadbiq etilgan. Proektiv psixodiagnostikaning yuzaga kelishi G. Rorshaxning 1921 yilda Germaniyaning Bern shaxrida chop etilgan «Psixodiagnostika» asari bilan bog‘lanadi. O‘zi rassom bo‘lishiga qaramay Rorshax sanьat va rassomchilik tarixiga juda qiziqqan. Unga maьlum bo‘lishicha, buyuk rassom Leonardo Da Vinchi o‘z xayolini osmondagi bulutlar, ulardagi turli shakllarni uzoq vaqt davomida kuzatish va ularni tahlil qilish orqali mashq qildirgan. Bu xususiyat yaьni atrofimizdagi «predmetli dunyoni jonlantirish» barchaga, ayniqsa, rassomlar va yosh bolalarga xos bo‘lgan xususiyatdir, deb qaraldi. G. Rorshax talqiniga ko‘ra, siyoh dog‘lari, yaьni ko‘rishga yunaltirilgan siyoh doglari motor (harakat) fantaziyalarini jonlantiradi. Rorshaxdan avval siyoh dog‘lari bilan boshqa olimlar asosan Rossiyada F.E. Ribakov, Fransiyada A.Bine va Vallon Anrilar tadqiqot olib borganlar. Birok Rorshax birinchi bo’lib fantaziya obrazlarini shaxsning sifat va xislatlari bilan aloqasini isbotlab berdi. Rorshaxning tadqiqotlar g’oyasi bugungi kunda ikki yirik yunalishlarda AQSH (Beek Klopfer, Davidson Rapoport) va Evropada (Bohm, Doosli-Listeri) o’rganilmokda.Rossiyada Rorshax testini o’rganishga urinishlar XX-asrning 20-30 yillariga to’g’ri kelib,u asosan shaxsning anomal xususiyatlarini aniqlash, nevroz va psixopatiyalar diagnostikasida, shuningdek, epilepsiya (tutqanoqlik) kasalligini tadqiq qilishda foydalanilgan. SHuningdek, 1935-1939 yillarda ko‘pgina proektiv testlar yaratilib psixoterapiyada keng qo‘llanilgan. Bunda turli xil kasalliklar va tramvalarning shaxs psixikasiga taьsiri, kasallik va sog‘lomlik o‘rtasidagi alomatlar o‘rganilgan. SHular q atorida 1935-yillarda jurnallarda chop etilgan tematik appersepsiya testi (TAT)ni kiritish mumkin. Bu test kelib chi q ishiga k o’ ra fantaziyani eksperimental o’rganish metodikasi sifatida yuzaga keldi. Uning muallifi G.Myurrey hisoblanib,

Rorshax testi singari kelib chiqish tarixi mavjuD. Bunda shunday masala yuzaga keldiki, pedagog va psixiatrlarga tekshiruvchilar uchun maxsus tanlab olingan syujetli rasmlar asosida tuzilgan hikoyaga qarab, insonning qiziqishlari, mayllari haqida xulosa chiqarish mumkinligi oldindan maьlum bo‘lib, baьzida esa psixikaning kasallik holatini ham aniqlash imkoni mavjud edi. Bir qarashda TAT fikri Rorshax g‘oyasiga qaraganda ancha sodda va aniq ko‘rinar, biroq, bunda muallif qahramonlari taqdiri va rasmlari to‘g‘rida-to‘g‘ri aks etadi-yu, baьzilari karama –karshi maьno aks etishi, muammo tug‘diradi. O‘tgan asrning buyuk ertakshunoslari yozgan ertaklari mazmuni ham proektiv xarakterli hisoblangan. Bu esa bolalarning turli xil psixologik xususiyat va holatlarini o’rganishda qo’l kelgan. Fransiyada SH.Perro, Germaniyada aka-uka Grimlar juda ko’p proektiv xarakterli ertaklar yaratgan. Bunga misol qilib «Kizil shapkacha», «Uxlab yotgan parizod», «Dono kiz», «Bo’ri bilan echki», «Qor malikasi», kabi ertaklarni keltirish mumkin. Aynan, ushbu ertaklar ham proektiv testlarning kelib chikishiga sabab bo’lgan, degan maьlumotlar mavjuD. Bundan farqli ravishda proektiv testlar masalasi va proeksiya tushunchasi psixologiyaning bir qancha sohalarida bahsbob bo‘lgan. SHu jumladan, eksperimental psixologiya , analitik psixologiya, xolistetik psixologiyada keng tadqiq qilingan . Analitik psixologiyada aynan ertakli proektiv testlar orqali bolalarning ongsizlik holatlarini tadkik etish keng yo’lga qo’yilgan. Bugungi kunda bu ertakli terapiya nomi bilan g’ arbda mash h ur sanaladi. Umuman olganda proektiv testlar masalasi ba h sbob masalaga aylanib, u olimlar o’ rtasida turlicha fikrlar va qarashlarni keltirib chi q ardi. Z.Freyd fikriga k o’ ra , proektiv testlar mazmunan ongsizlikni ifodalaydi shu bilan birga instinktiv xarakter kasb etadi. Xolistetik psixologiya vakillari proeksiya masalasiga boshqacha nazar bilan q arab, u insonning sub ь ektiv yoki ichki dunyosi bilan bo g‘ li q ligini ta ь kidlaydi . B u esa insondagi strukturali yashirin ma q sadlar borligini ifodalaydi. Aynan shu holat barcha kishilarda «shaxsiy dunyo» deb ataladi. Bularga karshi ravishda eksperimental psixologiya vakillari proeksiya va proektiv testlar masasalasiga o’ zgacha q aragan. Bunga ko’ra proeksiya tushunchasi nazorat va bilish usuli, idrokli jarayon bilan xarakterlanadi: atributiv proeksiya, klassik proeksiya, artistik

proeksiya, ratsional «akliy» proeksiya, munosabatli proeksiya va similyativ proeksiya . Atributiv va klassik proeksiyalar inson xarakterida o’ zini anglash bilan vujudga kelib, undan boshlab q arama- q arshi orttirilishi ta ь kidlanadi . Artistik proeksiyalar idrokning determenantligi va aktual ehtiyojlar paydo b o‘ lishi va q ondirilishi bilan bo g‘ li q ligi k o‘ rsatiladi. Bu falsafiy oqim bo‘lgan Autizm qarashlarini ham o‘z ichiga oladi. Ratsional proeksiyalar esa inson xarakteri, xul q - atvori va a q l-zakovatini mazmunini belgilaydi. Va bu D.Xolmsning proeksiya tushunchasi klassifikatsiya si ga bergan tahlilida keng o‘ rin olgan . Proektiv psixologiyaning kelib chikishiga V.Vund, F.Galьtonlarning tadqiqotlari ham katta ahamiyat kasb etadi. Ular Vyursburg psixologiyasida dastlabki eksperimental tadqiqotni o’tkazganlar. Tadqiqot «Assotsiativ so’zlar» metodikasi deb olib borilgan. Bunda shaxslardagi xarakter xususiyatlari o’rganildi. Lekin, ko’plab olimlar fikricha, dastlab proektiv testlarni K.G.YUng ishlatganligi taьkidlanadi. YUng erkin assotsiatsiyalar testi orqali barcha proektiv testlar xarakterini ochib berdi.YAьni bu shaxsni diagnostika qilishni kompleks usuli, deb ham tan olindi. 1910-yillarda tadqiqotchilar G.Kent, K.G.YUng, A.Rozanovalar AQSHda shaxslarni favkulodda holatlarda o’rganadigan stimulli testlar yaratishga kirishdi. Bunda yuz kishidan natijalar olinib, ulardagi individuallik xususiyati o’rganildi. Bu metodika garchi klinik xarakterli bo’lsada ,keyinchalik boshqa olimlarning ham nazarini torta boshladi. 1946-yilda Rapoport K.G.YUng tadqiqotlaridan kelib chikib 60 ta stimulli so’zlardan iborat metodikani yaratdi. Metodika asosida psixoanalitik nazariya yotib, shaxslardagi ichk nizolarni, faoliyatdagi mental buzilishlarni o’rganadi. Ba’zi olimlar esa Z.Freyd ning 1909- yilda bosilib chiqqan monografiyasi «psixoanaliz asoslari»da proektiv testlarning dastlabki nazariy asoslari yotishini taьkidlaydilar .19 asr oxirida va 20 asrning 30- 40-yillarida proektiv testlar va ularning turli yo‘nalishdagi maktablari paydo bo’ldi 1921-yilda G.Rorshax amalga oshirgan ish proektiv metodikalarni empirik tadqiq qilishning yangi talqini, deb nom oldi. Bundan tashqari proektiv testlar rivoji 1920-yillardan so’ng jadal o’sib bordi. 1939-yilga kelib Frenk fanga haqiqiy

Похожие

TEXNIKA ONTOLOGIYASI
SHaxs so’rovnomalari (II tip testlar)ni yaratish. Proektiv testlar
Ilmiy-texnika taraqqiyotini prognozlash
Ilmiy texnika inqilobi falsafasi
TEXNIKA VA TEXNOLOGIYALARNING ZAMONAVIY YUTUQLARI