TEXNIKA VA TEXNOLOGIYALARNING ZAMONAVIY YUTUQLARI Reja: 1. Axborot va innovatsion texnologiyalar. 2. Yuqori texnologiyalar va ularningturlari. 3. Nanotexnologiyalar

Texnikaning zamonaviy rivojlanishi axborot texnologiyalarini hayotga joriy etish bilan bog‘liq. Axborot texnologiyalari - bu axborotlarni boshqarish, to‘plash, ishlov berish va uzatish texnologiyalaridan keng ravishda foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar sinfiga kiradi. Axborot texnologiyalari - bu ob’ekt, jarayon yoki hodisaning (axborot mahsuloti) holati to‘g‘risida yangi sifatli ma’lumot olish uchun ma’lumotlarni yig‘ish, to‘plash, ishlov berish va uzatish vositalari va usullarining kombinatsiyasidan foydalanadigan jarayondir. Ushbu jarayon kompyuterlarda saqlanadigan ma’lumotlarga nisbatan aniq tartibga solingan operatsiyalar, harakatlar, turli darajadagi murakkablik bosqichlaridan iborat. Axborot texnologiyalarining asosiy maqsadi asosiy ma’lumotlarni qayta ishlash bo‘yicha maqsadli harakatlar natijasida foydalanuvchilar uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishdir. Asosan, axborot texnologiyalari deganda axborotni saqlash, konvertatsiya qilish, himoya qilish, qayta ishlash, uzatish va qabul qilish uchun komyuter va dasturiy ta’minotdan foydalanish bilan bog‘liq kompyuter texnologiyalari tushuniladi. Innovatsiya deb ilmiy va texnologik yutuqlarni yaratish, ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish jarayoniga aytiladi. Innovatsion jarayon odatda quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: - ilmiy kashfiyotlar olib boradigan fundamental tadqiqotlar; - qurilmalar, usullar yoki moddalar ko‘rinishida ixtirolar yaratilishiga olib keladigan amaliy ilmiy tadqiqotlar va muhandislik; - yangi mahsulotlar, texnologiyalar, materiallar va boshqalarning tajriba namunalarini ishlab chiqish va sinovdan o‘tkazish; - yangi texnologiyalarni loyihalash va sanoatni rivojlantirish; - birinchi sanoat namunalarini amalga oshirish va tijorat muvaffaqiyatiga erishgandan so‘ng ishlab chiqarishni kengaytirish; - innovatsiyalarning fan, texnologiya, ishlab chiqarish, ma’naviy sohaning boshqa sohalariga kirib borishi.

Shunday qilib, innovatsion jarayon - bu iqtisodiy faoliyat olib boruvchi tashkilotlarning ehtiyoj va manfaatlarini qondirish maqsadida fan va texnologiyalarni organik ravishda rivojlantirishga yo‘naltirilgan faoliyatidir. Innovatsiya uchta turli xil tarkibiy qismlar: birinchisi , fan va texnikaning imkoniyatlarini; ikkinchisi, ishlab chiqarishning haqiqiy imkoniyatlarini; uchinchisi , yangi ilmiy va texnologik yutuqlarga nisbatan bozorning real ehtiyojlarini "bog‘lash" ni amalga oshiradi. Ko‘rsatilgan fazalarga mos keladigan innovatsiya o‘ziga xos "hayot aylanishiga" ega. Innovatsiyalarning "hayot aylanishi" modellashtirilishi, loyihalashtirilishi, prognozlanishi mumkin, bu esa innovatsion jarayonni boshqarish va uning tezlashishiga imkon beradi. Innovatsiya marketing va marketing tadqiqotlarining asosiy qismlaridan birini o‘z ichiga oladi. Innovatsion texnologiyalar innovatsiyalarni amalga oshirish bosqichlarini qo‘llab-quvvatlaydigan usul va vositalar to‘plami deb nomlanadi. Innovatsion texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi: a) amalga oshirish - yangi mahsulotni ishlab chiqarishda ilmiy-ishlab chiqarish siklining yakuniy bosqichini amalga oshirish; b) trening - ishbilarmonlik aloqasi, kasbiy faoliyatda muvaffaqiyatli muloqot uchun zarur bo‘lgan munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy- psixologik mashqlar turi bo‘lib, ular o‘qitishda ishlatiladi; s) konsalting - ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va xaridorlarga iqtisodiy va huquqiy masalalar bo‘yicha maslahat berish; d) transfert (inglizchadan, uzatish, ko‘chirish) - texnologiyani bir kishidan boshqasiga qaytarib berilmaydigan qilib o‘tkazib berish; e) audit (lotincha tekshirishdan) - mustaqil ekspertlar yoki tashkilotlar tomonidan moliya va hujjatlarni tekshirish; f) injiniring (ingliz tilidan, muhandislik san’ati) - sanoat ob’ektlari, infratuzilma va boshqalarni yaratish uchun tijorat asosida muhandislik va konsalting xizmatlarini ko‘rsatish (dizayn, litsenziya va nou-xau taqdim etish)

Yuqori texnologiyalar va ularningturlari. Yuqori texnologiyalar deganda, odatda, hozirgi davrdagi ilmiy-texnika inqilobning (ITI) eng muhim bo‘g‘ini bo‘lgan eng yangi va eng ilg‘or texnologiyalar tushuniladi. Yuqori texnologiyalar eng ko‘p ilmiy talabga ega bo‘lgan tarmoqlar: o‘z mikroelektronika,kompyuter muhandisligi, robototexnika, samolyotlar ishlab chiqarish, kosmik texnologiyalar, atom energiyasi, mikrobiologik sanoat va boshqa sh.k.o‘z ichiga oladi. Yuqori texnologiyalarning zamonaviy turlari qatoriga qadimgi davrlardan boshlab o‘z taraqqiyotini boshlagan va bugungi kunda yangicha nafas olayotgan fan va texnologiyaning ba’zi bir tarmoqlari ham kirishi mumkin. Bularga, birinchi navbatda, geo va biotexnologiya kiradi. Geotexnologiya – bu yer qa’ridagi foydali qazilmalarni qidirib topish,ularni kovlab olish,tashish va qayta ishlov berib tayyor mahsulotlarga aylantirishda qo‘llaniladigan texnik va texnologik jarayonlar tizimini o‘z ichiga qamrab olgan soha hisoblanadi. Geotexnologiyaning birinchi usullari miloddan avvalgi V-VI asrlarda paydo bo‘lgan. Geotexnologiyaning bir necha ko‘rinishlari mavjud bo‘lib ular jumlasiga: 1) tuzlarni yer ostida selektiv eritish (tosh va kaliy, bixofit, tabiiy soda va boshqalar); 2) yer ostida ishqorlantirishni o‘tkazish (rangli va qora, nodir metallar, fosfatlar, boratlar va boshqalar); 3) yer ostidaeritish(oltingugurt, bitum, ozokerit, asfalt va boshqalar); 4) quduq orqali gidravlik ishlab chiqarish (gil, qum, metall rudalari, fosforitlar, boksitlar va boshqalar);

5) yer osti gazini hosil qilish va sublimatsiya (ko‘mir, slanes, gaz gidratlari, simob, surma va boshqalar); 6) geotermal manbalardan foydalanish; 7) gidrosferani qayta ishlash (shu jumladan shaxtalardan, neft konlaridan, boyitish fabrikalaridan, sanoat korxonalaridan olinadigan oqova suvlar). Tog‘-kon qazish va qazib olish texnologiyasiga alternativa sifatida geotexnologiyalardan foydalanish yer yuzasini bezovta qilmaslik va sayyoradagi moddalarning texnologik massasini tashishni keskin kamaytirish, atrof-muhitning tabiiy muvozanatini tiklash va yaxshilash, odamlarni yer osti ishlaridan butunlay ozod qilish imkoniyatini beradi. Geotexnologiyada 30 dan ortiq eng qimmatli elementlarni olish uchun bir qator texnologik jarayonlar ishlab chiqilgan. Geotexnologiyaning asosiy g‘oyasi ratsional ravishda qayta tiklanadigan geologik (fizik-kimyoviy) jarayonlarni yaratishdir Geotexnologiyaning asosiy prinsipi - bu minerallarning makrobodlarini mikro darajaga (tarqalgan holatlar, ionlar, molekulalar, atomlar) o‘tkazish, eritma, bug‘, gaz va gidravlik aralashma shaklidagi mobil holatini ta’minlashni amalga oshirish hisoblanadi.Bunda ruda tanasiga ta’sir qilish vositasi sifatida mexanik (yuqori bosimli suv, siqilgan havo, tebranish, ultratovush va boshqalar), fizik (qizdirilgan suv, elektr toki, yuqori chastotali elektromagnit maydonlar va boshqalar), kimyoviy (kislotalar, ishqorlar, organik kimyoviy oksidlovchi moddalar, katalizatorlar va boshqalar) ishlaydigan moddalar ishlatiladi. Geotexnologiya biotexnologiya usullaridan samarali foydalanadi.Masalan,bakteriyalarga ta’sir qilish orqali qimmatbaho tarkibiy qismlarni (mis, uran, oltin va boshqalar) tanlab olish, zararli aralashmalarni (masalan, qora va rangli metall rudalaridan arsenik) olib tashlash va bir necha marotaba suyultirishni tezlashtirishga imkon beradi (temir, rux, nikel va boshqa). boshqa).