BUYUK GEOGRAFIK KASHFIYOTLAR DAVRI Reja: 1. Buyuk geografik kashfiyotlarning boshlanish sabablari va dengiz yo‘llarining ochilishi 2. Xristofor Kolumb sayohati va Amerikaning kashf etilishi 3. Vasko da Gamaning sayohati va Hindistonga dengiz yo‘lining ochilishi 4.Fernando Magellan sayohati: Erning sharsimonligi va Dunyo okeanining bir butunligi 5.Rus sayyohlarining geografik kashfiyotlari 6. Ingliz va golland sayyohlarining geografik kashfiyotlari

1. Buyuk geografik kashfiyotlarning tabiiy geografik tasavvurlarning kengayishi va chuqurlashishidagi ahamiyati Buyuk g e ografik kashfiyotlar uchta asosiy yo‘nalishda bordi: 1) Afrikani aylanib o‘tuvchi janubiy yo‘nalish, 2) Atlantika ok e ani orqali o‘tgan g‘arbiy yo‘nalish, 3) E vrosiyoning qutbiy ch e kkalarini aylanib o‘tuvchi shimoliy yo‘nalish. Buyuk g e ografik kashfiyotlarni Portugaliya boshlab b e rdi. Portugallarning Afrikaning g‘arbiy qirg‘oqlari bo‘ylab suzishi hara-katlantiruvchi kuchi xarakteriga ko‘pa bir-biridan farq qiluvchi bir necha bosqich bo‘yicha bordi. Birinchi bosqich (1415—1434) mavrlarga qarshi kurash bilan bog‘langan. Bu vaqtda Mad e yra oroli, Azor orollari topildi va Nun burnidan o‘tildi. Ikkinchi bosqichda (1434—1487) harakatlantiruvchi kuch qul savdosi d a oltin undirish bo‘ldi. Uchinchi bosqichda (1487—1498) YAxshi Umid burni kashf etilgandan k e yin portugaliyaliklar Hind ok e ani b e rk havzadir, d e gan tasavvurning noto‘g‘ri ekanligini tushunishdi. Ularda Hindistonga borish umidi paydo bo‘ldi. 1497—1498 yillarda Vasko da Gama o‘z ekspeditsiyasini Zanzibardan Hindistongacha boshlab borgan arab darg‘asi (losmani) Ibn-Majid yordamida Hindistonga borish umidini ro‘yobga chiqardi. 1500 yilda Kabral qo‘mondonligida Hindistonga yuborilgan ikkinchi portugal ekspeditsiyasi Braziliya qirg‘oqlariga etib bordi. Braziliya dastlab orol d e b hisoblanib, unga V e ra Kruts d e b nom b e rilgan e di. Gama va Kabral e ksp e ditsiyalaridan k e yin Janubiy Osiyo va Braziliyada Portugaliya e ksp edit siyasi boshlandi. 2. Xristofor Kolumb va Amerigo Vespuchchi sayohati hamda Amerikaning kashf etilishi E vropadan g‘arbga tomon Atlantika ok e ani orqali SHarqiy Osiyoga borish yo‘lidagi barcha g e ografik kashfiyotlar ichida e ng buyuk kashfiyot K olumbning Am e rikani kashf e tishi bo‘ldi. Bu kashfiyot yuqorida ko‘pganimizdek, normanlar kashfiyotidan keyingi ikkinchi kashfiyot edi. YAngierlarni ochish g‘oyasiga

Pifagor va Aristotelning Erning sharsimonligi haqidagi ta’limotida, Ptolomeyning Evrosiyo sharqqa cho‘zilgan, degan fikrida va Beruniy asarlarida, shuningdek, Marko Poloning Xitoy geografiyasi to‘g‘risidagi ta’limotida asos solingan. Xristofor Kolumb tarixiy qahramonlik qildi — materik kashf etdi. 1492 yil 3 avgustda uning 90 kishi va uchta kemadan iborat floti Ispaniyadan chiqib, o‘sha yili oktyabrning 11 kunidan 12 kuniga o‘tar kechasi Bagama orollaridan biri yaqiniga etib keldi. So‘ngra Kuba, Gaiti va boshqa orollar topildi. Bularni Osiyoning sharqidagi orollar d e b o‘ylashgan. Kolumb bundan keyingi hamma ekspeditsiyasida (hammasi bo‘lib to‘rtta ekspeditsiya bo‘lgan) bu topilgan orollarni janub tomondan aylanib o‘tib, haqiqiy boy Hindistonga chiqishga intilgan. U oxirgi ekspeditsiyasida (1502—1504) Amerika materigiga etib keldi. Kolumbning ketidan u kashf qilgan erlarga ispan bosqinchilari konkistadorlar tezlik bilan kela boshladilar. «Ispanlarni Atlantika okeani orqali Amerikaga niqtagan sehrli so‘z oltin edi; oq tanli odamning yangi topilgan qirg‘oqqa qadam qo‘yishi bilan qiladigan birinchi talabi oltin bo‘lgan. Mustamlakachilar atsteklar, mayya va yanklarning yuqori madaniyatli davlatlarini yakson qildilar, indeetslarni (mahalliy aholini) deyarli butunlay qirib tashladilar. 1513 yilda Balboa Panama bo‘ynini k e sib o‘tdi, 1519—1521 yillarda Kort e s M e ksikani bosib oldi. 1531— 1534 yillarda esa Pizarro And tog‘laridagi inklar davlatini bo‘ysundirdi. Amerikaning kashf etilishi deganda, tabiiyki, ko`z oldimizga beixtiyor buyuk sayyoh Xristofor Kolumb keladi, albatta. Ammo X.Kolumb Yevropadan G`arbda kashf etgan yerlarni Hindiston deb o`ylab, ularni biror bir asarida «Yangi dunyo» deb atamagan. Ammo bu vazifani X.Kolumbning zamondoshi, florensiyalik sayyoh Amerigo Vespuchchi amalga oshirgan va yangi dunyo uning nomi bilan «Amerika», deb atalgan. Amerigo Vespuchchi 1454-yilning 9-martida Italiyaning F lo rensiya shahrida notarius oilasida dunyoga kelgan. Yoshligidanoq turli fanlardan yaxshi xabardor bo`lgan olim amakisi Jorjio Antonio Vespuchchi qo`lida tarbiya olib, lotin tili, fizika, matematika, astronomiya va geografiya fanlarini chuqur o`zlashtirdi. 1478- 1480-yillarda Florensiyaning Parijdagi elchisi bo`lgan boshqa amakisi Gvido

Antonio Vespuchchi bilan birga elchixonada ham faoliyat olib borgan. Fransiyaga turli mamlakatlardan kelgan elchilar bilan muloqotlar yosh Amerigoda uzoq o`lkalarga sayohat qilish orzusini o`ygotgan. 1483-yilda A.Vespuchchi savdogar sifatida Ispaniyaning Sevilya shahrida joylashgan florensiyalik J.Berardining savdo uyiga xizmatga kirdi. Ushbu savdo uyi X.Kolumbning 1493-yilgi ikkinchi ekspeditsiyasini mablag` bilan ta’minlaganini hisobga olsak, A.Vespuchchi X. Kolumb bilan shu vaqtdan buyon tanish bo`lgan, deyish mumkin. A.Vespuchchi Markaybo qo`ltig`ini o`rganayotib, suvda, yogoch ustunlar ustiga ko`rilgan qishloqlarni uchratdi va bu joyni Kichik Venetsiya, ya’ni Venesuela deb atadi. Shundan so`ng sayyoh, Pariya burnidan 200 mil g`arbga suzib, Vest-Indiya orollariga kirib, 1500-yilda Kadisga qaytdi. 1500-yilning oxirida Portugaliya qiroli Manuel I taklifiga binoan ushbu davlatga yo`l oldi va ushbu mamlakat kemalarida Lissabon qirg`oqlaridan yangi dunyoga yana ikki bor uyushtirilgan sayohatlarda ishtirok etdi. Ushbu sayohatlarning birinchisi, 1501-yil maydan 1502-yil sentyabrgacha, ikkinchisi esa, 1503-yil maydan 1504-yil iyungacha davom etgan. A.Vespuchchi o`z sayohatlarida ekspeditsiya boshlig`i bo`lib emas, balki ko`proq kosmograf, kartograf va kema boshqaruvchisi sifatida ishtirok etgan. Faqatgina, Braziliya qirg`oqlarining katta qismi o`rganilgan ikkinchi ekspeditsiya vaqtida u kichikrok kemaga qumondonlik qilgan. X.Kolumb tomonidan dengiz ishlari buyicha Portugaliya qiroli Manuel I ning eng ashaddiy raqibi hisoblangan ispan qiroli Ferdinand II ga A.Vespuchchi tavsiya etilgach, 1505-yilda yana Ispaniya qirolligining dengiz xizmatiga qaytgan. 1508- yil martda esa Hindistonga tashkil etiladigan sayohatlarda bosh kema boshqaruvchisi etib tayinlandi. A.Vespuchchi 1512-yilning 22-fevralida 58 yoshida Sevilyada vafot etgan. 3.Vasko da Gamaning sayohati va Hindistonga dengiz yo‘lining ochilishi Vasko da Gama 1469-yilda Portugaliyaning Sinish shahrida tug`ilgan va Evore shahrida ta’lim olib, boshqa fanlarga qaraganda ko`proq dengiz navigatsiyasi, kartografiya va geografiyani chuqur o`rgandi. XV asrda Portugaliya

mustamlakasi bo`lgan Afrikaning Gvi neya qo`ltig`i atroflarida portugal floti tarkibida xizmat qilgan. XV asrning 90-yillariga kelib, Afrikani dengiz bo`ylab aylanib suzib o`tish mumkinligi va Sharqiy Afrikadagi hududlarning suv yo`llari orqali Hindiston bilan savdo aloqalari olib borishi ma’lum bo`ldi. Shuning uchun 1497-yilda Portugaliya qiroli Manuel I Vasko da Gamaga Afrikani aylanib o`tib, Hindistonga dengiz sayohati uyushtirish va yo`lni xaritaga tushirishga farmon bergan. 1497-yilning 8- iyulida sayyoh 168 kishilik ekipajdan iborat to`rtta kemada Hindiston sayohatiga yo`l oldi. Xuddi Kolumbniki kabi Vasko da Gama ekspeditsiyasi ham dastlab, Lissabondan g`arbga yo`l olgan, ammo keyin Sharqqa burilgan. Atlantika okeanida yoysimon yo`nalishda suzib, 1497-yil 20-noyabrda Afrikaning eng janubiy nuqtasidan o`tdilar. Afrikani aylanib o`tish joyining topilgani ekspeditsiya a’zolarida Hindistonga borish yo`lini topishga bo`lgan umidni kuchaytirgan, albatta. Dengiz sayyohlari Afrikaning eng janubiy nuqtasi bo`lgan burunni «Yaxshi umid» nomi bilan atadilar. Vasko da Gama 1497-yil dekabrda hozirgi Janubiy Afrika Respublikasining Sharqiy qirg`oqlarini kashf qildi. 1498-yilning yanvar oyida Zambezi daryosining quyilish joyidan o`tib, Sharqiy qirg`oqlar bo`ylab shimoli-sharqqa suzishda davom etdi va o`sha yilning mart oyida Mozambikka yetib bordi. Malindi shahrida arab yo`l ko`rsatuvchisini yo`llagan sayyoh uning yordamida 1498-yil 20-mayda Hindistonning janubi-g`arbiy qirg`oqlaridagi yirik savdo markazi hisoblangan Kalikut (hozirgi Kojikode) shahriga yetib keldi. Kalikut rojasi tomonidan yaxshi ko`tib olingan Vasko da Gama, Hindistonda bir muddat turib, 1498-yil oktyabrda yana Portugaliya tomon yo`lga chiqdi. Ammo 1499-yilning sentyabridagina Lissabonga yetib oldi. Ekspeditsiya davomida turli xavf-xatarlar, fojiali holatlar sababli safarga chiqqan 168 dengizchidan faqat 55 kishigina eson-omon Portugaliyaga qaytishga muvaffaq bo`lgan. Ammo anchayin katta qurbonlar berib bo`lsa-da, Vasko da Gamaning Portugaliya qiroli topshirigiga ko`ra, Yevropadan Hindistongacha bo`lgan dengiz yo`lini kashf etishga erishganini ta’kidlash joiz.