Reja:   1.           Insoniyat tarixida  savdo  yo`llarining  ahamiyati. 2.           O`lkamiz  hududidan  o`tgan  qadimgi  savdo  yo`llari. 3.           Buyuk  ipak  yo`li  temuriylar  davrida. 4.           Savdo  yo`llarini  tiklanishining  Mustaqil  O`zbekiston  taraqqiyotida  tutgan   o`rni. 5.           IX-XII  asrlardagi  ijtimoiy-siyosiy  hayotning  moddiy  va  ma`naviy   madaniyatning  yuksalishidagi  ahamiyati.  Tabiiy  fanlarning  ravnaqi. 6.           Turkiston  buyuk  muhaddislar  yurti.  O`lkamiz  hududidan  yetishib  chiqqan   olimlarning  islom  tarixida  tutgan  o`rinlari. 7.           Amir  Temur  va  temuriylar  davrida  ilm-fanga  e`tibor.  Amir  Temur  va  Mirzo   Ulug`bek  zamonasida  Movarounnahrdagi  madaniy  va  ilmiy  hayot.    

Buyuk ipak  yo`li  tug`risida  fikr  yuritar  ekanmiz,  bu  qadimiy  yo`lning  necha asrlar  davomida     ne-ne  mamlakatlar  va  xalqlarni  bir-biriga  bog`lash,  aloqalarini mustah-kamlashdagi     mislsiz  xizmatini  aloxida  ta`kidlab  o`tish  joiz  bo`ladi. Ilk  bor  Xitoy  hududidan     boshlanib  g`arbga  tomon  minglarcha  kilometr masofaga  cho`zilgan  ( 12  ming  km.),  Sharq  bilan  g`arbni  tutashtirgan.  Bu  noyob savdo  yo`li  ulug`  ajdodlarimiz  sa`y-harakatlari  samarasi  o`laroq  umumbashariyat tarixiy  taraqqiyotida  yorqin  iz  qoldirgan.  Ayniqsa,  bu  yo`lning  Vatanimiz sarhadlaridan  o`tganligi  uning  tarixiy  taqdirida,  iqtisodiy-madaniy  yuksalishida hamda  boshqa  xorijiy  ellar  bilan  izchil  hamkorlik  va  xamjihatlikda     katta     ijobiy  rol o`ynagan. Buyuk  ipak  yo`li  tushunchsini  birinchi  bo`lib  fanga  taniqli  nemis  olimi  Fon Rixgofen  olib  kirgan.  U  XIX  asrning  70-yillarida  yozgan  «Xitoy»  nomli  klassik asarida  bu  terminni  chuqur  ilmiy  asoslab  berdi. Ma`lumki,  Xitoyning  Sian  shahrida  boshlangan  Ipak  yo`li  Lanjou  orqali Dunxuanga  (Sharqiy  Turkiston)  kelib,  bu  yerdan  u ikkiga  ajraladi.  Ipak  yo`lining janubiy  tarmog`i  Taklamakon  sahrosi  (Mo`g`iliston)  orqali  Xo`tanga,  undan Yerkentga  kelib,  undan  Balxga  tomon  o`tadi.     Balxda  yo`l  yana  uch  tarmoqqa ajraladi.  G`arbiy  tarmog`i  Marvga,  janubiy  tarmog`i  Hindistonga,  shimoli  tarmog`i Termiz  orqali  Darbent,  Nautak  va  Samarqandga     tomon  yo`naladi.  Ipak  yo`lining shimoliy-g`arbiy  tarmog`i  esa  Dunxuandan  Bami,  Turfon  orqali  Tarim  vohasi- Qashg`arga  boradi.  U  yerdan  Tioshqo`rgon  orqali  O`zgan,  O`sh,  Quva,  Axsikent, Pop,  Asht  orqali  Xo`jand,  Zomin,  Jizzaxga,  so`ngra  Samarqandga  borib  tutashadi. Samarqanddan  esa  bu  yo`l  yana  davom  etib  Dabusiya,  Malik  cho`li  orqali  Buxoro, Romitonga,  undan  Varaxsha  orqali  Farobga  borib,  Amul  shahriga  o`tadi.  Amulda esa  bu  yo`l  Marvdan  Urganch  sari  yo`nalgan  yo`lga  qo`shiladi.  Marv  shahri  O`rta asrlar  davomida  Buyuk  ipak  yo`li  chorrahalari  kesishgan  eng  muhim  hayotiy  nuqta bo`lgan.  Eng  muhimi  shundaki,  Buyuk  ipak  yo`lining  G`arbdan  keladigan  savdo karvonlari  aytaylik,  Italiya,  Ispaniya  va  boshqa  O`rta  yer  dengizi  mamlakatlarining

savdogarlari ham  o`z  mollarini  Tir,  Damashq,  Anatoliya,  Bog`dod  orqali  Parfiya davlati  hududlari  bo`ylab  yana  O`rta  Osiyoning  yirik  savdo  markazi     Marvga  olib kelar,  shu  yerdan  sharq  tomon  yo`llarini  davom  ettirardilar.  Shu  ma`noda Marvning  turli  dinlar  ildiz  otgan,  turli  madaniyatlar  tutashgan  joy  bo`lganligi alohida  ahamiyatga  molikdir. Buyuk  ipak  yo`li  Sharqu  G`arbni  bog`lovchi,  turli  mamlakatlarning  savdo- sotiq,  tijorat  aloqalarining  eng  asosiy  vositasi  bo`lgandan,  bu  yo`nalishda joylashgan  davlatlar  undan  o`z  manfaatlari  yo`lida  foydalanishga  yohud  bu  borada o`z  mavqeini  mustahkamlashga  intilganlar.  Shu  bois  turli  tarixiy  bosqichlarda  turli davlatlar  bunga  intilib,  Buyuk  ipak  yo`li  ustidan  o`z  nazoratlarini  o`rnatganlar. Masalan,  mil.av.  VI-IV  asrlarda  Eron  ahmoniylari,  mil.av.  IV  asrda  esa makedoniyalik  Iskandar,     mil.av.  II-I     asrlarda  Rim  Parfiya  davlatlari  o`rtasida  bu borada  qattiq  raqobat  ketdi.  Yohud  arab  xalifaligi  vujudga  kelgunga  qadar  bu yo`lning  Eron  va  Sug`diyona  hududlaridan  o`tgan  qismida  Eron  va  Sug`d savdogarlari  yetakchilik  rolini  o`ynaganlar.  Arab  halifaligi  kuchayib,  ko`plab hududlarni  qo`lga  kiritgach,  bu  yo`l  arab  savdogarlari     tasarrufiga  o`tadi. Chingiziylar  davrida  Buyuk  ipak  yo`lining  tasarrufida  butunlay  ularning  qo`l ostida  bo`lgan.  Buyuk  sohibqiron  Amir  Temur  davriga  kelib  uning  qudratli saltanati  vujudga  kelgach,  Buyuk  ipak  yo`li  sarhadlari  yangidan  kengayib,  katta miqyoslar  kasb  etib,  yanada  rivoj  topadi. Vatanimiz  sarhadlari  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  yuksalishining  Buyuk ipak  yo`li  bilan  bevosita  bog`liqlik  jihatlari  juda  qadim  zamonlarga  borib  taqaladi. Yunon-Rim  olimlari  Gerodot,  Ktesiy,  Arrian  ma`lumotlariga,  Eron  mixxat yozuvlariga  asoslanib  fikr  yuritadigan  bo`lsak,  mil.av.  IV  asrda  O`rta  Osiyo hududlarida  sug`orma  dehqonchilik  madaniyati,  hunarmandchilik,  chorvachilik, tog`-kon  ishlari  ancha  rivoj  topgan.O`rta  Osiyo  la`li  Xorazmning  qimmatbaho feruza  ma`dani,  Sug`d  oltini  ko`plab  miqdorda  qazib  olinib,  ishlov  berilib,  xorijiy ellarga  ham  chiqarilgan.  Jumladan,  O`rta  Osiyo  la`liga  (lazuriti)  Eron,  Hindiston, Misr,  Mesopatamiya  va  Xitoy  singari  mamlakatlarda  qiziqish  va  talab  g`oyatda

katta bo`lgan.  Mil.av.  II  asr  boshlarida  Davan  va  Qang`  davlatlariga  tashrif buyurgan  Xitoy  elchisi  va  sayyohi  Chjan  Szyan  safaridan  so`ng  Xitoy  bilan  O`rta Osiyo  davlatlari  o`rtasidagi  diplomatik  va  sado-sotiq  aloqalari  yangi  bosqichga ko`tariladi.  Elchining  bu  yurtda  ko`rgan-kechirganlari.  Ayniqsa,  uzumchilik,  vino- tayyorlash,  rangli  shishalar  ishlab  chiqarish,  zargarlik,  zotdor,  uchqur  otlar  Xitoy hukmdorlarini  qiziqtirgan.  Bu  esa  ikki  o`rtadagi  aloqalarga  keng  yo`l  ochgan. Xitoy  O`rta  Osiyoning  zotdor  otlari,  rangli  shishalari,  zargarlik  mollari,  la`liga xaridor  bo`lsa,  ayni  chog`da  Xitoydan  ko`proq  ipak  va  ipak  mollari,  chinni buyumlar,  choy  mahsulotlar     keltirila  boshlagan.  Shuningdek,  Yaponiyadan gurunch,  Hindistondan  ip  gazlama,  ziravor  va  dorivor  mahsulotlar,  mushk  anbar  va shu  kabi  narsalar     keltirilgan.  Ayni  chog`da  o`zbek  diyoridan  bu  mamlakatlarga qishloq  xo`jalik  mahsulotlari,  mevalar,     chorva  mollari,  otlar,  gilamlar,  zargarlik mahsulotlari,  nafis  junli  matolar  chiqarilgan.  O`rta  Osiyo  hukmdorlari  buyuk  ipak yo`lida  savdo  karvon la ri ning  tinchligi,  xavfsizligi  va  ularning  bexatar,  muntazam qatnovini  ta`minlash  borasida  ham  doimiy  chora-talbirlar  ko`rib  borganlar.  Shu maqsadda  kerakli  nuqtalarda,  aholi  siyrak  bo`lgan  joylarda  karvonsaroylar, yemakxo na lar,  barpo  qilingan,  suv  oladigan  quduqlar  qazilgan,  chor  atrofi  shinam bino  shakliga  keltirilib  qurilgan  rabotu-sardobalar  tiklangan.  Hozirda  ham Qizilqum,  Mirzacho`l.  Malik  cho`li  sarhadlarida  o`tmish  arxitekturasining  noyob namunalari  sanalgan  shunday  me`moriy  obidalar  xarobalari  ko`plab  uchraydi. Ayniqsa,  Somoniylar,  Qoraxoniylar  va  G`aznaviylar  sulolalari  hukm  surgan, Movarounnahr  hududlari  jiddiy  iqtisodiy  va  madaniy  yuksalish  jarayonini  boshdan kechirgan  davrlarda  xalqaro  karvon  savdosi  yurtimiz  ijtimoiy  taraqqiyotida  muhim rol  o`ynagan.  O`sha  davrda  Mag`ribu  Mashriqqa  ma`lum  va  mashhur  Buxoro, Samarqand,  Marv,  Shosh,  Balx,  Isfijob,  Termiz  singari  shaharlarda  o`nlab xashamatli  karvonsaroylar.  Sado  bozorlari  barpo  etilib,  ularda  tijorat  ishlari  avjida bo`lgan,  turli  mamlakat  tujjorlari  ularda  tunu-kun  turfa  rang  mollarini  sotganlar yohud  mol  ayirbosh  qilganlar. Buyuk  ipak  yo`lining  shuhrati  ayniqsa,  XIV  asrning  ikkinchi  yarmi  va  XV asrda,  ya`ni  Amir  Temur  qudratli  markazlashgan  davlat  barpo  etish  barobarida

uning barcha  hududlarida  tinchlik  va  osoyishtalik  o`rnatdi.  Uning  o`zi  tuzuklarida: «Dunyoning  yarmini  oldim,  salatnatimning  u chetida  bu  chetiga  biror  bolakay boshida  bir  lagan  tillo  ko`tarib  o`tadigan  bo`lsa,  bir  donasiga  ham  zarar yetmaydigan  tartib-intizom  o`rnatdim»,  deb  aytgan  so`zlari  bejiz  emasdir.  Katta salohiyat  egasi  bo`lgan  Sohibqiron  mamlakatning  yuksak  rivojida  xalqaro savdoning  nechog`lik  ulkan  ahamiyat  kasb  etishini  bilganligidan.  Bu  sohani  butun choralar  bilan  o`stirishga  alohida  etibor  bergan.  Bunda  yurt  tinchligi,  ulus farovonligi  masalalari  xar  doim  uning  diqqat  markazida  turgan.  Shu  bois  ulug` Amir  savdo  yo`llarini  qo`riqlash,  odamlar,  musofirlar,  turli  yurt  savdogarlari manfaatlarini  bosqinchilar,  qaroqchilar  tajovuzidan  muhofaza  qilishni  muhim davlat  ahamiyatiga  molik  vazifalardan  deb  hisoblagan.  Tuzuklarda:  «...yana buyurdimki,  yo`l  ustiga  kuzatuvchilar,  zobitlar  tayinlasin lar ki,  yo`llarni  qo`riqlab, o`tkinchilar,  savdogarlar,  musofirlarni  kuzatib,  mol-mulki  va  boshqa  narsalarni manzildan-manzilga  yetkazib  qo`ysinlar.  Yo`l  ustida  birortasining  narsasi yo`qolsa,  o`zi  o`ldirilsa  yoki  boshqa  kor-hol  yuz  bersa,  bular  uchun  javob  berish ularning  zimmasida  bo`lsin.»  deb  bejiz  ta`kidlab  o`tmagan. Amir  Temur  tashabbusi  bilan  mamlakatning  har  bir  yirik  shaharlarida  savdo karvonlarining  kirishi  va  chiqishini  nazorat  qiluvchi  davlat  nazorat  xizmati  va maxsus  bojxonalar  tashkil  etilgan.  Savdo  karvonlaridan  mollarning  hajmi. Miqdoriga  qarab  boj  to`lovlari  undirilgan.  Bu  davrda  poytaxt  Samarqand  dunyo savdogarlarining  yirik  markaziga  aylandi.Uning  keng  ko`chalari  bo`ylab  maxsus qurilgan  muhtasham  karvonsaroylar,  savdo  bozorlari,  rastalarda  tunu-kun  savdo ishlari  to`xtamagan.  Turli  mamlakatlardan  kelgan  savdogarlar  o`z  mollarini xaridorlarga  sotganlar  yohud  o`zlariga  kerakli  mollarni  xarid  qilganlar. Samarqand  qog`ozining  mashhurligi  yetti  iqlimga  ma`lum  bo`lgan. Movarounnahr  va  Xuroson  shaharlari  Buyuk  ipak  yo`lining  eng  qaynoq  yo`liga aylangan.  Bu  yerga  Hindistondan  juda  ko`plab  tijorat  karvonlari  kelib  turardi. Xitoy  bu  hududlarga  ipak  gazlamalari,  chinni  kosalar,  billur  qadahlar,  qimmatbaho toshlar  yuborardi.  Shimoldan  noyob  po`stinlar,  mo`ynalar  keltirilardi.  Ushbu  turli