Davlat xizmatini samarali qilishda jamoatchilik nazoratining o‘rni Reja 1.O‘zbekistonda mustaqillik yillarida demokratiya va fuqarolik jamiyati talablariga javob beradigan davlat boshqaruv tizimi shakllanishi. 2.Davlat xizmati faoliyati samaradorligi ushbu faoliyatga doir bilimga bog‘liqligi. 3.Davlat xizmati samaradorligini ta’minlashda ular faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini ahamiyati.

1.O‘zbekistonda mustaqillik yillarida demokratiya va fuqarolik jamiyati talablariga javob beradigan davlat boshqaruv tizimi shakllanishi. O‘zbekiston tanlagan demokratik taraqqiyot yo‘li va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayoni davlat xizmatlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish masalasini dolzarbligini belgilab beradi. Chunki demokratiya ham, fuqarolik jamiyati ham nazorat faoliyati bilan, jumladan, jamoatchilik nazorati bilan bevosita bog‘liq. Ushbu xususda gapirib O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev jumladan shunday dedi: “Yangi O‘zbekiston – “Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqqa xizmat qilishi kerak” degan hal qiluvchi tamoyil amalda o‘z tasdig‘ini topayotgan mamlakat”. 1 Demokratiya talabi ko‘ra davlat xizmati jamiyat nazorati ostida bo‘lishi lozim, aks holda davlat xizmat emas, hukmronlik qila boshlaydi. Ushbu xususda gapirib Nobel mukofotining laureati Milton Fridman shunday deydi: “Hukumat xalqqa hukmronlik emas, balki doimo xizmat qiladigan jamiyatni yaratish, faqat bizni demokratlashtirishda ishtirok etishimizga bog‘liq. Biz jamiyatga qanday munosabda bo‘lsak, jamiyat ham shunga munosib bo‘ladi ya’ni jamiyatni qandayligi bizning o‘zimizga bog‘liq” 2 . Shuning uchun biz quyida davlat xizmatlari samaradorligini ta’minlashda jamoatchilik nazoratining o‘rni masalasini tahlil qilishni maqsad qilib qo‘ydik. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida tub sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy- siyosiy, jumladan, ma’muriy islohotlar o‘tkazilishi natijasida zamon talabiga ya’ni demokratiya va fuqarolik jamiyati talablariga javob beradigan davlat boshqaruv tizimi shakllanib bormoqda. Davlat boshqaruvi tizimi hokimiyatni tarmoqlarga ya’ni qonun, ijro va sud hokimiyatiga bo‘linishini konstitutsion tamoyiliga, ularni o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va manfaatlar qarama-qarshi turishiga, shu bilan birga qonun va ijroiya hokimiyatini markazda va joylarda nazorat funksiyalarini kuchaytirishga asoslangan. Shular qatorida nazorat borasida davlat va jamiyat o‘rtasida hamkorlik va sheriklikni o‘rnatish masalasiga alohida e’tibor 1 Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. Тошкент: “Ўзбекистон” нашриёти, 2021., 27-бет. 2 Мухаев Р.Т. Политология. Москва. 2007 г. Стр.5.

qaratilmoqda. Chunki faqat yuqoridan bo‘lgan davlat nazorati bilan xalq manfaatini ifodalaydigan ma’muriy boshqaruv tizimini shakllantirish muammo bo‘lib qoladi. Bunday holat bo‘lmasligi uchun davlat va jamiyat nazorat vositalaridan iborat bo‘lgan nazorat tizimi shakllangan va jamoatchilik nazorati uni harakatga keltiradigan muhim elementi bo‘lishi lozim. Xalq manfaatiga xizmat qiladigan ma’muriy boshqaruv tizimini shakllantirish borasidagi muammolardan biri buzuq byurokratiya va korrupsiya illati hisoblanadi. Chunki korrupsiya sharoitida adolat tamoyiliga rioya qilib bo‘lmaydi. Adolat tamoyili buzilgan joyda razolat hukmronlik qila boshlaydi. Razolat hukmronlik qilgan joyda inson huquq va erkinliklari paymol qilinib halq manfaatini ifodalash muammo bo‘lib qoladi. Bunday muammoning kelib chiqishining sababi ijroiya hokimiyat organlari faoliyatini ochiqligi va oshkoraligi to‘liq ta’minlanmaganligi va jamoatchilik nazoratini zaifligidir. Bizning nazarimizda bu ikkita sababni bartaraf qilish uchun professional davlat xizmatini samarali tizimini shakllantirish va ijroiya hokimiyat organlari tizimida korrupsiyaga qarshi ta’sirchan nazorat mexanizmini shakllantirish kerak bo‘ladi. Bu esa, davlat xizmatini ma’muriy boshqaruv sohasidagi demokratik islohotlar asosida takomillashtirishni talab qiladi. Buning uchun, eng avvalo, ma’muriy boshqaruv tizimini demokratlashtirish nima ekanligini anglab olish kerak bo‘ladi. Ma’muriy boshqaruv tizimini demokratlashtirish deganda ikkita jarayon tushuniladi, chunki demokratlshatirish jarayoni ikki elementdan iborat. Birinchisi hokimiyatni shakllantirishda xalqni ishtirokini kengaytirish bo‘lsa, ikkinchisi hokimiyatni xalq tomonidan nazorat qilish imkoniyatini kengaytirish. Demokratiyaning nazorat funksiyasi davlat hokimiyati organlari faoliyatini ularni qonunan belgilangan kompetensiyasiga mutanosibligini ta’minlashdan iborat. Demokratiyaning nazorat funksiyasi ikkita yo‘l bilan amalga oshiriladi: birinchisi, ularni ichki idoraviy nazorati bo‘lsa, ikkinchisi, jamiyat nazoratini ta’sirchan mexanizmi orqali. Demak, ma’muriy boshqaruv tizimini demokratlashtirish deganda ijroiya hokimiyat organlarini

shakllantirishda xalqni ishtirokini kengaytirish bo‘lsa, ikkinchisi ijroiya hokimiyat organlari faoliyati ustidan xalq nazoratini kuchaytirishni tushunish lozimdir. Ma’muriy boshqaruv sohasida islohotlarni amalga oshirish borasidagi muammolardan biri iqtisodda davlat boshqaruvining yuqoriligi, yana biri iqtisodda davlat ulushining yuqoriligi bo‘lsa, yana biri davlat xizmatlari tizimidagi korrupsiya illatidir. Ushbu muammolarni yechimi iqtisodni monopoliyadan va davlat mulkidan chiqarish hamda kadrlar tanlash tizimida nazorat tizimini takomillashtirish bilan bog‘liqdir. Buning uchun ijroiya hokimiyati faoliyatini optimallashtirish, ma’muriy islohotlarni demokratlashtirish va davlat boshqaruvida menejmentni zamonaviy usullarini joriy etish kerak bo‘ladi. Bundan tashqari demokratiya va fuqarolik jamiyati talabidan kelib chiqib ijroiya hokimiyat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini ta’sirchan mexanizmini shakllantirish talab qilinadi. Bunda ijroiya hokimiyatning davlat xizmatlari tizimi ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Davlat xizmatlari tizimi ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatilishi ular faoliyatini samarali qilishga xizmat qiladi. Davlat xizmatlari samaradorligini ta’minlashda jamoatchilik nazoratini o‘rni to‘g‘risida gapirishdan oldin asosiy qadriyat bo‘lgan davlat va jamiyat tushunchalarining mazmun-mohiyatini anglab olish lozim. Jamiyat - evolyusion yo‘l bilan va tabiiy ravishda shakllangan odamlarning majmuidir. Davlat - tabiiy ravishda shakllangan jamiyatda ijtimoiy tartibni o‘rnatishga xizmat qiladigan va sun’iy ravishda shakllangan siyosiy tuzulmadir. Shuning uchun jamiyat mavjud bo‘lishi va rivojlanishining muhim sharti ijtimoiy tartibni o‘rnatilganlik holatidir deb aytish mumkin. Ana shunday ijtimoiy tartibni o‘rnatish ehtiyojidan kelib chiqib davlat vujudga kelayapdi. Ijtimoiy tartib deganda ijtimoiy regulyator bo‘lgan huquq va axloq normalariga rioya qilish ta’minlanganlik holati tushuniladi. Jamiyatni mavjud bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladigan normalarga rioya etilishi nazorat faoliyati orqali ta’minlanadi. Demak davlatning asosiy vazifasi

huquq va axloq normalariga rioya qilishni ta’minlashga qaratilgan nazorat funksiyasidir. Davlat va jamiyat tushunchalariga ta’rif berilgandek davlat xizmati, davlat xizmatchisi va jamoatchilik nazorati tushunchalariga ham aniqlik kiritish lozim. Aks holda fikrlarning tarqoqligi va ayrim tushunmovchiliklar kelib chiqishi mumkin. Davlat xizmati – davlat boshqaruvi apparatida ishlovchi xodimlarning professional faoliyati. Davlat xizmatchisi – davlat xizmatida egallab turgan lavozimiga muvofiq u yoki bu majburiyatlarni amalga oshiruvchi xodim. Jamoatchilik nazorati – fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan amalga oshiriladigan nazorat faoliyati. Yuqorida ta’kilaganimizdek davlatning asosiy vazifasi nazorat faoliyati orqali ijtimoiy tartibni o‘rnatish ekan. Demak davlat xizmatlarini ham asosiy vazifasi aynan ana shu ijtimoiy tartibni o‘rnatish bilan bog‘liqdir. Xuddi shunday jamoatchilik nazorati ham ijtimoiy tartibni o‘rnatishga qaratilgan quyidan amalga oshiriladigan faoliyat hisoblanadi. Yuqoridan davlat va quyidan jamiyat tomonidan birgalikda amalga oshiriladigan nazoratni ijtimoiy yoki ommaviy nazorat deb aytish mumkin 3 . 2.Davlat xizmati faoliyati samaradorligi ushbu faoliyatga doir bilimga bog‘liqligi. Har qanday faoliyatni samaradorligini ta’minlashda o‘sha faoliyatga doir bilim muhim ahamitga ega. Jumladan davlat xizmatlari faoliyatini amalga oshirishda ham ushbu xizmatga doir bilim kerak bo‘ladi. Davlat xizmati faoliyati uchun qanday bilim kerakligini aniqlash uchun ushbu faoliyat maqsadidan kelib chiqib fikrlash kerak. Davlat xizmatining maqsadi umuman davlatning maqsadidan kelib chiqadi chunki davlat o‘z funksiyasini amalga oshirishi uchun ma’lum bir xizmatlarni amalga oshiradi. Davlat ana shu xizmatlarni amalga oshirish orqali ya’ni ma’lum bir vazifalarni bajarish bilan o‘zining maqsadiga erishadi. Buning uchun davlat xizmatchisida uni oldida turgan maqsadga erishishi uchun kerak bo‘lgan bilim bo‘lishi lozim. Demak davlat xizmatchilirida qanaqa bilim bo‘lishi 3 Набиев Ф.Х. Ижтимоий назорат.Самарқанд. 2020 йил. 6-бет.