DEHQONCHILIK FAN I NING MAQSADI, VAZIFASI, ILMIY ASOSLARI VA RIVOJLANISH ISTI Q BOLLARI Reja 1. Dehqonchilik fanining maqsad va vazifalari 2. Dehqonchilik fanining rivojlanish tarixi 3. Dehqonchilikni rivojlanishida xorij va O‘zbekiton olimlarinig qo‘shgan hissalari.

1. Dehqonchilik fanining maqsad va vazifalari Bugungi kunda qishloq xo‘jaligi nafaqat ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan, balki ekinlar plantatsiyalaridan biznes sifatida foydalanish, ulardan iqtisodiy foyda olishga keng qaratilgan. Hozirgi kunda dehqonchilikning rivojlanish asosi sifatida gidrologik, mexanik, kimyoviy, genetik va texnologik jihatlari keng rivojlantirilmoqda. Hukumatlar milliy byudjetining katta ulushini qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun taqsimlamoqdalar. Kichik va kam daromadli fyermyerlarni qo‘llab quvatlash va rivojlantirish uchun subsidiya bilan ta’min etilmoqda. Dehqonchilikni saqlash va rivojlantirish, qayta ishlash, baholash, marketing, mahsulotlarni tarqatish, iste’mol qilish, eksport va import siyosati rivojlanmoqda va mustahkamlanmoqda. Dehqonchilikka asoslangan kichik ishlab chiqarish va hunarmandchilik tez rivojlanib bormoqda. Dehqonchilikni rivojlantirishda qishloq xo‘jaligini rejalashtirish, dasturiy ta’minot va ijrosini ta’minlash lozim. Global dehqonchilik. Taraqqiyot (sivilizatsiya) ning darajasi aholini iste’mol darajasini qondirish uchun oziq-ovqat ishlab chiqarish orqali dehqonchilik bilan bevosita bog‘liqdir. Hozirgi kunda oziq-ovqatga bo‘lgan talabni qondirish uchun uni oziq-ovqat, ishlab chiqarishni ikki barobarga oshirish kyerak. Biroq, qariyib bir milliard odam qashshoqlik va taraqqayoti past, oziq-ovqat bilan ta’minlanishi kyerak bo‘lgan jamiyatda yashamoqda. Ba’zi, rivojlangan davlatlar daromadlarini oshirish natijasida, iste’mol darajasidan ko‘p mahsulot ishlab chiqarib, boshqa davlatlarga etkazib byerish va iste’molini qondirishni amalga oshirish lozim. SHuning uchun, oziq-ovqat ishlab chiqarishni rejalashtirishda keyingi avlodlarni ham oziq-ovqat bilan ta’minlay oladigan ishlab chiqarishga maqsad qilish kyerak. 1 Yyer resurslari. Qishloq xo‘jalik ekinlarni etishtirish uchun asosan y yer resurlaridan foydalaniladi. Yyer sharida qishloq xo‘jalik ekinlari ekiladigan 15,2 milliard gektar maydon mavjud bulib u kishi boshiga o‘rtacha 3,8 ga (Kanadada 50, Avstraliya 50, Janubiy Amyerikada 10, AQSHda 4, Fransiyada 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010.15 бет.

1,2, Hindistonda 0,8 va Yaponiyada 0,4) ga to‘g‘ri keladi. Butun dunyoda aholining o‘sish darajasi bilan bu ko‘rsatkich ham kamayib bormoqda, 1980 yilda 0,3 ga dan 2050 yilga 0,17 ga, rivojlangan davlatlarda esa jon boshiga 0,11 ga kamayishiga olib keladi. Eng unumdor tuproqda yeroziya jarayoni tufayli tuproqdan organik moddalar bilan o‘rtacha 4 kg N, 1 kg P 2 O 5 , 20 kg K 2 O va 2 kg CaO oziq moddalari yo‘qotiladi. Ekin ekiladigan maydonlarning deyarli 10-11% qishloq xo‘jalik ekinlarini etishtirishga qulay hisoblanadi. FAOning ekinlar hosildorligini oshirish bo‘yicha tahliliy ma’lumotlariga ko‘ra, 93 rivojlanayotgan mamlakatlarning 63 % da hosildorlikni intensiv ravishda 15 % ga oshirishi lozim, faqat 22% zaxira yerlar hisobidan oshirishi kutilmoqda. Umumiy 6444 mm yomg‘irlarining faqat 30 % foydali (yaroqli), 10 % kam foydali, 60% turli malakatlardagi foydalanilmaydigan yerlarga to‘g‘ri keladi. Yarim arid tropiklar dunyoning besh qit’asida (Markaziy Amyerika, Janubiy g‘arbiy Osiyo, Afrika, Janubiy Amyerika va Janubiy SHarqiy Osiyo)dagi 50 mamlakatda 700 million odam doimiy qurg‘oqchilik va vaqti-vaqti bilan ro‘y byeradigan ochlik tahdid ostida yashashadi. Haydaladigan yerlarning taxminan 65 % donli, dukakkli va moyli ekinlar uchun noqo‘lay (nepochatnыy) hisoblanib, oziq ovqat etishtirishni yaxshilash uchun qishloq xo‘jaligini tubdan yaxshilashni taqozo etadi. Hindistonni 10 % maydoni Yarimarid tropik mintaqaga to‘g‘ri keladi. Atrof-muhit ifloslanishi, tuproq unumdorligining pasayishi, degradatsiyasi natijasida qishloq hududlarida xalq farovonligini pasayish sur’atlari ortib bormoqda. Tuproq degradatsiyasi Global baholash tashkilotning ta’kidlashicha tuproq degradatsiyasi, inson hayotini qo‘llab-quvvatlash yoki kelajakda hayot darajasini pasayishini belgilaydigan hodisalardan hisoblanadi deb ta’riflaydi. Tuproq degradatsiyasi uchun quyidagilar sabab bo‘ladi:  Dehqonchilikda tuproqlarni tozalashda ustki o‘simlik qoplamini yo‘qotilishi  o‘rmonlarni kesilishi, yoqilishi va boshqalar natijasida tuproq qoplamining emirilishi.

 chorvachilik, yaylov etaklarida me’yoridan ortiq ravishda mol boqish, mollarning tuyoqlar ostida yerlarni ochilib qolishi.  arid hududlarda, noto‘g‘ri sug‘orish va og‘ir mashinasozlik foydalanish, tik yonbag‘irlarda yeroziyaga qarshi tadbirlarni qo‘llamaslik kabi dehqonchilik natijasida.  tuproqlarni turli kimyoviy o‘g‘itlarni tuproq xossalarini hisobga olmasdan, ko‘p miqdorda qo‘llashlik natijasida ifloslanishi. Zamonaviy qishloq xo‘jaligi texnologiyalari kam unumdor, yomon tuproqlarga nisbatan yaxshi tuproqlarda yanada samarali bo‘ladi. Texnologiya hosilni oshirib, vaqtincha tuproq degradatsiyasini ta’sirini kamaytirib hosildorlikni saqlash mumkin. Hosildorlik oshishi bilan texnologiyani ham rivojlantirib, oshirib borish orqali tuproq yeroziyasini oldini olish. Respublika hukumati rivojlanib borayotgan sanoatni va aholini qishloq- xo‘jalik mahsulotlariga talabini qondirishni nazarda tutib endilikda ularni etishtirish bo‘yicha aniq dastur ishlab chiqdi. Bu dasturda sanoatni muntazam ishlab turishi va aholini jon boshiga qancha dehqonchilik mahsuloti kyerakligi tahlil qilinib borilmoqda. Ana shu talabdan kelib chiqib har yili Respublikada dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda. Respublikada etishtirilayotgan mahsulotning bir qismi xorijga ekport qilinmoqda. Hukumatimiz sanoatni va o‘sib kelayotgan aholini tub manfaatlarini tahlil qilib, hamda uzoqni ko‘zlab strategik maqsadlarni nazarda tutib, Respublikada etishtiriladigan dehqonchilik mahsulotlaridan ikki turiga – paxta va g‘allaga davlat shartnomasini qoldirdi. Dehqonchilik qishloq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i bo‘lib, uning vazifasi qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini yanada o‘stirish va uni barqarorligini ta’minlash, o‘sib borayotgan aholining oziq-ovqat mahsulotlariga va sanoatni xom- ashyoga bo‘lgan ehtiyojini to‘liqroq ta’minlashdan iboratdir. O‘simliklarning o‘sish va rivojlanishi, ularning hayoti tashqi muhit omillariga bevosita bog‘liqdir. Ilmiy dehqonchilikning vazifasi o‘simliklarning tashqi muhit sharoitlariga bo‘lgan talablarini o‘rganish va shuning asosida ularni qondirish usullarini ishlab

chiqishdir. Ekinlardan sifatli va yuqori hosil olish maqsadida ularni parvarish qilish usullari, tuproq unumdorligini oshirish tadbirlari bilan shug‘ullanadi. Yyer ning asosiy xususiyatlaridan biri uning eskirmasligidir. Yyer dan to‘g‘ri foydalanish qishloq xo‘jaligi xodimlarining eng muhim vazifasidir. Aholini o‘sib borayotgan ehtiyojini qondirish uchun yerlardan oqilona foydalanish, ekinlar hosildorligini oshirish talab etiladi. Respublikada yerdan to‘g‘ri va unumli foydalanish avvalo qishloq xo‘jalik xodimlarining eng muhim vazifasidir. Respublika dehqonchiligida yerdan foydalanish va yer fondi masalasi bugungi kunda birinchi masalalardan bo‘lib bormoqda. Endilikda aholini tobora o‘sib kelishi bilan dehqonchilik qilinadigan yer maydonlarining kengaytirish imkoniyati cheklangan. Respublika hukumati mavjud yerlardan to‘g‘ri va samarali foydalanish masalasidek muhim masalani fyermyerlar oldiga qo‘yib to‘g‘ri yo‘l tutgan. Ana shu o‘rinda dehqonchilikning jadallashtirilgan tizimiga o‘tish muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikaning umumiy yer maydoni 447,4 ming kvadrat kilometr bo‘lib, sug‘oriladigan yyer maydoni 4,280,8 ming gektar, 333,7 ming gektar ko‘p yillik ko‘chatlar, 96,5 ming gektar bo‘z yerlarni tashkil qiladi. Mavjud sug‘oriladigan ushbu yer maydonlari umumiy yer maydonining atiga 9,5- 10% ini tashkil etadi. O‘zbekistonda 1 km 2 y yerga 51,4 kishi, Qozog‘istonda - 6,1 Qirg‘izistonda - 22,7, Turkmanistonda esa 9,4 kishi to‘g‘ri keladi. O‘zbekistonda har bir kishiga 0,17 gektar, Qozog‘istonda - 1,54, Qirg‘izistonda - 0,26, Ukrainada - 0,59, Rossiyada 0,67 gektar ekin maydoni to‘g‘ri keladi. So‘ngi yillar mobaynida sug‘oriladigan yerlar maydonlari 2,46 mln. gektardan 4,3 mln gektarga etkazildi. Hozirgi kunda mamlakatimizda dehqonchilik qilayotgan fyermyer xo‘jaliklari soni 73.000 dan ortiq. Jami haydaladigan yerlarning 85% fyermyer xo‘jaliklariga uzoq muddatli ijaraga byerilgan bo‘lib, ular hissasiga Respublikada etishtirilayotgan paxta xom ashyosining 99,5 %, pillaning qariyib 98 %, boshoqli donning 85 %, meva sabzovot va poliz mahsulotlarining 65 % to‘g‘ri keladi. Bu sohada O‘zbekiston Prezidentining 2012 yil 22 oktyabrdagi PF-4478 sonli Farmoni asosida O‘zbekiston Fyermyerlari Kengashini tarkib topishi muhim ahamiyatga