logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. DEHQONCHILIK TIZIMI VA UNING RIVOJLANISH TARIXI

DEHQONCHILIK TIZIMI VA UNING RIVOJLANISH TARIXI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

41.5283203125 KB
Скачать
MAVZU. DEHQONCHILIK TIZIMI VA UNING RIVOJLANISH TARIXI Reja: 1. Dehqonchilik tizimi haqida tushuncha. 2. Dehqonchilikning ibtidoiy tizimi. 3. Dehqonchilikning ekstensiv tizimi. 4. Dehqonchilikning intensiv tizimi. 1. Dehqonchilik tizimi to‘g‘risida tushuncha Dehqonchilik tizimi – bu tuproq unumdorligini tiklash va oshirishga, yerdan jadal foydalanishga qaratilgan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan agrotexnik, meliorativ va tashkiliy chora-tadbirlar majmuidir. Boshqacha aytganda dehqonchilik tizimi yerdan samarali foydalanishga, tuproq unumdorligini va samaradorligini oshirishga qaratilgan barcha agrotexnika va melioratsiya tadbirlari majmuidir. Bular almashlab ekish, yerni ishlash, o‘g‘itlardan to‘g‘ri foydalanish, mahalliy sharoitga moslashgan, zararkunanda va kasalliklarga chidamli syerhosil navlarni ekish, ekinlarni takomillashgan usullarda parvarish qilish, begona o‘tlar, zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash, kompleks mexanizatsiyadan foydalanish, tuproqning shurlanishi va botqoqlanishiga qarshi irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini amalga oshirish va ihota daraxtzorlari barpo etish va hokazolardan iborat. Dehqonchilik tizimi bilan qishloq xo‘jaligini boshqarish tizimi aynan bir xil, deb qaramaslik kyerak. CHunki qishloq xo‘jaligini boshqarish tizimi xo‘jalikning ixtisoslashuvi (ya’ni uning yunalishi), agrotexnika tadbirlari kompleksi, chorvachilik tadbirlari tizimi, mashinalar tizimi, tashkiliy-iqtisodiy tadbirlar tizimi va boshqalardan tashkil topgan bo‘lib, dehqonchilik tizimi ilmiy asoslangan tadbirlarining muhim bug‘ini hisoblanadi. Qishloq xo‘jalik tizimi deganda, zamonaviy fan va texnika yutuqlariga asoslangan holda har gektar yerga eng kam mehnat va mablag‘ sarflab, eng ko‘p mahsulot etishtirishga qaratilgan, ma’lum tabiiy va iqtisodiy sharoitdagi ishlab chiqarishni boshqarish tushuniladi. Dehqonchilik tizimi xo‘jalikni boshqarish tizimining tarkibiy va ajralmas qismi bo‘lib, u doimiy bo‘lmaydi. Binobarin, kishilik jamiyatining rivojlanishi asosida tuzumlarning o‘zgarishi, fan va texnikaning rivojlanishi bilan u ham o‘zgaradi. Hozirgi vaqtda tuproq unumdorligini oshirish va tiklash usullarini, yerlardan foydalanish intensivligini ifodalaydigan, o‘zaro aloqador agrotexnika, melioratsiya va tashkiliy tadbirlar kompleksa, dehqonchilik shakllari dehqonchilik tizimi deb tushuniladi. Xozirgi zamon dehqonchilik tizimi yerlardan iloji boricha samarali foydalanishni va uning unumdorligini oshirishni, konkret va iqtisodiy sharoitda eng kam mehnat va mablag‘ sarflangan holda har gektar yerdan eng ko‘p va yuqori xosil etishtirishni ta’minlashi kyerak. Dexkonchilikning ilmiy asoslangan tizimi qishloq xo‘jaligini tabiiy ofatlardan saqlashda, tuproq unumdorligini oshirishda, ilg‘or agrotexnika tadbirlarini o‘zlashtirishda, yerlarni sug‘orishda, ximikatlardan foydalanishda, ratsional almashlab ekishda, yaxshi nav ekinlarni ekishda mexanizatsiyadan keng ko‘lamda foydalanishga yordamlashishi zarur. SHular asosida hosildorlikni oshirish va yana ham ko‘paytirishga yerishiladi. Barcha dehqonchilik tizimlari umumiy tarkibiy qismga ega. Bunga quyidagilar: xo‘jalik tyerritoriyasining agrotexnikasini tuzish va almashlab ekish tizimi; yerni ishlash tizimi; o‘g‘itlash tizimi; begona o‘tlarga, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurash tizimi; urug‘chilik; tuproqni suv va shamol yeroziyasidan himoya qilish tadbirlari va hokazolar kiradi. Har xil tuproq-iklim zonasi dehqonchilik tizimining umumiy tarkibiy qismiga yuqoridagilar bilan bir qatorda: ihota-o‘rmon polosalari barpo etish; sug‘orish; botqoqliklarni quritish; ximiyaviy melioratsiya (ohaklash, gipslash va boshqalar) ham qo‘shiladi. O‘zbekiston sharoitida tuproq unumdorligini oshirishda sug‘orish, nam to‘plash va saqlashga qaratilgan yerga ishlov byerish tizimi boshqalar eng asosiy omil hisoblanadi. Dehqonchilik tizimining rivojlanish tarixi dehqonchilikning turli jadallashtirish fazalarida o‘z aksini topadi, bu yerdan foydalanish va tuproq unumdorligini oshirish usullarida namoyon bo‘ladi. Dehqonchilik rivojlangani sari tuproq unumdorligini tiklash va oshirish xususiyatlari ham o‘zgarib boradi. Dehqonchilik jadallashuvi, o‘sib borishi bilan tuproq unumdorligining tabiiy tiklanish jarayonlari tuproqqa insoniyatning faol ta’siri bilan almashinadi. Dehqonchilik tizimi uzoq rivojlanish, ya’ni ibtidoiy jamoa, feodalizm, kapitalistik va boshqa davrlarini bosib o‘tdi. Hayot sharoiti o‘zgarishi bilan u yoki bu sotsial- iqtisodiy vaziyatga bog‘liq ravishda ishlab-chiqarish va dehqonchilik tizimi ham o‘zgarishi kuzatilgan. Dehqonchilik tizimi haqidagi ilk ishlar yeramizdan oldingi IV-I asrlarda paydo bo‘lgan. Katon va Kolumellalarning ishlarida dehqonchilikning amaliy tajribalari umumlashtirilgan va qishloq xo‘jalik ekinlarini etishtirish uchun yaroqliligiga ko‘ra tuproqlarni klassifikatsiyalashtirish, tuproq unumdorligini oshirishga doir chora-tadbirlar majmui hamda o‘sha davrga tegishli dehqonchilik tizimining boshqa elementlari to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. Dehqonchilik tizimining fan sifatida avj olib rivojlanishi g‘arbiy Evropada kapitalistik munosabatlar vujudga kelishi bilan bog‘liqdir. Dehqonchilik tizimining mamlakatimizda rivojlanishiga M.Muxammadjonov, Z.Tursunxo‘jaev, A.K.Qashqarov, I.Madraimov, A.K.Yermatov va boshqa olimlar o‘z hissalarini qo‘shganlar. Hurmatli birinchi Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan 2003 yildagi “Qishloq xo‘jalik islohotlarini chuqurlashtirishning muhim yo‘nalishlari” to‘g‘risidagi va “2004-2006 yillarda fyermyer xo‘jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi” to‘g‘-risidagi farmonlarda ham kelajakdagi qishloq xo‘jaligida olib boriladigan islohotlar ko‘zda tutilgan. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishni yuritishning turli shakllariga bog‘liq ravishda dehqon-chilik shakllarida katta o‘zgarishlar ruy byerishi kuzatiladi. SHu bois, yangi dehqonchilik tizimlarini ishlab chiqish va tadbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Dehqonchilik tizimi samaradorlik darajasiga ko‘ra uch turga ibtidoiy, ekstensiv va intensivga bo‘linadi. 2. Dehqonchilikning ibtidoiy tizimi Birinchi dehqonchilik tizimi u rivojlangan davrning boshiga, ya’ni faqatgina tuproqning tabiiy unumdorligidan foydalanilgan davr uchun xaraktyerlidir. Bunday dehqonchilik tizimi ibtidoiy dehqonchilik tizimi (primitiv) deyiladi. Bu tizimda ekinlarni etishtirish uchun yaroqli bo‘lgan yerlar va foydalaniladigan yerlar 4/1 qismdan oshmagan. Bu yerlarning unumdorligi pasayib borishi bilan ularning tabiiy tiklanishi uchun qoldirilgan. Agar ekinlar 10-15 yil davomida etishtirilmaydigan bo‘lsa, bunday tizim partov (qo‘riq) yer, 30-40 yil davomida foydalanilmasa u tashlandiq yer deyiladi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda bunday dehqonchilik tizimlaridan foydalanilmaydi. Qayd etilganlardan tashqari, o‘rmonlarni yoqib dehqonchilik qilish va o‘rmonlarni kesib dehqonchilik qilish tizimlari ham mavjud bo‘lgan. Birinchi holatda o‘rmonlar kesilgan yoki yoqib yuborilgan va bo‘shagan maydonlarga 2-3 yil davomida, asosan boshoqli ekinlar ekilgan, so‘ngra tuproq unumdorligi pasayib ketganligi tufayli tashlab ketil-gan. Yerga shaxsiy mulkchilik paydo bo‘lganidan keyin va bo‘sh yerlar maydoni kamayib ketganidan so‘ng o‘rmonlarni yoqib dehqonchilik qilish tizimi o‘rmonlarni kesish tizimi bilan almashingan. Bu tizimda o‘rmonlar yoqilmaydi, balki undan qurilish matyeriali sifatida foydalaniladi, faqatgina mayda shox- shabbalar, butalar va boshqa daraxt qoldiqlari yoqiladi. Dehqonchilikning qo‘riq yoki bo‘z yer tizimi. Dehqonchilikning bu tizimi eng qadimiy tizimlardan hisoblanib, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida, ya’ni xususiy mulkchilik bo‘lmagan davrda paydo bo‘lgan. Bu vaqtda yerlar oddiy usulda ishlangan, dehqonlar ixtiyoridagi qo‘riq yerlar maydoni cheklanmagan. Dehqonlar yerlarni eng oddiy qurollar bilan ishlaganlar va 3 – 4 yil mut-tasil asosan don ekinlarini (bug‘doy, tariq, arpa va hakozo) ekkanlar. Bir maydonga hadeb bir xil ekin ekavyerish va sodda agrotexnika tadbirlarni qo‘llayvyerish natijasida begona o‘tlar ko‘payib, tuproqda ba’zi oziq elimentlari kamayib, unumdorligi pasayib ketgan, bular ekinlar hosilining kamayishiga sabab bo‘lgan. Tuproqning unumdorligi va ekinlarning hosili kamayganligini sezgan dehqonlar ishlanib kelinayotgan yerlarni tashlab (ekin ekmay) qo‘yib, uning o‘rniga tabiy xossalari yaxshi va unumdorligi yuqori bo‘lgan yangi qo‘riq yerlarga ekin ekkan, tashlab qo‘yilgan yerlar esa dastlabki yillari ayniqsa bir yillik begona o‘tlar bilan ifloslangan, keyinchalik bir yillik begona o‘tlarni ko‘p yillik begona o‘tlar siqib chiqaradi. Yerlar taxminan 15-20 yil qo‘riq qilib tashlab qo‘yilganda, tuproq ekin ekish davrida yo‘qotgan unumdorligini va tabiiy xossalarini begona o‘tlar hisobiga qayta tiklagan va bunday yerlarning hosildorligi tipik qo‘riq yerlarnikidan farq qilmagan. Tuproq unumdorligi va xossalarining shu usulda tiklanishi dehqonchilikning qo‘riq yoki bo‘z yer tizimi deb nomlanadi. Dehqonchilikning qo‘riq yoki bo‘z yer tizimida dehqon tuproqning faqat tabiiy unumdorligidan foydalanib, uni oshirish yoki xossalarini yaxshilash to‘g‘risida mutlaqo qayg‘urmagan. Natijada tuproq unumdorligining pasayishiga yer asosan qo‘l kuchi bilan ishlanganligi, begona o‘tlar ko‘payib, tuproq unumdorligini qayta tiklash uchun kishilarning bilimi yo‘qligi sabab bo‘ladi. Quldorlik davrida yerga nisbatan xususiy mulkchilik vujudga keldi. Aholining oziq-ovqat mahsulotlarga bo‘lgan talabi, aholini ko‘payishi, ishlab chiqarish vositalari hamda savdo-sotiqning rivojlanishi yerlardan samarali foydalanishni taqozo etadi. Natijada kishilar ilgari foydalanilmay tashlab qo‘yilgan yerlarga qaytib kelib ekin ekishga majbur bo‘lgan. SHunday qilib dehqonchilikning qo‘riq yer tizimi partov yer tizimi bilan almashingan. CHunki dehqonchilikning qo‘riq yer tizimidan faqat qo‘riq yerlar ko‘p va aholi ozroq davrda foydalanish mumkin edi. Dehqonchilikning portov yer tizimi. Bu tizim ekinlardan yanada ko‘p hosil olish maqsadida qo‘riq yer tizimi bilan ongli ravishda almashtiriladi. Bu masalani u vaqtda hali ishlanadigan yerlar maydonini kengaytirish hisobiga hal etish mumkin edi xolos, ammo qo‘riq yerlar etishmasdi. Natijada qo‘riq yerlar partov yerlarga almashtiriladi. Partov yer deganda, ilgari ishlanib bir necha yil ekin ekilgan, unumdorligi pasaygandan keyin, taxminan 8-15 yil ekin ekilmay tashlab qo‘yilgan yer maydonlari tushuniladi. SHu vaqt ichida tabiiy o‘simliklar begona o‘tlarni siqib chiqaradi, tuproqning unumdorligi qayta tiklanadi va qayta ishlanib, ekin ekishga imkoniyat tug‘iladi. Dehqonchilikning qo‘riq yer tizimining partov tizimidan farqi shundaki, qo‘riq yer tizimida tuproqning unumdorligini va xossalarini tiklash uchun tashlab qo‘yilgan yerlarga dehqon qayta ekin ekmagan. Bu ikkala sisitemada ham tuproq unumdorligi odamlar ishtirokisiz, ya’ni tabiiy jarayonlar ta’sirida tiklangan. Qo‘riq yer tizimi bilan partov yer tizimi keskin tarixi chegara yo‘qligi uchun ayrim vaqtda umuman dehqonchilikning qo‘riq yer yoki partov yer tizimi deb yuritiladi. Dehqonchilikning partov yer tizimida qishloq xo‘jalik qurollarida ma’lum o‘zgarishlar yuz byeradi. Masalan, ancha takomillashgan motiga va belkuraklar paydo bo‘ldi. Yog‘och mola temir lemixli va ag‘dargichli bir korpusli puluglar bilan almashtiriladi. Yerlarni ag‘darmasdan va yuza haydash usuli qo‘llanildi. Partov yer tizimi janubiy rayonlarida va O‘rta Osiyoda 19 asrgacha qo‘llanildi. Dehqonchilikning partov yer tizimida o‘ziga xos almashlab ekish, ya’ni madaniy o‘simliklarni qisqa muddatli qo‘riqlar bilan navbatlash usuli qo‘llanilgan. Partov yer tizimida yerlardan quydagicha foydalanilgan, yani dalaning bir qismiga g‘alla ekinlari ekilgan, qolgan qismi esa partov qilib tashlab qo‘yilgan. Belgilangan muddat o‘tgach u yer yana ekin ekish uchun foydalanilgan. Partov yerlarning unumdorligi qo‘riq yerlarga nisbatan tez pasaygan va xossalari yomonlashgan. CHunki qisqa vaqt ichida tuproq unumdorligini tiklay olmagan, natijada ekinlarning hosili keskin kamaygan va shularga bog‘liq salbiy haraktyerdagi boshqa hodisalar namoyon bo‘lgan. Bularni bartaraf etish uchun yerlarni qayta partov qilib tashlab qo‘yishga to‘g‘ri kelgan. Dehqonchilikning partov yer tizimi davrining oxirlarida partovdagi yerlar maydoni va partovga qoldirish mudati keskin qisqargan. Natijada yerlarning unumdorligi pasaydi, tabiiy xossalari yomonlashdi, begona o‘tlar bilan kuchli ifloslandi, bular esa har xil kasalliklar va zararkunandalarning ko‘payishiga va hosildorlikni pasayishiga sabab bo‘ldi. Partovdagi begona o‘tlarni bir yil ichida yo‘qotish zaruryati tug‘ildi, natijada bunday yerlar shudgor, dehqonchilik tizimi esa shudgorlash tizimi deb ataldi. Dehqonchilikning sidyeratsiyalash tizimi. Bu tizim bundan ikki ming yillar oldin SHarq mamlakatlarida, qadimgi Gretsiyada, Rim impyeriyasida va boshqa yerlarda qo‘llanilgan. Tarixiy malumotlarga ko‘ra, bu tizim partov yer tizimi bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan. Bu tizimning mohiyati ekinlarning hosili yig‘ib olingandan keyin har yili yoki 2-3 yilda bir marta kuzgi jav-dar yoki rang o‘t ekib, keyinchalik kuzgi javdarni nay o‘rash fazasida, rang o‘ti esa gullash davrida (kech kuzda) yerga qo‘shib haydaladi. Deh-qonchilikning sidyeratsiyalash tizi-mida tuproq unumdorligini ortishi va saqlanishi ko‘kat o‘g‘itlar hisobiga asoslangan edi. SHuning uchun ham ayrim vaqtda bu tizim dehqonchilikning ko‘kat o‘g‘itli tizimi deb ham ataladi va hozirgi vaqtda keng qo‘llaniladi. Dehqonlarga o‘sha davrda tuproqning unumdorligini oshirishda dukkaksiz o‘simliklarga qaraganda dukkakdosh ekinlarning ahamiyati katta ekanligi ma’lum bo‘lgan. SHuning uchun qadimgi misirliklar sidyerat uchun javdar va rang o‘tini Aleksandriya bedasiga, hozirgi O‘rta Osiyo mintaqasidagilar moshga, Tojikistonliklar esa xashaki oq burchoq ekiniga almashlab ekishgan. Dastlabki davrda dehqonchilikning sidyeratsiyalash tizimi hamma tuproq tiplarida qo‘llanildi, keyinchalik esa asosan mexanik tarkibli engil qumloq yerlarda joriy etilgan. Qumoq va qumloq yerlarga sidyerat ekin sifatida dukkakdoshlar ekilganda unumsiz yerlar unumdor tuproqqa aylandi va tuproqda gumus miqdorining va o‘simliklarni zarur oziq moddalarning ortishiga hamda tuproq hossalarning yaxshilanishiga imkoniyat yaratildi. Dehqonchilikning o‘rmonlarni kesish va kuydirish tizimi. Mamlakatimizning shimoliy mintaqalarida yerni chakalakzor o‘rmonlardan tozalash, yangi yerlarni o‘zlashtirishda inson o‘tdan foydalanilgan. Odamlar yangi yerlarni o‘zlashtirishning bu usullarini bir vaqtlari o‘rmon yong‘inlari bo‘lgan yerlarda tabiiy o‘tlarni o‘sishini kuzatganlaridan keyin qo‘llay boshladilar. Bunday yerlarda o‘tlar juda avj olib o‘sgan, eng sodda usulda yuza ishlov byerib don, zig‘ir ekilganda esa yaxshi hosil olingan. Natijada tabiy o‘rmon o‘tlari kuydirilib tozalangan yerlar madaniy ekin ekish uchun foydalanilgan. Bu usul dehqonchilikning o‘rmonlarini kesish va kuydirish tizimi deb nomlangan. Yerda ko‘plab kul qolishi natijasida tuproq oziq elementlariga boyigan. Bundan tashqari kul kislota muhitli tuproqlarning neytrallanishiga ijobiy ta’sir etgan. Tuproqda o‘tlar qoldig‘i ham havodagi azotni o‘zlashtiruvchi mikroorganizmlar faoliyati natijasida va tuproqning azot bilan boyituvchi mavjudotlarni nobud bo‘lishi, chirishi va parchalanishi natijasida ham azot to‘plangan. Bularning hammasi dastlabki 2-5 yil atrofida g‘alla ekinlaridan yuqori hosil olishni ta’minlagan. Keyinchalik esa tuproqning unumdorligi pasaygan tabiiy xossalari yomonlashgan mikrobiologik xossalari so‘ngan. CHunki bu tizimda daraxtlar bilan o‘rmon, o‘simliklar to‘plagan organik moddalar, mavjudodlar va mikroorganizimlar ham kuyib ketgan. O‘rmonni o‘zlashtirib ochilgan yerlardan foydalanish muddatini uzaytirish maqsadida yer 1-2 yil ekin ekmasdan tashlab qo‘yilgan. Ayrim hollarda unchalik rivojlanmagan chorvachilik imkoniyatidan foydalanib yerlarga go‘ng solinadi. Ammo bu tadbirlar etishtirilayotgan ekinlar hosilning kamayishi oldini ololmaydi. Natijada dehqon mehnatiga yarasha hosil ololmagandan keyin u yerni tashlab, yangi yer o‘zlashtirgan, tashlab ketilgan yerni esa yana daraxtlar va tabiiy o‘tlar egallagan. Yerlarga xususiy mulkchilikni paydo bo‘lishi, haydaladigan may-donlarni kengaytirish ilgari ekin ekilib, keyinchalik tashlab ketilganda yana daraxtlar o‘sayotgan maydonlarga kelib qayta ekin ekilishini taqozo etadi. Oldingi yerlarga qaytib kelib ekin etishtirish qimmatli o‘rmon yoki daraxt matyeriallaridan xo‘jalikda oqilona foydalanishga intilish daraxtlarni kesish va kuydirish tizimini o‘rmon-dala tizimi bilan almashinishni taqozo etadi. 3. Dehqonchilikni ekstensiv yoki o‘tuvchi tizimi Dehqonchilikni ekstensiv yoki o‘tuvchi tizimi. Feodalizim jamiyatida aholi sonining o‘sishi va iqtisodiy munosabatlarni o‘zgarishi haydaladigan yerlar maydoning ko‘proq bo‘lishini taqozo etdi. Bunda yerlarni partovga tashlab qo‘yish muddati bir yilgacha qisqardi. Yerlarga ishlov byerish begona o‘tlarga qarshi kurash zaruriyati tug‘ildi, chunki yerlar surunkasiga bir necha yil g‘alla ekinlari ekilavyerib kuchsizlanib begona o‘tlar bilan kuchli ifloslangan edi. SHuning uchun dala bir yil ekin ekilmasdan, faqat begona o‘tlarga qarshi ishlanadi, natijada dehqonchilikning shudgorlash tizimi vujudga keladi. Dastlabki bu tizim ikki dalali bo‘lib, birinchi dalaga bir yil kuzgi don ekinlari (arpa, suli) ikkinchi yili esa dala toza shudgor uchun qoldirilgan. Keyinchalik bu tizim ikki dalalidan uch dalaliga aylantirilgan. Bunda har dalaga ikki yil g‘alla (birinchi yili kuzgi, ikkinchi yili bahorgi g‘alla) ekinlari ekilib uchinchi yili esa ekilmay shudgor qoldirilgan edi. Keyinchalik bu tizimning uch dalali almashlab ekish dalalariga kartoshka, zig‘ir, tariq, grichixa va boshqa ekinlar ekilar edi. Dehqonchilikning shudgorlash tizimida dastlab haydaladigan yerlardan tashqari, o‘tloq-yaylov yerlar ham bo‘lgan. Keyinchalik o‘tloq-yaylovlar ham haydalib, dehqonchilikning shudgorlash tizimiga kiritilgan. Bu tizim tuproq unumdorligini oshirishdagi dastlabki urinish desa ham bo‘ladi. CHunki bu tizimda ekinlarni navbatlab ekish tartibi, yerni ishlash (asosiy qurol omoch, bir korpusli plug va yog‘och mola bilan) va o‘g‘itlash mavjud edi. Dehqonchilikni shudgorlash tizimi ko‘plab don etishtirishni ta’minlaydi. Bu tizim dehqonchilikning ibtidoiy tizimidan farq qilar hamda portov yer tizimiga ko‘ra ilg‘or edi. CHunki bunda tuproqning unumdorligi yerlarga ishlov byerish hisobiga ortadi hamda o‘simliklarning solingan o‘g‘itdan oziq elimintlaridan foydalanishi bir muncha yaxshilanadi. Don ekinlarining hosilini oshirishda asosan bir yil maboynida ishlab kelingan shudgorga ekin ekilar edi. Haqiqatdan shudgorlash tizimi dastlab g‘alla ekinlari hosilini birmuncha oshiradi. Dehqonchilikda partov yer tizimining shudgorlash tizimi bilan almashinishi qishloq xo‘jaligida katta siljish edi. CHunki eng sodda almashlab ekish qo‘llanildi, mehnat unumdorligi ortdi va kuzgi g‘alla etishtirish ko‘paydi. Ammo bu tizim ayrim kamchiliklardan holi emas edi, ya’ni quyosh nuri kuchli isitgan sharoitda ayrim baktiriyalar faoliyatini faollashishi natijasida organik moddalar tez minyerallasha boshlagan. Tuproqda organik moddalarni kamayishi uning tabiiy xossalarini yomonlashishiga va don ekinlarining hosilini kamayishiga sabab bo‘ldi. Bundan tashqari yerni soddaroq ishlash tuproq strukturasining buzilishiga yerlarning begona o‘tlar bilan ifloslanishiga sabab bo‘ladi. Dehqonchilikning uch dalali shudgorlash tizimi Rossiyada 16 asrda paydo bo‘lib, to 1930 yillargacha hukumronlik qilgan. Dehqonchilikning ko‘p dalali-o‘t almashlab ekish tizimi. Bunday yerlarning yarmi yoki undan ham ko‘prog‘i oldin tabiiy keyinchalik esa, ko‘p yillik o‘tlar bilan band bo‘ldi. Ularning hosilini oshirish uchun qo‘shimcha o‘t ekilib ulardan 4- 6 yilgacha pichanzor va yaylovzor sifatida foydalanilgan. Yerning ikkinchi yarmiga yoki qolgan ozroq qismiga don ekinlari va boshqa dala ekinlari ekilgan. Ko‘p yillik dala ekinlari bitta ko‘p dalali almashlab ekish dalasida navbatlangan, ya’ni quyida-gi shaklda joylashtirilgan: 1-6 dala- ko‘p yillik o‘tlar, 7- dala zig‘ir, 8-dala shudgor, 9-dala javdar, 10-dala bahorgi ekinlar, 11-dala shudgor, 12-dala javdar, 13-dala bahorgi ekinlar, 14-dala toza shudgor, 15-dala javdar. Bu tizim sof holda, ya’ni ko‘p dalali-o‘t almashlab ekish sifatida keng ko‘lamda qo‘llanil-masa ham, ammo uning ayrim elementlari tuproqni suv va shamol yeroziyasidan himoya qiladigan em-hashak almashlab ekish va boshqa almashlab ekishlar bilan birgalikda muvaffaqyat bilan qo‘llanilmoqda. Dehqonchilikning shudgor va ko‘p dalali-o‘t almashlab ekish tizimi jadalligiga ko‘ra ibtidoiy formalardan ancha yuqori turadi. Haydashga yaroqli yerlarning ko‘pchilik qismi haydalib, ekinzorga aylantirilgan. Ammo yerlarning bir qismi toza shudgor bilan band bo‘lgan. Ekinlar orasida g‘alla ekinlari, em-xashak va texnik ekinlari bo‘lmagan yoki bo‘lsada, ularga kichik maydonlar ajratilgan. Bu tizimda tuproq unumdorligi tabiiy omillar ta’sirida saqlangan va ma’lum miqdorda ekish, shudgorga ishlov byerish, ishlab chiqarish omillari va boshqalar orqali insonlar ham boshqargan. Dehqonchilikning yaxshilangan g‘allachilik tizimi. Dehqonchilikning bu tizimi Rossiyada 18 asrning ikkinchi yarmidan boshlab sut chorvachiligi rivojlangan yoki texnik ekinlari etishtirish bilan band bo‘lgan xo‘jaliklarda joriy etilgan. Bu dehqonchilikning har xil jadalroq ko‘rinishlari o‘t ekinlarini ekish hisobiga hosil bo‘ldi. Masalan, shudgorlash tizimini yaxshilash, don-shudgor almashlab ekishga ko‘p yillik o‘tlarni kiritish usuli bilan hosil bo‘lgan. Natijada 4 dalali almashlab ekishda quyidagicha navbatlandi: 1-dalali shudgor, 2-dalali kuzgi ekinlarga sebarga qo‘shib ekish, 3-dala sebarga va 4-dala bahorgi don ekinlari. Dehqonchilikning ko‘p dalali-o‘t almashlab ekish tizimi ham asta-sekin yaxshilangan g‘allachilik tizimiga o‘ta boshladi. Bunda ko‘p yillik o‘tlar maydonini qisqartirish hisobiga don ekinlari maydoni kengaytirilgan. Respublikamiz mintaqalarida dehqonchilikning yaxshilangan g‘alla-chilik tizimiga o‘tlar kiritilib bu tizim keng maydonlarda qo‘llanildi. Bu tizimdagi g‘alla- o‘t almashlab ekishda haydaladigan yerning 2/3 qismi don ekinlari, 15-20% toza shudgor va 20-30 % ko‘p yillik o‘tlar bilan band bo‘lgan. Qator oralari ishlanadigan va dukkakli-don ekin-lari umuman yo‘q edi. Tuproq unumdorligi ko‘p yillik o‘tlar shudgorga ishlov byerish, yerni o‘g‘itlash, asosan go‘ng qo‘llash hisobiga saqlangan. Toza shudgor maydonlarini qisqartirish va band shudgorlarga almashtirish hamda almashlab ekishga qator oralari ishlanadigan ekinlarni kiritish hisobiga rivojlantirib borilgan. Masalan: 4 dalali almashlab ekish dalasida ekinlar quyidagicha navbatlanadi: 1-dalada kuzgi shudgor, 2-dalada kuzgi bug‘doy, 3-dalada qand lavlagi, 4-dala bahori bug‘doy yoki arpa bo‘lgan. Don ekinlariga qa-raganda qator oralari ishlanadigan ekinlar yuqori agrotexnikasi yerlar-ni ma’lum darajada maydalanishlarini ham ta’minlaydi. Bunday almashlab ekishda haydaladigan yerning 50-70 % don ekinlar uchun, 15-20 % qator oralari ishlanadigan, dukkakli don va yorma uchun, 10-25 % toza shudgor uchun ajratiladi. Tuproq unumdorligini saqlash va oshirish shudgor va qator oralari ishlanadigan ekinlar dalasini jadal ishlash, yerga o‘g‘it solish, namni saqlash va to‘plash tadbirlarini qo‘llash hisobiga amalga oshiriladi. Begona o‘tlarga qarshi kurash shudgor va qator oralari ishlanadigan ekinlar dalasiga yuklatilgan. Dehqonchilikning plodosmen tizimi. G‘arbiy Evropa mamlakatlarida kapitalizimni jadal rivojlanishi, shahar aholisini o‘sishi, chorvachilik mahsulotlariga talabning ortishi, dehqonchilikda portov yer va shudgor tizimidan yana ham intensivroq tizimlarga tezroq o‘tishni taqozo etadi. Natijada plodosmen tizimi paydo bo‘ldi. Bu tizimda tuproq unumdorligini tiklash, asosan texnika, o‘g‘it, yerlarni ancha takomillashgan usullardan ishlash va almashlab ekishda ekinlarni to‘g‘ri navbatlashtirish va boshqalar asosida amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Uni joriy etish qator oralarini ishlanadigan va dukkakli ekinlarni ekish hamda har gektar yerga sarflanadigan mehnat va mablag‘ni ko‘paytirish bilan amalga oshiriladi. Bu tizim shudgorlash tizimiga qaraganda ancha jadalroq edi. CHunki ekin maydonlarida boshqa ekinlar strukturasini, tuproq unumdorligini saqlashda va oshirishda esa ancha samarali usullarni qo‘llash nazarda tutiladi. Ekin maydonlari strukturasida don ekinlari taxminan 50%, qator oralariga ishlanadigan ekinlar 25%, dukkakdosh ekinlar 25% ni tashkil etadi. Almashlab ekishda shudgor qo‘llanmasdan yoki nihoyatda oz maydonlarga qo‘llanilib don ekinlarini qator oralarga ishlanadigan va dukkakdosh ekinlar bilan navbatlab ekish plodosmen deyiladi. Bu tizimda 3-4 dalali va boshqa almashlab ekishlar qator oralari ishlanadigan shudgorlash tizimi bilan almashinadi. Makkajo‘xori, kungaboqar va boshqa ekinlarning kelib chiqishi ham bu tizimni joriy etilishiga turtki bo‘ldi. Plodosmen tizimda donli ekinlar strukturasiga 1-2 yildan ortiq ekilmaydi, qator oralari ishlanadigan yoki em-xashak ekinlari, ya’ni makkajo‘xori, xashaki lavlagi, kartoshka va beda bilan almashtirilgan. Natijada bu almashlab ekishda shudgorlab qo‘yiladigan dalalar maydoni keskin qisqaradi yoki umuman bo‘lmaydi, qator oralari ishlanadigan ekinlarda yer yaxshi ishlanadi va yerga go‘ng solish imkoniyati yaratiladi. Bu tizim shudgorlashga qaraganda bir qancha afzalliklarga ega bo‘lsa ham, yerlardan foydalanish uslubiga ko‘ra ekstensiv tizimiga taaluqlidir. Dehqonchilik plodosmen tizimi dastlab Belgiyada joriy etilgan, keyinchalik Gollandiyada, Angliya, Fransiya va boshqa mamlakatlarga tarqalgan. XVIII asrning 30-yillarida Angliyaning Norfolk grafligida plodosmen tizimida 4 dalali almashlab ekishda ekinlar quyidagicha navbatlanadi: 1-dala qashqarbeda, 2-dala kuzgi bug‘doy, 3-dala xashaki sholg‘om, 4-dala arpa bilan qashqarbeda bo‘lgan. Gyermaniyada esa: 1-dala qashqarbeda, 2-dala kuzgi javdar, 3-dala xashaki lavlagi, 4-dala suli yoki arpa bo‘lgan. O‘sha vaqtdayoq tuproqni oriqlantiradigan ekinlar unumdorlikni oshiradigan ekinlar bilan navbatlab ekilsa, mo‘l va barqaror hosil olish mumkin, degan xulosaga kelgandi. Almashlab ekishga kiritilgan qand lavlagi, xashaki ildiz mevalar, kartoshka va boshqa ekinlar haydalma qatlam qalin bo‘lishiga talabchan ekinlar edi, bu holat esa yerlarni chuqurroq haydashga undadi. Qator oralari ishlanadigan ekinlarga go‘ng solindi chunki u almashlab ekishdan keyin navbatlanadigan ekinlarga ijobiy ta’sir etadi. XVIII asr G‘arbiy Evropa mamlakatlarida dehqonchilikning uch dalali almashlab ekishdan plodosmen tizimiga o‘tish va yerga go‘ng solish bilan bir yo‘la chuqur ishlov byerish bug‘doyning o‘rtacha hosildorligini gektaridan 7-8ss dan 16- 17ss gacha oshirishga imkon byeradi. Bu tizimning minyeral o‘g‘it ishlatilgan dalalarda 1900-1930 yillarda bug‘doy hosildorligini gektariga 25-30ss ni, ikkinchi jahon urushidan keyin esa 40ss va undan ortiqni tashkil etgan. Dehqonchilikning plodosmen tizimini M.G.Pavlov, A.V.Savetov, K.A Timiryazev, D.N.Pryanishnikov va boshqalar keng targ‘ib etdi. Dehqonchilikning o‘t almashlab ekish tizimi. Dehqonchilikning yaxshilangan g‘allachilik va ko‘p dalali o‘t almashlab ekish tizimini bitta o‘t-dalali almashlab ekish tizimiga birlashtirib, asosan ikkita, ya’ni dala va o‘t almashlab ekishga ega edi. O‘t va dala almashlab ekishni birlashtirish, ayniqsa yi-rik jamoa va dala xo‘jalikari tashkil etish davrida muhim ahmiyatga ega. Almashlab ekishda bir yillik va ko‘p yillik o‘simliklarni ekish tabiiy em-xashakni samaradorligini bir necha marta oshiradi. CHorvachilikni bu asosida rivojlantirish go‘ngning ko‘payishini va almashlab ekish dalalarida ekinlar hosilini oshirishni ta’minlaydi. V.R.Vil ь yams unumdor tuproqning asosiy ko‘rsatgichi uning strukturasidir deb, strukturani yuqori baholadi va u ko‘p yillik dukkakdosh hamda boshoqdosh o‘tlar aralashmasini ekish bilan hosil qilinadi deb izohladi. Natijada bu tizimda o‘tlar va em-xashak ekinlari asosiy zveno bo‘lib qoladi. Bu zvenoning asosiy xususiyatlaridan biri hamma tuproqlarda mayda kesakchali mustahkam struktura hosil qilishdir. SHuning uchun hamma narsa shu masalani hal qilishga qaratilgan edi. CHunki faqat shunday tuproqlargina madaniy o‘simliklarni yerdagi hayot omillarni birinchi navbatda suv va oziq moddalar bilan yaxshi ta’minlashi, bunday struktura esa ko‘p yillik o‘t aralashmalari, ya’ni qashqarbeda bilan ajriqbosh qo‘shib ekilganda hosil bo‘ladi deb hisoblaydi. SHu maqsadda hamma almashlab ekishlarga ko‘p yillik o‘tlar kiritilgan. Dala almashlab ekishda mustahkam struktura hosil qilish uchun o‘tlarni 2 yil, em-xashak uchun esa ko‘proq vaqt etishtirish tavsiya etiladi. Ekin maydonlarning joylashtirish strukturasiga ko‘ra, bu tizim ham ekstensiv tizimdir. CHunki almashlab ekishda toza shudgor o‘rin oladi. Sakkiz dalali almashlab ekishda 50 % maydon don, 12,5 % maydon chopiq qilinadigan va texnik ekinlari bilan band bo‘ladi. Ko‘p yillik o‘simliklar 25 % ni, toza shudgor 12,5 % ni band etadi. Dehqonchilikning o‘t almashlab ekish tizimi quyidagi zvenolarni: yerni asosiy va ekin ekishdan oldin ishlashning to‘g‘ri tizimini: ekinlarga organik va minyeral o‘g‘it solishning to‘g‘ri tizimini ixota daraxtzor-larini barpo etish, almashlab ekish tizimiga kiritilgan va har qaysi sharoitga moslashgan ekinlarni navdor va yaxshilangan mahalliy urug‘larni ekish, sug‘orish tizimini rivojlantirish va suv omborlari qurish bilan mahalliy suv manbalarini ko‘paytirish va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishda o‘t-dalali almashlab ekish tizimi mukammal, tugallangan, uyg‘unlashgan holda joriy etilmadi. Ammo bu tizimning ayrim zvenolari, agar etarli sharoit hisobga olinsa, hatto bugungi kunda ham katta aham i yatga ega. O‘sha vaqtda qishloq xo‘jaligining texnik bazasi etarli rivojlanmagan edi, shuning uchun dehqonchilik tizimi yoki uning ayrim elementlari ma’lum sharoitdagina ekinlar hosilining va tuproq unumdorligining oshishini ta’minlay oladi, xolos. 4. Dehqonchilikning intensiv tizimi Intensiv (jadallashgan) dehqonchilik tizimi. XVIII asr o‘rtalarida G‘arbiy Evropa mamlakatlari jadallashgan dehqonchilik tizimiga o‘ta boshladi. Bu tizimning farqli belgilari bo‘lib tabiiy em-xashak maydonlarini haydash va ularni shudgorga aylantirish, toza shudgordan foydalanmaslik, ekin maydonlari tarkibida dukkakli va chopiq qilinadigan ekinlarni mavjudligi va ularni navbatlanishi, yuqori me’yorda minyeral va organik o‘g‘itlardan foydalanilishi, tuproqqa juda yaxshi ishlov byerish, begona o‘tlar bilan samarali kurashish va boshqalar hisoblanadi. Dehqonchilikning intensiv tizimiga qator oralari ishlanadigan sanoat-zavod, o‘t qator oralari ishlanadigan ekinlari, don qator oralari ishlanadigan ekinlari tizimlari kiradi. Bu tizimlarda yerlar ekinlar bilan to‘liq band bo‘ladi. Agrotexnik, agrokimyoviy, agromeliorativ tadbirlar fan va texnikaning hozirgi zamon yutuqlaridan foydalanilgan holda dehqonchilik olib boriladi. Bu tizimda har bir mintaqaning tuproq-iqlim sharoitini, o‘simliklarning biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda samarali dehqonchilik tizimlarini loyihalashtirish, joriy etish hamda dehqonchilik tizimlarining har bir bo‘g‘inida fan va texnikaning eng samarali yutuqlaridan foydalanishni taqozo etadi. SHuningdek, turli tuproq-iqlim sharoitida samarali dehqonchilik tizimlarini tashkil etish va olib borish, ularning samaradorligini aniqlash, tahlil etish natijasiga ko‘ra ularning tarkibiy qismlarini takomillashtirib borish zarur. Atrof-muhit muhofazasiga oid chora-tadbirlar tizimi. Bu chor-tadbirlar tizimiga qishloq xo‘jaligi va u bog‘liq bo‘lgan tabiiy muhitda barqaror, sifatli biologik toza mahsulot ishlab chiqarishda agroekosistemalarning tabiiy bioenyergetik potensialidan foydalanish, agrar sektorning tabiiy boyliklar bazasini muhofaza qilish, uni tiklash, ko‘paytirish, ekologik toza mahsulot olish choralarini yoritish va atrof-muhit sofligini saqlash, uning ifloslanishini oldini olishdan iborat. Tuproqning biologik faoliyatiga kimyoviy o‘g‘itlar va pestitsidlarning intensiv ishlatilishi g‘oyat katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ularning tuproq faunasi va florasiga qisman, xatto butunlay degradatsiyalanib tuproqdagi chirindi kamayib ketdi. Bundan tashqari, ko‘pgina pestidsidlar tabiiy muvozanatni buzadi. Buning oqibatida tuproqning unumdorligi pasayib ketdi. Fan texnika yutuqlarini xalq xo‘jaligida qo‘llash jarayonida tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish va muhofaza qilish chora-tadbirlarini ko‘rish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Dehqonchilik tizimining barcha tarkibiy qismlari yangi ilmiy va amaliy bilimlar to‘plangani sari doimo takomillashtirib borilishi va rivojlantirilishi zarur. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy. New Delhi. 2010. New a ge Intyernational (p) Limited, Publi-shyers. 2 . Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177 Charles L. Mohlyer and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009. 3. Azimboev S.A. Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari. (Darslik). T. Iqtisodiyot-moliya 2006. – 180 b. 4. Mo‘minov K., Azimboev A., Sanaqulov A., Byerdiboev E., Kenjaev YU Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan. (O‘quv qo‘llanma) – T.: “Turon-iqbol”, 2014. – 240 b. 5. Artukmetov Z.A., SHyeraliev X.SH. Ekinlarni sug‘orish asoslari. (Darslik). T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2007.-312 b. 6. Norkulov U., SHyeraliev X. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi. (Darslik). T.: ToshDAU tahr.-nashr. bo‘limi, 2003. – 214 b. 7. To‘xtashev B., Azimboev S., Qarabaeva T., Byerdiboev E., Nurmatov B. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi va yer tuzish fanidan amaliy va tajribaviy mashg‘ulotlar. (O‘quv qo‘llanma). - T.: “ToshDAU nashr-tahririyat bo‘limi”, 2012. – 187 bet.

MAVZU. DEHQONCHILIK TIZIMI VA UNING RIVOJLANISH TARIXI Reja: 1. Dehqonchilik tizimi haqida tushuncha. 2. Dehqonchilikning ibtidoiy tizimi. 3. Dehqonchilikning ekstensiv tizimi. 4. Dehqonchilikning intensiv tizimi.

1. Dehqonchilik tizimi to‘g‘risida tushuncha Dehqonchilik tizimi – bu tuproq unumdorligini tiklash va oshirishga, yerdan jadal foydalanishga qaratilgan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan agrotexnik, meliorativ va tashkiliy chora-tadbirlar majmuidir. Boshqacha aytganda dehqonchilik tizimi yerdan samarali foydalanishga, tuproq unumdorligini va samaradorligini oshirishga qaratilgan barcha agrotexnika va melioratsiya tadbirlari majmuidir. Bular almashlab ekish, yerni ishlash, o‘g‘itlardan to‘g‘ri foydalanish, mahalliy sharoitga moslashgan, zararkunanda va kasalliklarga chidamli syerhosil navlarni ekish, ekinlarni takomillashgan usullarda parvarish qilish, begona o‘tlar, zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash, kompleks mexanizatsiyadan foydalanish, tuproqning shurlanishi va botqoqlanishiga qarshi irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini amalga oshirish va ihota daraxtzorlari barpo etish va hokazolardan iborat. Dehqonchilik tizimi bilan qishloq xo‘jaligini boshqarish tizimi aynan bir xil, deb qaramaslik kyerak. CHunki qishloq xo‘jaligini boshqarish tizimi xo‘jalikning ixtisoslashuvi (ya’ni uning yunalishi), agrotexnika tadbirlari kompleksi, chorvachilik tadbirlari tizimi, mashinalar tizimi, tashkiliy-iqtisodiy tadbirlar tizimi va boshqalardan tashkil topgan bo‘lib, dehqonchilik tizimi ilmiy asoslangan tadbirlarining muhim bug‘ini hisoblanadi. Qishloq xo‘jalik tizimi deganda, zamonaviy fan va texnika yutuqlariga asoslangan holda har gektar yerga eng kam mehnat va mablag‘ sarflab, eng ko‘p mahsulot etishtirishga qaratilgan, ma’lum tabiiy va iqtisodiy sharoitdagi ishlab chiqarishni boshqarish tushuniladi. Dehqonchilik tizimi xo‘jalikni boshqarish tizimining tarkibiy va ajralmas qismi bo‘lib, u doimiy bo‘lmaydi. Binobarin, kishilik jamiyatining rivojlanishi asosida tuzumlarning o‘zgarishi, fan va texnikaning rivojlanishi bilan u ham o‘zgaradi. Hozirgi vaqtda tuproq unumdorligini oshirish va tiklash usullarini, yerlardan foydalanish intensivligini ifodalaydigan, o‘zaro aloqador agrotexnika, melioratsiya va tashkiliy tadbirlar kompleksa, dehqonchilik shakllari dehqonchilik tizimi deb tushuniladi.

Xozirgi zamon dehqonchilik tizimi yerlardan iloji boricha samarali foydalanishni va uning unumdorligini oshirishni, konkret va iqtisodiy sharoitda eng kam mehnat va mablag‘ sarflangan holda har gektar yerdan eng ko‘p va yuqori xosil etishtirishni ta’minlashi kyerak. Dexkonchilikning ilmiy asoslangan tizimi qishloq xo‘jaligini tabiiy ofatlardan saqlashda, tuproq unumdorligini oshirishda, ilg‘or agrotexnika tadbirlarini o‘zlashtirishda, yerlarni sug‘orishda, ximikatlardan foydalanishda, ratsional almashlab ekishda, yaxshi nav ekinlarni ekishda mexanizatsiyadan keng ko‘lamda foydalanishga yordamlashishi zarur. SHular asosida hosildorlikni oshirish va yana ham ko‘paytirishga yerishiladi. Barcha dehqonchilik tizimlari umumiy tarkibiy qismga ega. Bunga quyidagilar: xo‘jalik tyerritoriyasining agrotexnikasini tuzish va almashlab ekish tizimi; yerni ishlash tizimi; o‘g‘itlash tizimi; begona o‘tlarga, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurash tizimi; urug‘chilik; tuproqni suv va shamol yeroziyasidan himoya qilish tadbirlari va hokazolar kiradi. Har xil tuproq-iklim zonasi dehqonchilik tizimining umumiy tarkibiy qismiga yuqoridagilar bilan bir qatorda: ihota-o‘rmon polosalari barpo etish; sug‘orish; botqoqliklarni quritish; ximiyaviy melioratsiya (ohaklash, gipslash va boshqalar) ham qo‘shiladi. O‘zbekiston sharoitida tuproq unumdorligini oshirishda sug‘orish, nam to‘plash va saqlashga qaratilgan yerga ishlov byerish tizimi boshqalar eng asosiy omil hisoblanadi. Dehqonchilik tizimining rivojlanish tarixi dehqonchilikning turli jadallashtirish fazalarida o‘z aksini topadi, bu yerdan foydalanish va tuproq unumdorligini oshirish usullarida namoyon bo‘ladi. Dehqonchilik rivojlangani sari tuproq unumdorligini tiklash va oshirish xususiyatlari ham o‘zgarib boradi. Dehqonchilik jadallashuvi, o‘sib borishi bilan tuproq unumdorligining tabiiy tiklanish jarayonlari tuproqqa insoniyatning faol ta’siri bilan almashinadi. Dehqonchilik tizimi uzoq rivojlanish, ya’ni ibtidoiy jamoa, feodalizm, kapitalistik va boshqa davrlarini bosib o‘tdi. Hayot sharoiti o‘zgarishi bilan u yoki bu sotsial-

iqtisodiy vaziyatga bog‘liq ravishda ishlab-chiqarish va dehqonchilik tizimi ham o‘zgarishi kuzatilgan. Dehqonchilik tizimi haqidagi ilk ishlar yeramizdan oldingi IV-I asrlarda paydo bo‘lgan. Katon va Kolumellalarning ishlarida dehqonchilikning amaliy tajribalari umumlashtirilgan va qishloq xo‘jalik ekinlarini etishtirish uchun yaroqliligiga ko‘ra tuproqlarni klassifikatsiyalashtirish, tuproq unumdorligini oshirishga doir chora-tadbirlar majmui hamda o‘sha davrga tegishli dehqonchilik tizimining boshqa elementlari to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan. Dehqonchilik tizimining fan sifatida avj olib rivojlanishi g‘arbiy Evropada kapitalistik munosabatlar vujudga kelishi bilan bog‘liqdir. Dehqonchilik tizimining mamlakatimizda rivojlanishiga M.Muxammadjonov, Z.Tursunxo‘jaev, A.K.Qashqarov, I.Madraimov, A.K.Yermatov va boshqa olimlar o‘z hissalarini qo‘shganlar. Hurmatli birinchi Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan 2003 yildagi “Qishloq xo‘jalik islohotlarini chuqurlashtirishning muhim yo‘nalishlari” to‘g‘risidagi va “2004-2006 yillarda fyermyer xo‘jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi” to‘g‘-risidagi farmonlarda ham kelajakdagi qishloq xo‘jaligida olib boriladigan islohotlar ko‘zda tutilgan. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishni yuritishning turli shakllariga bog‘liq ravishda dehqon-chilik shakllarida katta o‘zgarishlar ruy byerishi kuzatiladi. SHu bois, yangi dehqonchilik tizimlarini ishlab chiqish va tadbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Dehqonchilik tizimi samaradorlik darajasiga ko‘ra uch turga ibtidoiy, ekstensiv va intensivga bo‘linadi. 2. Dehqonchilikning ibtidoiy tizimi Birinchi dehqonchilik tizimi u rivojlangan davrning boshiga, ya’ni faqatgina tuproqning tabiiy unumdorligidan foydalanilgan davr uchun xaraktyerlidir. Bunday dehqonchilik tizimi ibtidoiy dehqonchilik tizimi (primitiv) deyiladi. Bu tizimda ekinlarni etishtirish uchun yaroqli bo‘lgan yerlar va foydalaniladigan yerlar 4/1 qismdan oshmagan. Bu yerlarning unumdorligi pasayib borishi bilan ularning tabiiy tiklanishi uchun qoldirilgan. Agar ekinlar 10-15 yil davomida etishtirilmaydigan bo‘lsa, bunday tizim partov (qo‘riq) yer, 30-40 yil davomida

foydalanilmasa u tashlandiq yer deyiladi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda bunday dehqonchilik tizimlaridan foydalanilmaydi. Qayd etilganlardan tashqari, o‘rmonlarni yoqib dehqonchilik qilish va o‘rmonlarni kesib dehqonchilik qilish tizimlari ham mavjud bo‘lgan. Birinchi holatda o‘rmonlar kesilgan yoki yoqib yuborilgan va bo‘shagan maydonlarga 2-3 yil davomida, asosan boshoqli ekinlar ekilgan, so‘ngra tuproq unumdorligi pasayib ketganligi tufayli tashlab ketil-gan. Yerga shaxsiy mulkchilik paydo bo‘lganidan keyin va bo‘sh yerlar maydoni kamayib ketganidan so‘ng o‘rmonlarni yoqib dehqonchilik qilish tizimi o‘rmonlarni kesish tizimi bilan almashingan. Bu tizimda o‘rmonlar yoqilmaydi, balki undan qurilish matyeriali sifatida foydalaniladi, faqatgina mayda shox- shabbalar, butalar va boshqa daraxt qoldiqlari yoqiladi. Dehqonchilikning qo‘riq yoki bo‘z yer tizimi. Dehqonchilikning bu tizimi eng qadimiy tizimlardan hisoblanib, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida, ya’ni xususiy mulkchilik bo‘lmagan davrda paydo bo‘lgan. Bu vaqtda yerlar oddiy usulda ishlangan, dehqonlar ixtiyoridagi qo‘riq yerlar maydoni cheklanmagan. Dehqonlar yerlarni eng oddiy qurollar bilan ishlaganlar va 3 – 4 yil mut-tasil asosan don ekinlarini (bug‘doy, tariq, arpa va hakozo) ekkanlar. Bir maydonga hadeb bir xil ekin ekavyerish va sodda agrotexnika tadbirlarni qo‘llayvyerish natijasida begona o‘tlar ko‘payib, tuproqda ba’zi oziq elimentlari kamayib, unumdorligi pasayib ketgan, bular ekinlar hosilining kamayishiga sabab bo‘lgan. Tuproqning unumdorligi va ekinlarning hosili kamayganligini sezgan dehqonlar ishlanib kelinayotgan yerlarni tashlab (ekin ekmay) qo‘yib, uning o‘rniga tabiy xossalari yaxshi va unumdorligi yuqori bo‘lgan yangi qo‘riq yerlarga ekin ekkan, tashlab qo‘yilgan yerlar esa dastlabki yillari ayniqsa bir yillik begona o‘tlar bilan ifloslangan, keyinchalik bir yillik begona o‘tlarni ko‘p yillik begona o‘tlar siqib chiqaradi. Yerlar taxminan 15-20 yil qo‘riq qilib tashlab qo‘yilganda, tuproq ekin ekish davrida yo‘qotgan unumdorligini va tabiiy xossalarini begona o‘tlar hisobiga qayta tiklagan va bunday yerlarning hosildorligi tipik qo‘riq yerlarnikidan farq qilmagan. Tuproq unumdorligi va xossalarining shu usulda tiklanishi dehqonchilikning qo‘riq yoki bo‘z yer tizimi deb nomlanadi.

Похожие

ZAMONAVIY DEHQONCHILIK TIZIMI
DEHQONCHILIK FANINING MAQSADI, VAZIFASI, ILMIY ASOSLARI VA RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
O‘simliklar immuniteti fanining predmeti, uning maqsadi, vazifalari va rivojlanish tarixi.
Sun’iy intelektning rivojlanish tarixi
Kompyuter texnalogiyalari rivojlanish tarixi