DUNYO SIYOSIY XARITASINING SHAKLLANISHINING ASOSIY BOSQICHLARI REJASI: 1.KIRISH. 2. DUNYO SIYOSIY KARTASI SHAKLLANISH XUSUSIYATLARI VA ASOSIY BOSQICHLARI; 3. JAHON MAMLAKATLARINING DAVLAT TUZIMI VA DAVLAT TUZILISHI ; 4. JAHON MAMLAKATLARINING IQTISODIY RIVOJLANISHIGA KO`RA GURUHLARGA BO`LINISHI; 5. XALQARO MUNOSABATLAR VA DUNYO SIYOSIY KARTASI.

Siyosiy kartasining ahamiyati g`oyat katta bo`lib, u mamlakatlarning xalqaro o`rnini, dunyoda egallagan mavqeyini, ichki siyosiy-ma`muriy strukturasi xususiyatlarini o`zida yaqqol aks ettiradi. Mamlakatlar va xalqlarning butun xayoti ularning davlat (siyosiy) chegaralari belgilangan o`z xududlarida o`tadi. Ularning aynan shu yo`nalishda o`rganish iqtisodiy , ijtimoiy va siyosiy geografiyaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bir tomondan, dunyo va regional muammolar ayrim mamlakatlarning muammolaridan o`sib chiqadi va shakllanadi , boshqa tomondan esa, ularning rivojlanishi boshqa ko`plab mamlakatlarga bevosita katta ta`sir ko`rsatadi.Shu bilan bir qatorda xalqaro hayotda siyosiy , iqtisodiy (shu jumladan, sanoat, transport va boshqa sohalardagi xo`jalik qurilishlari), ekologik muammolarini bir nechta davlatlarning birgalikdagi sa`y- harakatlari , umumiy mablag`lar hisobiga hal etish yo`llari tobora ko`payib bormoqda. Bunday muammolar echimi davlat xududlari suverenitetining tugaganligini aslo ko`rsatmaydi. Mustaqil davlatlarning tashkil topishi shakllanishi , rivojlanishi shuningdek , ularning barbod bo`lishi yoki suverenitetining tugatilishi o`zgarishi yoki tubdan o`zgarilishi va boshqalari g`oyat murakkab tarixiy jarayonlar bo`lib, ko`plab ichki va tashqi amallar- siyosiy, ijtimoiy , iqtisodiy, etnik, diniy va boshqalar bilan belgilanadi. Bunda ko`pincha mamlakatlar va halqlar hayotining murakkab muammolari ko`p yillar, ba`zan asrlar davomida echilmay qoladi. Dunyo siyosiy kartasi g`oyat o`zgaruvchan xususiyatga ega. U quyidagi asosiy siyosiy-geografik o`zgarishlarni aks ettiradi: muayyan davlatning boshqa davlat bilan qo`shilishi (birlashishi, bir davlatning boshqa davlat tarkibiga kirishi va .b); davlatchilikning (siyosiy suverenitetining) yo`qotilishi, davlatlar (mamlakatlar) maydonining hududlar va akvatoriyalar , ular chegaralarining o`zgarishi; poytaxtning almashishi (o`zgarishi); davlat, mamlakat va poytaxt nomlarining o`zgarishi; davlat boshqaruvi shaklining o`zgarishi, boshqalar bu elementlarning barchasi siyosiy-geografik kartaning asosiy mazmunini belgilab beradi. Dunyo siyosiy kartasining shakllanish xususiyatlari va asosiy bosqichlari Siyosiy kartaning ahamiyati shundan iboratki , u mamlakatlarning xalqaro miqyosda tutgan o`rnini, ichki siyosiy–ma`muriy strukturasi hususiyatlarini o`zida aks ettiradi. Chunki har qanday mamlakatlar va xalqlarning butun hayoti ularning siyosiy chegaralari , belgilangan o`z hududlarida o`tadi. Har bir mamlakatning ma`lum bir chegara doirasida ega bo`lganligi dunyoning siyosiy kartasini keltirib chiqaradi. Shunday ekan jahon siyosiy kartasining shakllanishi uzoq davom etadigan tarixiy jarayon bo`lib, u kishilik jamiyati rivojlanish bosqichlarini o`ziga aks ettiradi. U ya`ni jahon siyosiy kartasi asrlar davomida o`zgarib, davlatlarning paydo bo`lishi, parchalanib ketishi , chegaralarining o`zgarishi, yangi erlarning kashf qilinishi , mustamlaka etilishi , metropoliya va mustamlakalarning paydo bo`lishi, dunyoni bo`lib olish va qayta taqsimlanishni o`zidi aks ettiradi . Shu sababli ham , dunyoning hozirgi zamon siyosiy kartasi–bu siyosiy geografiyaning

o`rganish predmeti hisoblanadi. Siyosiy geografiya esa iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning bir tarmog`i hisoblanadi. Dunyoning siyosiy kartasining shakllanish muammolari V.A.Kolosov (1988 y.), K.e.Sarokin (1996 y.), M.M.Golubchik (1998 y.), Yu.N.Gladkiy, S.B.Lavrov (2001 y.), Q.Aberqulov (2000 y.) va boshqalarning ishlarida o`z aksini topgan. Ushbu olimlarning fikriga ko`ra, dunyo siyosiy kartasining shaklllanishini quyidagi davrlarga bo`lish mumkin: qadimgi, o`rta asrlar, yangi, eng yangi va hozirgi zamon. Qadimgi davr ilk davlatlarning paydo bo`lishidan milodning V asrgacha , ya`ni quldorlik tuzumi davrini o`z ichiga oladi. Ushbu davrda shakllangan va rivojlangan ayrim davlatlar jumladan Qadimgi Misr, Karfagen (Tunis), Qadimgi Yunoniston , Qadimgi Rim, Kushon imperiyasi , Qadimgi Xorazm, Baktriya , Sug`d va boshqa davlatlar, Turk hoqonliklari shuningdek Ulug` Xun imperiyasi , ikkinchi Xun imperiyasi (milodning II-IV asri) kabi qadimgi davlatlar dunyo tsivilizatsiyasining rivojlanishiga katta hissa qo`shganlar. Jumladan, Turkiy xalqlarining qadimgi avlodlari bo`lgan Xunlar (skif) Markaziy Osiyo , Kaspiy bo`ylari, Shimoliy Kavkazgacha chuzilgan o`z davlatlarini barpo etganlar. Mazkur davlatlarning har birida o`z yozuvlari bo`lgan, harbiy maqsadlarda kartalardan foydalanishgan. Ushbu davrda harbiy yurishlar, urushlar davlat chegaralari va hududlari o`zgarishining asosiy sababi bo`lgan. O`rta asrlar davri (V–XVI asrgacha) Bu davrda dunyoning siyosiy kartasi feodalizm davri bilan bog`liq holda shakllangan bo`lib, quldorlik davlatlarining parchalanib ketishi, ularning o`rnida ko`plab katta va kichik feodal davlatlarning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan. Feodal davlatlarning siyosiy funktsiyalari quldorlik davridagi davlatlarga nisbatan ancha murakkab va xilma– xil bo`lgan. Bu davrda ichki bozor shakllanishida davlatlarning o`zlaridan uzoqda joylashgan hududlarni bosib olishga harakat qilish kuchaydi. Dunyo turli davlatlar o`rtasida taqsimlab olindi. Bu davrda muqaddas Rim imperiyasi , Angliya, Ispaniya, Frantsiya , Portugaliya, Kiev Rusi , Moskva (rus) davlati, Hindiston, Xitoy, Eron va Turon- Turkiston o`lkasidagi feodal davlatlar va boshqalar mavjud bo`lgan. Shu jumladan , professor Q.Aberqulov (2001 y.) fikriga ko`ra O`rta asrlar dunyo siyosiy kartasida Movaraunnaxrning ilk feodal davlatlari (Sug`d, Toxariston, Davon, Choch, Xorazm va boshqalar), IX-XIII asrdagi feodal davlatlar (Qorliqlar, Toxiriylar , Samoniylar, Qoraxoniylar , Xorazm davlatlari va boshqalar), Chig`atoy ulusi (XIII-XIV asr), Amir Temur va Temuriylar davlatlari (XIV asrning oxiri va XV asrning boshi) katta salmoqqa ega bo`lganlar. Bu davlatlar joylashgan o`rni “Buyuk Ipak yo`li” bilan bog`liq qulayliklardan foydalanib, G`arb va Sharq o`rtasidagi o`ziga xos karvon yo`li “ko`prik” rolini o`ynaganlar. Yangi davr, (XVI asrdan XX asr boshlarigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Ushbu davrning o`ziga xos xususiyatlari shundan iboratki , bu davrda feodalizm emirilib, kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari shakllana boradi. Bu esa

hayotning barcha sohalarida, shu jumladan dunyo siyosiy kartasida muhim o`zgarishlarning sodir bo`lishiga olib keladi. Kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishida buyuk geografik kashfiyotlar alohida o`rin egallaydi. Ushbu davrda 1492 – 1502 yillarda X.Kolumb tomonidan Amerika qit`asi ochildi. 1498 yilda Vaskada Gama tomonidan Afrikani aylanib o`tish mumkinligi isbotlandi. 1499–1504 yillarda Amerigo Vispuchining Janubiy Amerikaga sayohati; 1519– 1522 yillar Magellan va uning sheriklari tomonidan dunyo aylanish sayohati ; 1648 yil Semen Djenevning Sibirga sayohati; 1740 yil V.Bering va P.Chirikovlarning Sibirga sayohati; 1771–1773 yillar J.Kukning Avstraliya va Okeaniyaga sayohati va boshqalar. Buyuk geografik kashfiyotlar davri dunyo siyosiy kartasida kuchli o`zgarishlar bo`lishiga olib keldi. U evropa mustamlakachilar bosqichining boshlanishi, dunyo xo`jalik aloqalarining keng rivojlanishi, aholi ko`chish harakatlarining kuchayishiga sabab bo`ldi. Buyuk geografik kashfiyotlar dunyoning uchta yirik mustamlakachi mamlakatlari–Angliya (Afrikada), Ispaniya (Amerikada), Portugaliya (asosan Osiyoda) imperiyasining paydo bo`lishiga, hamda dunyo bozorining shakllanishiga olib keldi. Dengiz yo`lining rivoji “Buyuk ipak” yo`lining inqiroziga olib keldi. Temuriylar davlatining inqirozi va parchalanib ketishi ham aynan shu davrga to`g`ri keldi. Professor Q.Aberqulov (2001 y.) ta`kidlaganidek, XIV asrning oxiri va XV asrning boshida tashkil topgan Amir Temur va Temuriylar davlati Hindiston va Xitoydan O`rta er dengiziga qadar hamda Orol dengizidan Fors qo`ltig`iga qadar g`oyat katta hududni egallagan edi. Amir Temur Xitoy va Hindistondan O`rta Osiyo orqali yaqin Sharq va evropa mamlakatlariga boradigan asosiy savdo yo`li-“Buyuk Ipak yo`lini” nazorat qilib, Sharq bilan G`arb o`rtasidagi savdo-sotiq va elchilik aloqalarini har tomonlama rivojlantirishga katta xissa qo`shdi. Temurning 1395 yilda To`xtamish ustidan g`alaba qozonib Oltin O`rdaga bergan zarbasi Rossiya davlatining mustaqilligini saqlab qolish va uning markazlashuvida buyuk ahamiyat kasb etadi. Temurning 1402 yilda Boyazid ustidan g`alabasi esa, evropani Usmonli Turk imperiyasi asoratidan saqlab qoldi. Lekin Temur vafotidan keyin vorislar toju-taxt talashuvi , shuningdek Buyuk Ipak yo`lining xalqaro savdo yo`li sifatidagi ahamiyati keskin pasayishi ushbu ulkan davlatning parchalanishiga olib keldi. Xususan, Movarounnaxr va Xurosonda Shayboniyxon davlati (XVI asr boshlarida) tashkil topdi. Uning parchalangan hududlarida esa XVI asr oxirida Buxoro xonligi (amirligi), Xiva xonligi, XVIII asr boshida Qo`qon xonligi paydo bo`ldi. XIX asrning o`rtalaridan boshlab Rossiya imperiyasi o`zbek xonliklarini bosib olish uchun keng xarbiy-siyosiy tayyorgarlik ko`rishga kirishdi. XIX asrning 40–yillari oxiri, 50-yillari boshidan Rossiya imperiyasi Turkiston erlariga shiddat bilan bostirib kela boshladi. Rus istilochi qo`shinlari 60–yillardan Qo`qon xonligi, Buxoro amirligi, 70-yillarning boshlaridan esa Xiva xonligi hududlarini bosib oldi va ularni Rossiya imperiyasiga to`la bo`ysintirdi. Turkiston

ulkan viloyat, volost, uchastka va oqsoqolliklarga bo`linib boshqarildi. Rossiyadan ko`plab rus dehqonlari va ersiz mujiklar ko`chirilib keltirilib, ularga kamida 10 desyatinadan er ajratib berildi. Mustamlakachilar rus imperiyalar, xutor va selolar, shaharlar yonida esa ruslar uchun “Yangi shaharlar” barpo etishga alohida e`tibor berishdi. Tub joy aholisining turmushi esa tobora og`irlashib boraverdi. Shunday qilib, O`rta Osiyo uchun bir asrdan ko`proq davom etgan og`ir mustamlakachilik davri boshlandi. XVII asrning birinchi yarmida Angliya va Frantsiya mustamlakachilik yurishlarini boshladilar. Ular Vest-Indiyadagi qator orollarni o`zlariga bo`ysindirdi. XVII asrning o`rtasida Niderlandiya , Gollandiya Zond orollari, Afrika janubi, Gollandiya Gvianasi (Surinam), Vest-Indiyadagi orollar щ ni bosib olib dunyoning birinchi mustamlakachi va savdo markaziga aylandi. Mustamlakalar uchun Angliya bilan Frantsiya o`rtasidagi kurash XVII asr oxiridan XIX asrning boshlarigacha davom etdi. Angliya o`z mustamlakalarini Frantsuzlar hisobidan Shimoliy Amerikada va Hindistonda kengaytirdi. Angliya shiddatli kurash orqali Ispaniya, Niderlandiya, Frantsiyadan ko`plab mustamlakalarni tortib oldi. Ularning umumiy maydoni 22 mln kv.km.dan ortiq bo`lib, Hindiston, Kanada, Avstraliya , Janubiy Afrikani o`z ichiga olgan edi. XVIII asrning oxiriga kelib Lotin Amerikasida Ispaniya va Portugaliyaning tolonchilik siyosati salbiy oqibatlarga olib keldi. Ozodlik urushlari bilan bog`liq holda Yangi Grenada, Peru va boshqa yigirmaga yaqin yangi davlvtlar tizimi paydo bo`ldi va ularga chet el kapitali keng miqyosda kirib kela boshladi. Angliya mustamlakachiligiga qarshi kurash Shimoliy Amerikada ham avj oldi. 1775-1783 yillarda ozodlik uchun olib borilgan urush, Angliyaning AQSh mustaqilligini tan olishga majbur etdi. 1776 yilda AQSh mustaqilligi e`lon qilindi. AQSh mustaqillikka erishgach u o`z hududini yanada kengaytirish uchun kurash boshladi. 1803 yilda AQSh frantsiyadan G`arbiy Luizianani 1819 yilda Ispaniyadan Floridani sotib oldi. Meksikadan Texas (1845 y.), Kaliforniya va Qoyali tog`larning janubi (hozirgi N`yu-Meksika shtati) ni tortib oldi. 1867 yilda Rossiyadan Alyaskani sotib oldi. XIX asrning o`rtalarida Germaniya va Italiyada yangi siyosiy birlashish asosida yagona markazlashgan davlatlar tashkil topdi. Bolqon yarim orolida milliy ozodlik harakati asosida Turkiya imperiyasi tarkibiga kirgan Gretsiya (1829 y.), Ruminiya (1861 y.), Bolgariya, Serbiya, Chernogoriya (1878 y.) davlatlari paydo bo`ldi. Ayniqsa XIX-XX asr tutashgan davrda bo`lingan dunyoni qayta bo`lib olish uchun kurash g`oyat keskinlashib, dunyo siyosiy kartasi bekor bo`lib qoldi. 1876 yilda Afrikaning atigi 10 % hududidi G`arbiy evropa mamlakatlariga qarashli bo`lsa, 1900 yilga kelib bu ko`rsatkich 90,5 foizga etdi. Afrikani bo`lib olishda birinchi o`rinni Angliya egalladi. U Shimoliy sharqiy va Janubiy, qisman G`arbiy Afrikada hukmron mavqega ega bo`ldi va o`ziga Misr, Sudan, Keniya, Uganda, Somalining bir qismi , Shimoliy va Janubi Rodeziya, Transviyal, va Tunis