logo

Farg’ona vodiysida joylashgan me'moriy yodgorliklar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

27.748046875 KB
Farg’ona vodiysida joylashgan me'moriy yodgorliklar
Reja:
1.Xudoyorxon o'rdasi
2.Jome' masjidi
3.Norbo'tabiy madrasasi
4. Dnhioni Shohon va Dahmai Modarixon
5.Kainol qozi madrasasi Xudoyorxon o'rdasi  I86S-1870 yillarda Qo'qon xoni Xudoyorxon tomonidan
bunyod   etilgan.   Manbalarda   qayd   etilishicha   Sayyid   Muhammad   Xudoyorxon
taxtga   o'tirgach   dastlab   "Jahonoro   saroyida"   istiqomat   qilgan.   Saroy   eskirib
qolganligi, bu  yerda  otasi  va  akasi   fitna  qurboni  bo'lganligini   hisobga   olib,  yangi
saroy qurdirishga qaror qilgan. Xususan, 1865 yilda maxsus chaqirilgan yigilishda
o'rdaning   loyihasi   ko'rib   chiqiladi   va   yangi   o'rdani   Amir   Umarxon   o'rdasi
xarobalari o'rnida qurish rejalashtiriladi. Saroy qurilishiga shu yerlik ustalar mulla
Suyarqul,   usta   Solixo'ja   va   buxorolik   usta   Fozilxo'ja   hamda   me'mor   Mir
Ubaydullallar ma'sul qilinadi.
Xudoyorxon   -   (1831,   Qo'qon   -1884,   Karrux,   Afg'oniston)   -   Qo'qon   xoni
(1845-1875   yillar,   tanaffuslar   bilan).   Ming   sulolasiga   mansub   Sheralixonning
o'g'li.   Qaynotasi   Musulmonqul   tomonidan   taxtga   o'tqazilgan.   Ammo   yosh
bo'lganligi   tufayli   amalda   davlat   ishlarini   Musulmonqul   boshqarib   borgan   bng
muhim lavozimlar qipchoklar qo'liga o'tadi va ular xoxlaganicha beboshliklar qila
boshlaganlar.   Natijada   ichki   kurash   kuchayib,   1853-yil   qipchoqlar   qirg'ini
boshlangan.   Buning   oqibatida   20   mingga   yaqin   qipchoqlar   o'ldirilgan,
Musulmonqul   esa   Qo'qonda   dorga   osilgan.   Shu   yildan   Xudoyorxon   davlatni
mustaqil   idora   qila   boshlagan.   Ammo,   tajribasizligi   tufayli   ko'p   xatolarga   yul
qo'ygan. Bundan foydalangan akasi Mallabek taxt uchun kurashni boshlab yuborib
1858-yil   o'zini   Qo'qon   xoni   deb   c'lon   qilgan.   Xudoyorxon   Buxoroga   qochishga
majbur   bo'lgan.   1863-yil   Buxoro   .ni i ri   Muzaffar   yordamida   Qo'qon   taxtiga   qayta
o'tirgan.   Ammo   Musulmonqulning   o'g'li   mingboshi   Alimqul   xonzodalardan
bo'lmish   yosh   Sayd   Sultonmurodni   xon   deb   e'lon   qiladi   va   Xudoyorxonni   yana
Buxoroga   qochishga   majbur   etgan.   Alimqul   amir   ul-umaro   bo'lib   amalda   davlat
ishlarini   yakka   o'zi   boshqarib   borgan.   Qo'qon   xonligidagi   ichki   kurashlardan
foydalangan  Rossiya  impcriyasi   xonlikka tegishli  Turkiston,  Chimkent   (1864-yil)
va   Toshkentni   (1865)   bosib   olgan.   1865-yil   Qo'kon   taxtiga   Xudoyqul
(«Belboqchixon»   degan   laqabi   ham   mavjud)   o'tirgan.   Ammo   u   14   kundan   so'ng
xazinani   o'zi   bilan   olib   Qashqarga   qochib   ketgan.   Bundan   foydalangan
Xudoyorxon   yana   taxtga   chiqqan.   Xudoyorxon   davrida   qishloq   xo'jaligiga   e'tibor berilgan, yangi anhor va ariqlar qazilgan. Qo'qonda 1873-yil xon o'rdasi bitkazilib
nihoyasiga   yetkazilgan.   Bundan   tashqari.   Xudoyorxon   davrida   «Madrasai   Oliy»,
«Madrasai   Hokim   oyim»,   «Madrasai   Sutton   Murodbek»lar   qurilgan.   Uning
farmoni bilan Mahzun (Ziyovuddin Ho'qandiy) 1696 saxifalik «Shohnoma» asarini
yozgan (qo'lyozma Istambulda saqlanmoqda).
Xudoyorxon   davrida   xonlik   hududi   ancha   qisqarib.   turli   soliklar   o'ylab
chiqilgan.   Buning   ustiga   1868-yilgi   Turkiston   general-gubernatori   K.P.Kaufman
bilan tuzilgan «teng huquqli» shartnomaga muvofiq, rus savdogarlariga xonlikning
hamma   shahar   va   qishloqlarida   ho'lish   va   karvonsaroylar   qurish.   rus   tovarlarini
xonlik hududi orqali boshqa davlat!arga boj lo'lamasdan bemalol olib o'lish huquqi
berilgan. Rus savdogarlari qo'qonlik savdogarlar bilan bir miqdorda boj to'laydigan
bo'lgan.   Xudoyorxon   Turkiya   va   Buxoro   bilan   yaxshi   aloqada   bo'lishga,   Angliya
emissarlari bilan uchrashib. ulardan niadad olishga intilgan. Ammo, yuzaga kelgan
siyosiy vaziyat tufayli u K.P Kaufman bilan ko'proq yaqinlashishga majbur bo'lgan
Taxt   uchun   kurashlar.   o'zaro   urushlar,   soliqlarning   ko'payib   ketishi   aholi
turmusiiini   og'irlashlirgan.   Nalijada   xonlikda   tez-tez   qo'zg'olonlar   bo'lib   turgan.
sbulardan   eng   kat'.asi   1873-yil   boshlangan   «Po'latxon   qo'zg'oloni»   bo'lgan.
Qo'zg'olonui bostirishning ilojini topa olniagan Xudoyorxon, barcha xazinani olib
K.I'.Kaufmandan   harbiy   yordam   olish   uchun   Toshkentga   qochgan,   so'ngra
Orenburgga   surgun   etilgan.   U   bu   yerdan   qochib   Makkaga   borgan.   Keyinchalik,
Qo'qon   xonligining   qolgan   hududlarini   ham   Rossiya   bosib   olgandan   so'ng
Xudoyorxon   K.P   Kaulinanga   rasman   murojaat   qilib   siyosiy   ishlarga
aralashmaslikni va'da qilib Qo'qonga qaytishga ruxsat so'ragan, ammo rad javobini
olgan.   Xudoyorxon   2-marta   murojaat   qilgan.   Bu   ariza   senatda   ko'rib   chiqilib
Xudoyorxonga   Qo'qonga   qaytishga   ruxsat   berilgan.   Ammo   bundan   xabarstz
Xudoyorxon yashirin holda Qo'qonga qaytmoqchi bo'lgan. Yo'lda vafot etgan.
Ilozitgi   nta'lumotlarga   ko'ra   saroy   8   gektarga   yaqin   joyni   egallab,   to'ttta
qismdair tashqi saroy (qal'a), o'rta saroy, bog' va ichki saroydan iborat bo'lgan.
Iashqi   saroy  mudoala  vazifasini   bajarib  bu  ycrda  to'pxona.sarbozxona.  qurol
yaiog' uinbori xo'jalik omborlari kabi binolar joylashgan. O'rta saroyda esa ikkinchi daiajadagi idoralar, oshxona, oziq ovqat omborlari,
hovuzlar ustahona va boshqa binolar joylashgan.
Bog bir biridan baland devor bilan ajratilgan saroy bog'i va "qirq-qizlar" bog'i
dob atalgan haramga qarashli bog'lardan iborat bo'lgan.
O'rdaning asosiy  qismi  hisoblangan ichki saroy nisbatan balandlikka qurilib,
to'g'ri   burchakli   maydonni   egallaydi   va   ko'p   hovlili   kompozisiyani   tashkil   etadi.
Ichki  snroyning  murakkab  (arxi   to'g'ri  burchak  shaklada  bo'lib  (65x143  m),  ettita
hovli   va   114   ta   xonadan   iborat   bo'lgan.   Shuni   alohida   ta'kidlash   kcrakki   114
raqami   Qiu'oni   Karimdagi   suralar   soniga   ishora   bo'lib,   me'morlar   bu   raqamni
inshootda aks eltirishpa xarakat qilishgan. Ammo hozirgi vaqtda ushbu xonalardan
faqat   19   tasi   bi/gacha   yetib   kelgan.   Ichki   saroy   rasniiy   jihatdan   qabul   uchun
ko'rkam zal (ko'riimhxonaj, xazina (zarrinxona), alohida sahnli masjid, qabulxona
uchun   kichik   Ы   (salomxonailarda   ibont   Mahkama,   xon   yashaydigan   binolar
turkumi -Shahiiiihin lunula hovli sahnlari bilan o'zaro bog'lanib ketgan Haramdan
iborat bo'lgan.
Hozirgi vaqtda ushbu kompleksdan faqat ichki saroyning peshtoq, darvoza va
daivozahon ; devon, salomxona va xujrai xos qismlari saqlanib qismlari saqlanib
qolgan.
I'cshtoq   о   rda   devoridan   birmuncha   bo'rtiirib   oldinga   chiqarib   qurilgan,
baland va liashamatli bo'lib. u ikki yoni va tarzlarining ikki burchakiarida gumbazli
Щ   ,analar   bilan   yakunlangan   guldastalar   bor.   Shuni   alohida   qayd   etish   kerakki
burjlarning janub tomondagisi usta Azamat domullo tomonidan. qolganlari usta
Isavoy   maxsum   tomonidan   qurilib.   shakl   jihatidan   farq   qiladi   Va'ni   janubiy
burj   olti   qirra   qolganlari   doira   shaklida   qurilgan.   Darvozaxona   peshtoqiga   arab
imlosida   yirik   harflar   bilan   «Arki   oliy   Said   Muhammad   Xudoyorxon»   so'zlari
yozilgan Peshtoq va undagi ravoq hamda guldastalar handasiy naqshlar koshinlar.
sirkori parchinlar bilan bczatilgan.
Peshtoqqa sharq tomondan uzunligi 40 in bo'lgan qiya yo'lka (pandits) orqali
chiqlib,   pyeshtoq   orqali   to   rtburchak   tariili   darvozaxonaga   o'tilgan.   Darvozaxona
gumbazi   o'zaro   kesishgan   ravoqli   asos   ustiga   qo'yilgan   bo   lib,   gumbaz   usti,   o'z navbatida,   qubbali   mezana   bilan   yakunlangan.   undagi   paryarali   darchalar   orqali
ichkarini   yoritgan.   Darvozaxondan   janubda   salomxonaga.   shimolda   devonga   g
arbtla esa asosiy hovliga chiqilgan.
Qo'qon   saroyi   an'anaviy   ko'rinishga   ega,   Ickin   shunga   qaramay   rang-baraiig
va   ko'z   qamashtiradigan   darajada   ajralib   turadi.   Binoning   ichki   ko'rinishini
bczaslnia Farg'ona me'morchiligiga xos badiiy uslublar o'z ifodasini topgan va ut>i
bajarislida ishtirok etgan usta Abdulla, usta Marasul, usta Hakimboy va usta So'fi
lo'ldoshiaming mahorati ko'zga yaqqol tashlanadi.
1938   yilda   Xudoyorxon   o'rdasi   me'mor   Obid   Zayniddinov   boshchiligida
ta'mirlash   loyihasi   ishlari   olib   borildi.   Ta'mirlashda   usta   Q.   Xaydarov,   naqqosh
S.Norqo'ziyev   va   boshqa   usialar   qatnashdi   1974   y.dagi   ilmiv   ta'mirlash   va
loyihalash   ishlari   (me'mor   N.   Akromxo'jayev,   B,   Nurullayev   \a   b.)   natijasida
saroyning   dastlabki   holati   aniqlandi.   1925-yildan   o'rdada   Qo'qon   shahar
o'lkashunoslik muzeyi faoliyat ko'rsatib kelmoqda.
Jome' masjid- masjid qurilishi Qo'qonda 1819-1822 yillari hukinronlik qilgan
Umarxon   nomi   bilan   bog'liqdir.   Masjidning   larhi   siinmctrik,   k о   ndalang   o'qlar
bo'yicha   rivojlantirilgan   bo'lib,   ulkan   xonaqoh   hamda   98   yog   och   nstun   qo'yib
ishlangan uch tomonli keng ayvondan iborat Binoning bosh fasadi sharq lomonga
qaragan. Masjid o'zining muhtasham hajmi (97,5X25.5 m) va be/iiklarinino xilma-
xilligi bilan ajralib turadi.
Umarxon,   Amir   Umarxon.   Amiriy   (1787-Qo'qon-l822)   -   Qo'qon   xom   (1810
1822),   zullisonayn   shoir.   Norbo'tabiyning   o'g'li.   O'zbeklarning   ming'   un.g'idan.
Boshlang'ich   savodini   oilada  chikarib.  keyin madrasada  tahsil  olgan.  Voshligidan
saroy xizmatiga jalb qilingan: akasi-Qo'qon xoni Olinixonnnng davlatni boshqarish
ishlarida   faol   ishtirok   etgan.   Olimxon   1807-1808   yillarda   unga   Farg'ona
hokimligini   topshirgan.   Shu   yillarda   u   Andijon   hokimi   Kahmonqulibiyning   qi/i
Mohlarnyim (Nodira)ga uylangan.
Hokim   tabaqalar   Olimxonning   Toshkentda   ko'tarilgan   g'alayonni   bosiirish
uchun   qo'shin   tortganligidan   foydalanib,   fitna   uyushtiradilar   va   1810-yil
Umarxonni xon qilib ko'taradilar. Olimxon esa o'ldiriladi. Umarxon Qo'qon xonligi hududini kengaytirish, hokimiyatni mustahkamlash  siyosalini  olib boradi. Buxoro
amiriga karashli Turkiston shahri (1815). O'ratepani (1817) bosib olgan. Sirdaryo
bo'yidagi yerlarda Yangiqo'rg'on. Julek. Qamishqo'rg'on. Oqmachit, Qo'shqo'rg'on
nomli harbiy istehkomlar qurdirgan. Ular O'rta Osiyoni Rossiya bilan bog'laydigan
muhim   savdo   yo'lida   joylashgan   edi.   U   Rossiya   bilan   diplomatik   munosabatlar
o'matishga   harakat   qilgan.   Umarxon   davrida   Qo'qon.   Toshkent.   Turkiston.
Chimkent, Sayram. Avliyootada masjid va madrasalar qurilib. qabristonlar tartibga
keltirilgan. Shahrixon shaharchasi barpo etilgan, yangi qishloqlar vujudga kelgan.
Xon   amaldorlarining   taloncliilik     siyosatiga     qarshi     Chimkent     va     Sayramda
ko'tarilgan  qo'zg'olon bostirilgan. 19-asrning I-yarmida Qo'qonda o'ziga xos ilmiy-
madaniy   muhit   vujudga   kelgan-uning   boshida   turgan   ma'rifatparvar   hukmdor
Umarxon   ilm.   madaniyat,   san'at,   adabiyot,   turli   kasb-hunarlarning   rivojiga   katta
e'tibor   bcrgan,   madrasalarda   o'qish-o'qitish   ishlarini   yaxshilagan,   turli   hunar
maktablari ochilishini qo'llab-quvvatlagan. O'zi ham Amiriy taxallusi bilan she'rlar
yozgan. Uning atrofida 70 dan ortiq shoir yig'ilgan. 1821-yilda Fazliy Namangoniy
Umarxon amriga binoan, 63 shoiming she'rini o'z ichiga olgan «Majmuai shoiron»
to'plamini tuzgan. Uni ulug'lab qasidalar yozish. g'azallariga tatabbu'lar bog'lash bu
shoirlar ijodida yetakchi o'rin tutgan.
Umarxon Lutfiy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy, Bedilni o'ziga ustoz sanab, ulardan
ijod   sirlarini   o'rgangan,   ularga   crgashib   ijod   qilgan,   g'azallariga   muxammaslar
bog'lagan.  Aruzning  turkiy  adabiyotda  mashhur, xalq  ijodida ham  keng  tarqalgan
ycngil va o'ynoqi vaznlaridagina yozilgan bu she'rlarning barchasi ishqu muhabbat
mavzuida. Ularda an'anaviy motivlar va tasavvufiy ruh ustun. O'zbek va fors-tojik
tilidagi   she'rlarini   to'plab,   devon   tartib   bergan.   Devon   g'azal,   muxammas,
musaddas, tuyuq janrlaridagi 10 ming misradan ortiq she'rni o'z ichiga olgan.
O'zbekiston   FA   Alisher   Navoiy   nomidagi   Adabiyot   muzcyining
matnshunoslik   va   yozma   yodgorliklarni   nashr   etish   bo'limining   ilmiy   xodimlari
tomonidan   Umarxonning   turli   davrlarda   ko'chirilgan   26   ta   qo'lyozma   devoni
hisobga   olinib,   ularning   ilmiy   tavsill   berilgan.   Bu   qo'lyozmalar   Sankt-Peterburg,
Toshkent,   Samarqand   va   Buxoro   kutubxonalarida   saklanadi.   O'zbekistan   FA Sharqshunoslik   instituti   qo'lyozmalar   fondida   Umarxonning   17   ta   qo'lyozma
devoni mavjud. Bundan tashqari, litografik usulda chop etilgan devonlari va shoir
she'rlaridan namunalar berilgan bayozlar bor.
Tashqaridagi pishiq g'ishtlar pardozsiz qoldirilgan bo'lsa, bosh fasad va ichki
qismi bezaklarining boyligi bilan ajralib turadi. Shiftning lampa va tusinlari islimiy
va   geometrik   shakldagi   turli   naqshlar   bilan   bezatilgan.   Shift   bilan   devorlarning
tutashgan   joyi   muqarnas   sharafalar   bilan   «yumshatilgan».   Devorlarga   ganchkor
bezak ishlangan, to'g'ri burchakli pannolar ko'zga tashlanadi.
Masjidning   o'ymakor   yog'och   ustunlari   tepasi   kalla   muqarnas   bilan,   pasti
marmar   kursi   bilan   tugallangan.   Bu   esa   zaminga   yotqizilgan   shunday   material
bilan ozaro mutanosiblik hosil qiladi.
Masjidning   yonida   qad   ko'targan   minora   aftidan   masjid   bilan   bir   vaqtda
qurilgan   bo'lsa   kerak.   Minora   kesilgan   konus   shaklida   bo'lib,   tepasi   olti   qirrali
qafasa-tuynuk va gumbaz bilan tugaydi. Uning ichiga aylanma zinapoya qilingan.
22,5 metrli minoraning mahobatli ko'rinishi bezakdan holi.
Jome'   masjidi   1847   va   1855-1856   yillarda   Xudoyorxon   tomonidan,   1905-
1907   yillarda   hashar   yo'li   bilan   ta'mirlangan.   Masjid   1928   yilgacha   ishlab   turgan
bo'lsada keyinchalik uning katta qismi buzib yuboriladi. Saqlanib qolgan xonaqoh
va   ayvon   qismi   dastlab   artellarga,   keyinchalik   shahar   savdo   idorasi   ixtiyoriga
beriladi.   Natijada   Ayvonlaming   old   tomoni   to'silib,   poyafzal   omboriga
aylantiriladi.   1975-1982   yillarda   ombor   ko'chirilib   ta'mirlash   ishlari   amalga
oshirildi.
Farg'ona  me'morchiligining bezaklarga  boy hashamatli  binosi  bo'lmish Jome
masjidi endilikda davlat muhofazasiga olingan. 2011 yilda masjidda keng qamrovli
ta'mirlash ishlari amalga oshirildi.
Qo'qon   xonligining   hozirgacha   saqlanib   qolgan   ilk   binolaridan   bin
Norbo'tabiy madrasasidir (XVIII asming ikkinchi yarmi).
Norbo'tabiy, Norbo'taxon (taxminan 1749-1798)-Qo'qon xoni (taxminan 1763
1798). Abdulkanmbiyning nabirasi. Abdurahmonxonning o'g'li. 14 yoshidan taxtga
chiqqan.   Namangan   beklarining   scparatizmini   bostirgan.   Qo'zg'olon   ko'targan Xo'jand begini yengib, shahami o'ziga bo'ysundirgan. Ammo O'ratepa nomigagina
Buxoroga tobe  bo'lib  qolgan. Norbo'tabiy  hukmronligining so'nggi  yillarida  akasi
Hojibek   O'ratepa   va   Qurama   xokimlari   yordamida   isyon   ko'tarmoqchi   bo'lgan   U
To'raqo'rg'on va Andijonni maskan tutgan. Norbo'tabiy Andijonga qo'shin tortib.
akasi bilan sulh tuzgan.
Norbo'tabiy vafot etgan yil (1798) Erdonaxon maqbarasi yaqinidagi Madrasa
qurilishi   nixoyasiga   yetgan   Norbo'tabiy   davrida   Farg'ona   vodiysini   birlashtirish
jarayoni tugagan, iqtisodiyot tiklangan, mo'l-ko'lehilik, arzonchilik bo'lgan. Bu esa
Farg'onaga chekka tuman va viloyatlardan ko'plab aholini ko'chib kelishiga zamin
yaratgan. Qo'qon vodiyning madaniy-iqtisodiy markaziga aylangan.
Madrasa   Chorsu   maydoni   yaqinida   qurilgan   bo'lib,   unda   talabalar   oliy   diniy
ta'lim   olganlar.   Madrasa   bir   qavatli   hovlili   binodan   iborat   bo'lib,   tarhi   to'g'ri   to'rt
burchak shaklida (52x72 m), to'rt burchagiga silliq minoralar ishlangan. To'g'ri to'rt
burchak hovli (38X38 m) atroflariga 40 ta qator ravoqli hujralar qurilgan.
Madrasa   peshtoqi   shimol   tomonga   qaratib   ishlangan.   Bosh   yo'lakning   ikki
tarafida   peshtoq   bo'ylab   tutashgan   gumbazli   masjid   va   12   ta   panjarador   dcrazali
darsxona mavjud.
Pishiq   g'ishtdan   qurilgan   binoda   bezaklar   deyarli   yo'q.   Fasadlar   g'ishtkor.
xona   ichlari   esa   oppoq-ganch   suvoq   qilingan.   Masjidning   xonaqohi,   gumbaz   osti
sharafasi   va   mehrobining   yulduzsimon   bczaklari   darsxonaga   qaraganda   ancha
scrhasham   ko'rinadi.   Ko'chadan   kiriladigan   eshik   uncha   murakkab   bo'lmagan
geometrik   shakldagi   naqsh   bilan   bezatilgan,   uning   ichki   qismiga   esa   o'ymakor
islimiy naqsh ishlangan.
Madrasaning   peshtog'i   shakli   va   umumiy   tashqi   ko'rinishi   bilan   Buxor
Ko'kaldosh,   Abdulazizxon.   Mir   Arab   madrasalarini   eslatadi.   Qo'qondagi   M~
qurilishida   buxorolik   ustalar   ishtirok   etishgan   bo'lishlari   mumkin,   shu   sababli
Buxoro ine'moichilik maktabining tarifi seziladi.
Madrasa   1924   yilgacha   faoliyat   ko'rsatgan.   Ammo   1919   yilda   ya'ni,   hali
madrasa   faoliyat   ko'rsatgan   davrda   uning   katta   qismi   Qizil   armiya   qismlari
ixtiyoriga   bcrili.   Ayrim   xonalar   kazarma,   ayrirn   xujralar   otxonaga aylantiriladi.Keyinchalik.   madrasa   to'liq   yopilgach   uning   binosiga   mamlakatning
turli   joylaridan   ko'chiribl   keltirilgan   oilalar   joylashtiriladi.   Faqatgina   1943   yildan
keyin   madrasaning   shimoliy   qanoti   masjid   ochun   bo'shatib   beriladi.   1960-1970
yillardagina   bino   tamoman   bo'shatilib,   masjid   tassarufiga   beriladi.Mustaqillik
yillarigacha mir madrasasi binosij Qo'qon vohasi hududidagi yagona masjid bo'lib
kelgan.
Madrasa   binosi   turli   yillarda   bir   necha   marta   ta'mirlangan.   Dahmai   .Shohon
va   Modari   xon   daxmalari.   Daxmai   Shoxon   xazirasi   Qo'qon   xonlarining
qabristonidir. Dahma qurilishi 1822 yilda Umarxon tomonidan boshlangan bo'lib,
uning   vafotidan   so'ng   Muhammad   Alixon   tomonidanl824   yilda
yakunlanadi.Qurilish ishlariga usta Muhammad Qo'zi va Muhammad iso Najjorlar
rahbarlik qilishaJi
Dahma janubga qaragan arkasimon peshtoq (9,4X11,7 m), ikki ustunli masjid
va   avvondan   iborat.   Peshtoq   geometrik   shakldagi   naqshlar   bilan   bezatilgan.
Ko'proq moviy va ko'k langlar ishlatilgan. Ikki tabaqali o'ymakor eshik, masjid ichi
va shifti komilcksning turli rangdagi bezaklar ansamblini tashkil etadi.
Dahmada Norbutabiy.Sayyid Muhammad Umarxon, Sayyid Olimxon, Sayyid
Muhammad aminxon qabrlari mavjud
Modari   xon   (xon   onasi)   xazirasiga   xon   avlodiga   mansub   ayollar   qo'yilgan.
Dahma   dastlab   Norbutabiyning   tunnush   o'rtog'i,   amir   Umarxonning   onasi   Ming
Oyim   nomi   bilan   mashxur   bo'lgan   Zuhra   Oyimga   atab   qurilgan.   Qurilish   Mohlar
Oyim buyrug'i bilan boshlanib bosh me'mor etib usta Hasanboy gilkor tayinlanadi.
Keyinchalik uning vafotidan so'ng qurilishni uning shogirdlari davom ettiradi.
Dahma   qurilgan   vaqtda   hanaqoh,   chillaxona,   qorixona,   xilxona   va   oshxona
kabi tarkibiy qismlardan iborat bo'lgan. Ammo hozirgi vaqtda faqat peshtoq bilan
gumbaz   (7,5x8,7   m)   hamda   bosh   fasad   burchaklariga   ishlangan   qirrador   ikki
minora   saqlanib   qolgan.   Peshtoqning   o'ng   tomonidagi   olti   qirrali   sirkor   sopol
taxtachalardan   binda   me'mor   bino   sanasi   hijriy   1241-yil   (melodiy   1825   yil)
bo'lganligini qayd etgan. Gumbaz va xona ichlari qirrador shakllar bilan ganchkor
qilib bezatilgan. Dahmaga keyinchalik Oyposhsho Oyim.Hokoim Oyim.Oftob Oyim, Xonzoda
oyim.va boshqa malikalar dafn etilgan.
Bu   dahmalaming   kompozisiya   uslubi   va   bezak   ifodalari   Farg'ona
me’morchiligining  so'nggi davri mahalliy an'analarini o'zida mujassam etgan.
Kamol Qozi yoki Muhammad Aminxon madrasasi 1837-yilda qurilgan bo'lib,
o'z davrida musulmon oliy o'quv yurti  hisoblangan. Dastlab madrasa Muhammad
Alixon tomonidan o'gli Muhammad Aminxon sharafiga qurilgan deb hisoblangan
ho   Isa,   hozirgi   yangi   ma;lumotlarga   ko'ra   madrasa   qo'qonlik   yirik   javdogar
Muhammad   Karim   to'pchi   boshi   o'g'li   Muhammad   Amin   oqsoqol   tomonidan
qurilgan deb hisoblanmoqda.
Muhammad   Alixon   (taxminan   1803/06-1842,   Qo'qon)   -   Qo'qon   xoni   (1822-
1841). Umarxon va Nodiraning o'g'li. Otasi  Umarxon vafotidan keyin 17 yoshida
taxtga   o'tirgan.   Hukmronlik   davrida   xonlik   hududini   kengaytirishga   uringan.
Janubiy   Olay   tog'   etagidagi   tojiklar   bo'ysundirilgan.   Qorategin   butunlay,  D.irvoz.
Shug'non,   Roshan,   Vohon   faqat   nomigagina   zabt   etilgan.   1829-yil   Qashqarga
yurish qilgan. Uning bu harakatidan foydalangan Qashqar musulmonlari xitoylarga
qarslii bosh ko'targan. Mag'lub bo'lgan uyg'urlardan 70 mingi Muhammad Alixon
bilan   birga   qaytib,   Qo'qon   xonligidagi   shaharlarga   (juniladan.   Toshkentga)
joylashlirilgan.   Muhammad   Alixon   Qashqarga   qilgan   qayta-qayta   hujumi
natijasida Sharqiy Turkiston shaharlaridan boj yig'ish hukuqini olgan. Muhammad
Alixon   hukmronligi   davrida   sug'orish   ishlari   yo'lga   qo'yilgan.   Toshkent   yaqinida
Xonariq   qazilgan.   Toshkent   hokimi   Muhammad   Alixonning   yaqin   maslahaichisi
bo'lib qolgan, Rossiya bilan savdo va diplomatik aloqalar yaxshi yo'lga qo'yilgan.
1828-yil Qo'qondan Sankt-Peterburgga elchilar boradi va ular yaxshi kutib olinadi.
18'0-yil Qo'ir I Rossiya elchisi Xorunjiy Potanin keladi.
Muhammad Alixonning hukmronlik davrida Qo'qon-Buxoro» muriosabaffari
keskin   yomonlashadi.   Ular   orasida   bo'lib   o'tgan   urushlar   natijasida   Buxoro   amiri
Nasrullaxon Qo'qon qo'shinini tor-mor qiladi. Muhammad Alixonning o'zini uoiloj
amirning   noibi   deb   e'tirof   qiladi.   Oradan   ikki   yil   o'tgach,   1841   yil   oktabrda
Qo'qonda xon zulmiga qarshi xalq qo'zg'oloni ko'tariladi. ' Muhammad   Alixon   ichkilikbozlik   va   axloqsizlikka   beriladi   Buxoro-Qo'qon
o'rtasidagi   munosabatlar   yomonlashuvi   va   tez-tez   takrorlanib   turadigan   harbiy
to'qnashuvlar   shunga   olib   kcldiki,   Muhammad   Alixon   1841-yil   noyabrda   ukasi
Sulton Mahmud foydasiga taxldan voz kechadi, shunday bo'lsa ham 1842-yil yilda
Buxoro   amiri   Nasrullaxon   Qo'qonni   zabt   etdi   va   Muhammad   Alixonni,   ukasi
Sulton Mahmudxonni, onasi Nodira begimni qatl ettiracli.
Muhammad   Alixon   g'azallar   yozgan.   uning   buyrug'iga   binoan.   hattotlar
AHsher Navoiy asarlarini miniatyuralar bilan bezatib ko'chirishgan. ko'plab tarixiy
asa   hi   lors   va   arab   tillaridan   o'zbek   tiliga   tarjima   qilingan.   Muhammad   Alixon
davrida   maktab   va   madrasalar   qurilgan   (masalan   Madalixon   madrasasi),
Oo'qonning eski o'rdasi ta'mirlangan.
Madrasa darsxona, kichik-kichik hujralar va ayvonli masjiddan iborat bo'lgan.
Xudoyorxon   saroyida   bo'lgani   kabi   bu   binoda   ham   faqat   kirish   qismi   zeb   berib
ishlangan. Peshtoq tepasi rang-barang naqshlar bilan qoplangai geometrik shakllar
arabcha   yozuvlar   bilan   uyg'unlashib   ketgan.   Peshtoq   orrida   qurilgan   ikki   qavatli
binoning tepa qismi to'rt qirrah gumbaz bilan yopilgan o'quv binosi sifatida xizmat
qilgan.   Darsxona   boloxonasi   asosiy   fasadga   qaragi   bo'lib,   kvadrat   shakldagi
hovliga kiriladigan yo'l ustida peshayvon vazifasini o'tagan. Hovli atrofiga hujralar
va masjid qurilgan. Masjid sharq tomoni ochiq, to'n ustunli. to'sin tashlab qurilgan
ayvondan   iborat.   Uning   ichki   tomoni   ganch   bilan   ishlangan.   Pishiq   g'ishtdan
tiklangan   masjidning   sirti,   ko'pgina   boshqa   jamoat   binolari   singari   suvoqsiz
qoldirilgan.
Madarsa XX asr boshlarida jiddiy ta'mirga muhtoj bo'lganda u Xo'jand dahasi
qozisi Kamol qozi tomonidan ta'mirlanadi.
Madrasa   keyingi   yillarda   turli   artellar.   korxonalar   idorasi,   bir   qismi   omonat
kasasi   vazifasin   bajarib   kelgan.   1970   yillarda   sayyohlar   uchun   mehmonxonaga
aylantiriladi.Hozirgi paytda binoda "Oltin Meros" jamg'armasining Qo'qon bo'limi
joylashgan. Adabiyotlar:
1. Axmedov M.Q «O'rta Osiyo me'morchilik tarixi» T. 1995. 
2.   Бердимуродов А Гури Амир макбараси  C -1996  .
3 .   Ғаффоров Ш.С., Юнусов М.А.,Саидов М.М.,Шарипов С.И. Ўзбекистон 
архитектура  ёдгорлиdари тарихи.Самарқанд.2008.
4.   Бердимуродов А Гури Амир макбараси C-1996   й.  
1. Kattayev  К . Go'ri Amir maqbarasi. Meros gazetasi, 1992-yil fevral
2. Kattayev K. Nefrit toshi qayta tiklandi. Zarafshon gazetasi, maxsus son 1996-
yil 25-oktabr
3. Katteyev K. Go'ri Amir maqbarasi qabr toshlari. Samarqand gazetasi, 1992-
yil 5-son
4. Клавихо   Руи   Гонзалес.   Дневник   путишествие   в   Самарканд   по   двору
Тимура (1403-1406). М.,1970.
5. Маньковская   Л.   Ю.   Архитектурные   памятники   Кашкадарьи.   Т.,
«Узбекистан», 1979.
6. Маньковская   Л.   Ю.   Неизвестные   памятники   Х X —Х I Х   вв.   в
Кашкадарьинской   области.   «Строительство   и   архитектура
Узбекистана», 1969,№ П.

Farg’ona vodiysida joylashgan me'moriy yodgorliklar Reja: 1.Xudoyorxon o'rdasi 2.Jome' masjidi 3.Norbo'tabiy madrasasi 4. Dnhioni Shohon va Dahmai Modarixon 5.Kainol qozi madrasasi

Xudoyorxon o'rdasi I86S-1870 yillarda Qo'qon xoni Xudoyorxon tomonidan bunyod etilgan. Manbalarda qayd etilishicha Sayyid Muhammad Xudoyorxon taxtga o'tirgach dastlab "Jahonoro saroyida" istiqomat qilgan. Saroy eskirib qolganligi, bu yerda otasi va akasi fitna qurboni bo'lganligini hisobga olib, yangi saroy qurdirishga qaror qilgan. Xususan, 1865 yilda maxsus chaqirilgan yigilishda o'rdaning loyihasi ko'rib chiqiladi va yangi o'rdani Amir Umarxon o'rdasi xarobalari o'rnida qurish rejalashtiriladi. Saroy qurilishiga shu yerlik ustalar mulla Suyarqul, usta Solixo'ja va buxorolik usta Fozilxo'ja hamda me'mor Mir Ubaydullallar ma'sul qilinadi. Xudoyorxon - (1831, Qo'qon -1884, Karrux, Afg'oniston) - Qo'qon xoni (1845-1875 yillar, tanaffuslar bilan). Ming sulolasiga mansub Sheralixonning o'g'li. Qaynotasi Musulmonqul tomonidan taxtga o'tqazilgan. Ammo yosh bo'lganligi tufayli amalda davlat ishlarini Musulmonqul boshqarib borgan bng muhim lavozimlar qipchoklar qo'liga o'tadi va ular xoxlaganicha beboshliklar qila boshlaganlar. Natijada ichki kurash kuchayib, 1853-yil qipchoqlar qirg'ini boshlangan. Buning oqibatida 20 mingga yaqin qipchoqlar o'ldirilgan, Musulmonqul esa Qo'qonda dorga osilgan. Shu yildan Xudoyorxon davlatni mustaqil idora qila boshlagan. Ammo, tajribasizligi tufayli ko'p xatolarga yul qo'ygan. Bundan foydalangan akasi Mallabek taxt uchun kurashni boshlab yuborib 1858-yil o'zini Qo'qon xoni deb c'lon qilgan. Xudoyorxon Buxoroga qochishga majbur bo'lgan. 1863-yil Buxoro .ni i ri Muzaffar yordamida Qo'qon taxtiga qayta o'tirgan. Ammo Musulmonqulning o'g'li mingboshi Alimqul xonzodalardan bo'lmish yosh Sayd Sultonmurodni xon deb e'lon qiladi va Xudoyorxonni yana Buxoroga qochishga majbur etgan. Alimqul amir ul-umaro bo'lib amalda davlat ishlarini yakka o'zi boshqarib borgan. Qo'qon xonligidagi ichki kurashlardan foydalangan Rossiya impcriyasi xonlikka tegishli Turkiston, Chimkent (1864-yil) va Toshkentni (1865) bosib olgan. 1865-yil Qo'kon taxtiga Xudoyqul («Belboqchixon» degan laqabi ham mavjud) o'tirgan. Ammo u 14 kundan so'ng xazinani o'zi bilan olib Qashqarga qochib ketgan. Bundan foydalangan Xudoyorxon yana taxtga chiqqan. Xudoyorxon davrida qishloq xo'jaligiga e'tibor

berilgan, yangi anhor va ariqlar qazilgan. Qo'qonda 1873-yil xon o'rdasi bitkazilib nihoyasiga yetkazilgan. Bundan tashqari. Xudoyorxon davrida «Madrasai Oliy», «Madrasai Hokim oyim», «Madrasai Sutton Murodbek»lar qurilgan. Uning farmoni bilan Mahzun (Ziyovuddin Ho'qandiy) 1696 saxifalik «Shohnoma» asarini yozgan (qo'lyozma Istambulda saqlanmoqda). Xudoyorxon davrida xonlik hududi ancha qisqarib. turli soliklar o'ylab chiqilgan. Buning ustiga 1868-yilgi Turkiston general-gubernatori K.P.Kaufman bilan tuzilgan «teng huquqli» shartnomaga muvofiq, rus savdogarlariga xonlikning hamma shahar va qishloqlarida ho'lish va karvonsaroylar qurish. rus tovarlarini xonlik hududi orqali boshqa davlat!arga boj lo'lamasdan bemalol olib o'lish huquqi berilgan. Rus savdogarlari qo'qonlik savdogarlar bilan bir miqdorda boj to'laydigan bo'lgan. Xudoyorxon Turkiya va Buxoro bilan yaxshi aloqada bo'lishga, Angliya emissarlari bilan uchrashib. ulardan niadad olishga intilgan. Ammo, yuzaga kelgan siyosiy vaziyat tufayli u K.P Kaufman bilan ko'proq yaqinlashishga majbur bo'lgan Taxt uchun kurashlar. o'zaro urushlar, soliqlarning ko'payib ketishi aholi turmusiiini og'irlashlirgan. Nalijada xonlikda tez-tez qo'zg'olonlar bo'lib turgan. sbulardan eng kat'.asi 1873-yil boshlangan «Po'latxon qo'zg'oloni» bo'lgan. Qo'zg'olonui bostirishning ilojini topa olniagan Xudoyorxon, barcha xazinani olib K.I'.Kaufmandan harbiy yordam olish uchun Toshkentga qochgan, so'ngra Orenburgga surgun etilgan. U bu yerdan qochib Makkaga borgan. Keyinchalik, Qo'qon xonligining qolgan hududlarini ham Rossiya bosib olgandan so'ng Xudoyorxon K.P Kaulinanga rasman murojaat qilib siyosiy ishlarga aralashmaslikni va'da qilib Qo'qonga qaytishga ruxsat so'ragan, ammo rad javobini olgan. Xudoyorxon 2-marta murojaat qilgan. Bu ariza senatda ko'rib chiqilib Xudoyorxonga Qo'qonga qaytishga ruxsat berilgan. Ammo bundan xabarstz Xudoyorxon yashirin holda Qo'qonga qaytmoqchi bo'lgan. Yo'lda vafot etgan. Ilozitgi nta'lumotlarga ko'ra saroy 8 gektarga yaqin joyni egallab, to'ttta qismdair tashqi saroy (qal'a), o'rta saroy, bog' va ichki saroydan iborat bo'lgan. Iashqi saroy mudoala vazifasini bajarib bu ycrda to'pxona.sarbozxona. qurol yaiog' uinbori xo'jalik omborlari kabi binolar joylashgan.

O'rta saroyda esa ikkinchi daiajadagi idoralar, oshxona, oziq ovqat omborlari, hovuzlar ustahona va boshqa binolar joylashgan. Bog bir biridan baland devor bilan ajratilgan saroy bog'i va "qirq-qizlar" bog'i dob atalgan haramga qarashli bog'lardan iborat bo'lgan. O'rdaning asosiy qismi hisoblangan ichki saroy nisbatan balandlikka qurilib, to'g'ri burchakli maydonni egallaydi va ko'p hovlili kompozisiyani tashkil etadi. Ichki snroyning murakkab (arxi to'g'ri burchak shaklada bo'lib (65x143 m), ettita hovli va 114 ta xonadan iborat bo'lgan. Shuni alohida ta'kidlash kcrakki 114 raqami Qiu'oni Karimdagi suralar soniga ishora bo'lib, me'morlar bu raqamni inshootda aks eltirishpa xarakat qilishgan. Ammo hozirgi vaqtda ushbu xonalardan faqat 19 tasi bi/gacha yetib kelgan. Ichki saroy rasniiy jihatdan qabul uchun ko'rkam zal (ko'riimhxonaj, xazina (zarrinxona), alohida sahnli masjid, qabulxona uchun kichik Ы (salomxonailarda ibont Mahkama, xon yashaydigan binolar turkumi -Shahiiiihin lunula hovli sahnlari bilan o'zaro bog'lanib ketgan Haramdan iborat bo'lgan. Hozirgi vaqtda ushbu kompleksdan faqat ichki saroyning peshtoq, darvoza va daivozahon ; devon, salomxona va xujrai xos qismlari saqlanib qismlari saqlanib qolgan. I'cshtoq о rda devoridan birmuncha bo'rtiirib oldinga chiqarib qurilgan, baland va liashamatli bo'lib. u ikki yoni va tarzlarining ikki burchakiarida gumbazli Щ ,analar bilan yakunlangan guldastalar bor. Shuni alohida qayd etish kerakki burjlarning janub tomondagisi usta Azamat domullo tomonidan. qolganlari usta Isavoy maxsum tomonidan qurilib. shakl jihatidan farq qiladi Va'ni janubiy burj olti qirra qolganlari doira shaklida qurilgan. Darvozaxona peshtoqiga arab imlosida yirik harflar bilan «Arki oliy Said Muhammad Xudoyorxon» so'zlari yozilgan Peshtoq va undagi ravoq hamda guldastalar handasiy naqshlar koshinlar. sirkori parchinlar bilan bczatilgan. Peshtoqqa sharq tomondan uzunligi 40 in bo'lgan qiya yo'lka (pandits) orqali chiqlib, pyeshtoq orqali to rtburchak tariili darvozaxonaga o'tilgan. Darvozaxona gumbazi o'zaro kesishgan ravoqli asos ustiga qo'yilgan bo lib, gumbaz usti, o'z

navbatida, qubbali mezana bilan yakunlangan. undagi paryarali darchalar orqali ichkarini yoritgan. Darvozaxondan janubda salomxonaga. shimolda devonga g arbtla esa asosiy hovliga chiqilgan. Qo'qon saroyi an'anaviy ko'rinishga ega, Ickin shunga qaramay rang-baraiig va ko'z qamashtiradigan darajada ajralib turadi. Binoning ichki ko'rinishini bczaslnia Farg'ona me'morchiligiga xos badiiy uslublar o'z ifodasini topgan va ut>i bajarislida ishtirok etgan usta Abdulla, usta Marasul, usta Hakimboy va usta So'fi lo'ldoshiaming mahorati ko'zga yaqqol tashlanadi. 1938 yilda Xudoyorxon o'rdasi me'mor Obid Zayniddinov boshchiligida ta'mirlash loyihasi ishlari olib borildi. Ta'mirlashda usta Q. Xaydarov, naqqosh S.Norqo'ziyev va boshqa usialar qatnashdi 1974 y.dagi ilmiv ta'mirlash va loyihalash ishlari (me'mor N. Akromxo'jayev, B, Nurullayev \a b.) natijasida saroyning dastlabki holati aniqlandi. 1925-yildan o'rdada Qo'qon shahar o'lkashunoslik muzeyi faoliyat ko'rsatib kelmoqda. Jome' masjid- masjid qurilishi Qo'qonda 1819-1822 yillari hukinronlik qilgan Umarxon nomi bilan bog'liqdir. Masjidning larhi siinmctrik, k о ndalang o'qlar bo'yicha rivojlantirilgan bo'lib, ulkan xonaqoh hamda 98 yog och nstun qo'yib ishlangan uch tomonli keng ayvondan iborat Binoning bosh fasadi sharq lomonga qaragan. Masjid o'zining muhtasham hajmi (97,5X25.5 m) va be/iiklarinino xilma- xilligi bilan ajralib turadi. Umarxon, Amir Umarxon. Amiriy (1787-Qo'qon-l822) - Qo'qon xom (1810 1822), zullisonayn shoir. Norbo'tabiyning o'g'li. O'zbeklarning ming' un.g'idan. Boshlang'ich savodini oilada chikarib. keyin madrasada tahsil olgan. Voshligidan saroy xizmatiga jalb qilingan: akasi-Qo'qon xoni Olinixonnnng davlatni boshqarish ishlarida faol ishtirok etgan. Olimxon 1807-1808 yillarda unga Farg'ona hokimligini topshirgan. Shu yillarda u Andijon hokimi Kahmonqulibiyning qi/i Mohlarnyim (Nodira)ga uylangan. Hokim tabaqalar Olimxonning Toshkentda ko'tarilgan g'alayonni bosiirish uchun qo'shin tortganligidan foydalanib, fitna uyushtiradilar va 1810-yil Umarxonni xon qilib ko'taradilar. Olimxon esa o'ldiriladi. Umarxon Qo'qon xonligi