GEOFIZIK HARITALAR VA KESMALAR
GEOFIZIK HARITALAR VA KESMALAR Reja: 1. Geologik tadqiqotlar 2. Geofizikaning rivojlanish istiqbollari . 3. Geofizikaning rivojlanish istiqbollari 4. Geofizik maydonlar va geografik qobiq 5. Geofizik maydonlardagi asosiy jarayonlar
Geologik haritalashtirish yordamida yer po‘stining tuzilishi, tarkibi, geologik strukturalar, tog‘ jinslari, foydali kazilmalar o‘rganiladi. Geologik haritada muayyan joyning geologik tuzilishi ma’lum mashtabda tasvirlanadi. Geologik haritalar mazmuni va masshtabiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Mazmuniga ko‘ra umumiy va maxsus geologik haritalarga ajraladi. Umumiy geologik haritalarda asosiy geologik xususiyatlar: tog‘ jinslarining geografik tarqalishi, genezisi, yoshi va tarkibi, tektonik buzilmalar, tog‘ jinsi qatlamlarining yotish holati kabilar ko‘rsatiladi. Bu singari ma’lumotlar maxsus shartli belgilarda, rang va indeks, harf va boshqa belgilarda tasvirlanadi. Maxsus geologik haritalarga tektonik, metallogenik, to‘rtlamchi davr yotqiziqlari, gidrogeologik, gidrokimyoviy, kazilma boyliklar va boshqa haritalar tegishli. Masshtabiga ko‘ra geologik haritalar to‘rt xil: 1.Mayda masshtabli (1:250000 dan 1:1000000 gacha) haritalar kichik xududli region yoki davlatlar uchun tuziladi. 2. O‘rta masshtabli (1:100000 dan 1:200000 gacha) haritalar odatda davlat haritalari hisoblanib, xalqaro razgrafika asosida, bir xil talab, uslub va sxema asosida tuziladi. Ko‘pchilik mamlakatlar hududi uchun o‘rta masshtabli haritalar tuziladi. 3. Yirik masshtabli haritalar (1:50000 dan yirik) qiymalangan relefli maydonlarda, sanoat va fuqarolik qurilishlarida tuziladi. GES uchun to‘g‘on tanlashda, shaharsozlik maqsadlarida juda yirik geologik haritalar tuziladi. 4. Obzorli geologik haritalar (1:1000000 dan kichik) mayda masshtabli haritalarni generalizatsiyalashtirib tuziladi. Unda dunyoning yoki alohida materiklarning geologik tuzilishidagi asosiy xususiyatlari yoritiladi. Geologik tadqiqotlar Geologik s’yomka yer po‘sti yuza qismining geologik tuzilishini o‘rganadigan asosiy metodlardan hisoblanadi. Ishlatilishiga ko‘ra geologik s’yomka ikki yo‘nalishda olib boriladi: Marshrutli s’emka muayyan yo‘nalishda,
masalan daryo, yo‘l, suv ayirg‘ich bo‘ylab haritaga tushiriladi. Maydonli s’yomka ma’lum maydonda marshrutlar yoki nuqta yozish orqali amalga oshiriladi. Geologik s’emka ikkita bosqichdan iborat: dala bosqichi va kameral bosqich. Qiyoslang: tabiiy geografik tadqiqot ishlari besh bosqichdan (g‘oyaning tarkib topishi, tayyorlov, dala, kameral va hisobot) tashkil topgan edi. Dala bosqichida quyidagi geologik ma’lumotlar to‘planadi: geologik ochiq, kanava, shtolni, burg‘u ma’lumotlari, yer osti suvlari, relef shakli va elementlari va boshqalar harita hamda kundalikka tartib raqami bilan tushuriladi, tavsif beriladi. Tog‘ jinslaridan, suvlardan namunalar olinadi, Geologik kesmalar, haritalar va shartli belgilar ishlab chiqiladi. Ma’lumotlar tahlil qilinadi, hisobot yoziladi, xulosalar qilinadi. Geologik haritalarning 1: 1000000 masshtablisiga strotigrafik kolonka va geologik (gidrogeologik) kesmalar ilova qilinadi. Geologik kesma-geologik ma’lumotlarni gorizontal va vertikal yo‘nalishdagi tarqalishini grafikda aks ettiriladi. Kesmada qatlamlarning yotish holati, ularning struktura va fatsial xususiyatlari, qalinligi va hokazalar ko‘rsatiladi. Geologik kesmalarning vertikal va gorizotal masshtabi bir xil bo‘lishi zarur. Lekin to‘rtlamchi davr, gidrogeologik, geomorfologik, muxandis geologik kabi kesmalarda vertikal masshtab gorizontalligiga nisbatan bir necha marotaba katta tanlanadi. Kesma tuzishda shurf, geologik ochiq, burg‘u quduqlari va boshqa geofizik kuzatuv natijlaridan foydalaniladi. Geologik harita va kesmalardan gidrometeorologik tadqiqotlarda foydalanish masalasi loyihachilarning doimo e’tiborida bo‘ladi. Jumladan, gidropost, meteomaydonchalarni tanlashda, ekspeditsion va stansionlar gidrometeorologik tadqiqotlarda foydalaniladi. Konalar, suv omborlar, sun’iy ko‘llarni loyihalashtirishda geologik ma’lumotlarni hisobga olish katta ahamiyatga ega. Gidrolog va gidrometeorologlar geologik haritalarni o‘qishni bilishi shart. Geofizikaning rivojlanish istiqbollari. "Geofizika asoslari" kursi gidrometeorolog bakalavrlar uchun tayanch bilim beradigan asosiy kurs hisoblanadi. Yoshlarning ilmiy bilimini va falsafiy dunyoqarashini kengaytirishda muhim o‘rinni egallaydi.
Geofizikaning ilmiy nazariy asoslari: Olam, galaktika, Quyosh tizimi, Yer va geosferalarning paydo bo‘lishi haqidagi g‘oya va ta’limotlar bilan tanishtiriladi. Yerning shakli, kattaligi va harakatlari bilan bog‘liq bo‘lgan qonuniyatlar, Beruniiy qonuniyati, relef rivojlanishining asosiy qonuniyatlari, geografik qobiqning shakllanishi qonuniyatlari haqida ma’lumot beriladi. Geofizika fanining metodologik asosi: Olamdagi, geosferalardagi barcha hodisalar matoriya harakatining ma’lum shakli ekanligini, narsa va hodisalarning kelib chiqish tarixini bilmasdan turib, ularning mohiyatini anglash mumkin emasligini bakalavr talabalariga tushuntiriladi. Geofizikada qo‘llaniladigan asosiy uslublar tavsifi beriladi. Geofizikaning amaliy asoslari: geofizik jarayonlarni bilish, baholash, bashoratlash va boshqarish muammolarini yechish masalasiga e’tibor berish, tabiat resurslari va boyliklaridan oqilona va tejamkorlik bilan foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Gidrolog va gidrometeorolog mutaxassislar o‘z faoliyatlarida geofizik ma’lumotlarni maqsadli foydalanishi lozim. Mazkur ma’ruzalar matni yoshlarning bilimini yanada chuqurlashtirishda, dunyoqarashini kengaytirishda, tafakkurini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega ekanligini alohida ta’kidlaymiz. Geofizikaning ilmiy va amaliy ahamiyati. Geofizika fanini geologlar, gidrometeorologlar, geograflar, fiziklar o‘rganadi. Lekin ular ta’lim yo‘nalishiga bog‘liq holda geosferalardan birortasini chuqurroq o‘rganadilar. Masalan, geologlar asosiy e’tiborni litosferaga, ya’ni Yerning ichki tuzilishi, uning tarkibiy qismlari va fizik holatini o‘rganishga qaratadilar. Gidrometeorolog talabalar faqat bitta geosferani, ya’ni atmosfera yoki gidrosferani batafsil o‘rganish bilan cheklanib qolmasliklari lozim. Chunki, bo‘lajak mutaxassislar quruqlik gidrologiyasi, meteorologiya, iqlimshunoslik, okeanologiya, agrometeorologiya va boshqa sohalarda ishlashlari mumkin. Shuning uchun ham barcha geosferalarni birgalikda, bir butun holatda o‘rganish kelajakda ijobiy natija berishi aniq. Ayni paytda gidrometeorologlar geografik qobiq tabiatini (fizikasini) yaxshi bilishlari muhim ahamiyatga ega. Shundagina ularning tabiatda sodir bo‘layotgan turli