GEOFIZIK MAY D ON LAR NING SHAKLLANISH QONUNIYAT LAR I Reja: 1. Geofizik maydonlar 2. Yerning elektromagnit maydoni. 3. Yerning ichki haroratli maydonlari. 4. Geofizik maydonlar va geografik qobiq

Geofizik maydon - bu muayyan shakl va turdagi materiyaning mavjudligidir. Geofizik maydon uchun elementar zarrachalar (modda va energiya)ning doimiy o‘zaro ta’siri xosdir. SHu nuqtai nazardan yondashsak geografik qobiq tushunchasi bilan geofizik maydon tushunchalar mos keladi. D arhaqiqat, geofizik maydonda ta’sir etuvchi kuch, kuchlanish, kuchlanishining potensial imkoniyatiga ko‘ra tabiiy hodisalar yuz beradi. Jumladan, geofizik maydon elektr zaryadlari zarrachalarining migratsiyasini, yo‘nalishi va xossalari, tog‘ jinslarinig erishi, oksidlanishi, siljishi va hokazolar bilan belgilanadi. SHuningdek, havo massalarining harakati, tabiiy suvning aylanma harakati, moddalarning differensiyalanishi, zichlanishi harorati va bosimning o‘zgarishi bilan ham harakterlanadi. Geofizik maydon Yerning ichki tuzilishini, fizik-kimyoviy xossalarini aniqlashda, qazilma boyliklarni qidirishda va, ayniqsa geosferalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa va ta’sirni o‘rganishda ahamiyati beqiyosdir. Geofizik maydonlarning quyidagi turlari mavjudki ularni gidrometeorologlar bilishi shart hisoblanadi. 1.Gravitatsion. 2.Elektromagnit. 3. Termik (issiqlik). 4.Barik kabi maydonlar borki, ular planetor miq’esida geosferalarda modda va energiya almashinuvida muhim ahamiyat ega bo‘ladi. 1 Yerning gravitatsion maydoni. Tabiatdagi har qanday ikki jism (zarracha) o‘rtasida o‘zoro ta’sir bo‘ladiki shu tufayli bir-birini tortib turadi. Ana shu fizikaviy maydondagi o‘zaro ta’sir tortishish maydoni yoki gravitatsion maydon (latincha, og‘irlik) deb ataladi. Butun dunyo tortishish qonunini birinchi bo‘lib I.Nyuton 1687 yilda kashf etdi. Bu universal xususiyatga ega bo‘lgan qonundir. Erga mustahkam aloqada bo‘lgan nuktadagi massaga bir vaqtning o‘zida uchta kuch ta’sir etadiki, ularning geometrik yig‘indisi og‘irlik kuchi deb ataladi. U quyidagi formula bilan ifodalanadi (G): G  F + I + F 1 Bu erda F-nuqta bilan butun Er massasi o‘rtasidagi tortishish kuchi; I- markazdan qochma kuch (Yerning o‘z o‘qi atrofida sutkalik aylanishi natijasida

paydo bo‘ladi); F 1 -koinot jismlarining tortishish kuchi (masalan, qalqishlar kuzatiladi). Yerning og‘irlik kuchini maxsus asbob- gravimetriya yordamida o‘lchanadi. Markazdan qochma kuch ekvatorda eng katta qiymatga ega bo‘ladi. Bu kuch olam tortishish kuchini kamaytirishga harakat qiladi. Yerning og‘irlik kuchi markazi tomon kamayib boradi va oxiri nolga teng bo‘ladi. Kosmik kemalarning harakati og‘irlik kuchi ta’sirida emas balki, olam tortilish qonuniga asoslanadi. Lekin og‘irlik kuchi Er yuzasining barcha qismida bir xil emas. Bunga sabab Er po‘sti va ichki tuzilishidagi moddalarning massasi va zichligi, og‘irligi har xil ekanligidir. Masalan, okean qa’rlarida anomal og‘irlik kuchi musbat («massa ortiqcha») bo‘lsa, tog‘li o‘lkalarda manfiy (engil tog‘ jinslari va rudalar bo‘lgani uchun) bo‘ladi. Qalqish hodisasi Yer-Oy va Yer-Quyosh tizimi ta’sirida hamda markazdan qochma kuch ta’sirida sodir bo‘ladi. Qalqish hosil qiluvchi kuchlar davriy xususiyatga ega. Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi hisobiga Yer-Oy tizimidagi qalqish yoki (to‘lqini) okean yuzasida siljib bir oy sutkasi 24 soat 52 minut davomida har bir nuqtada ikkita suv ko‘tarilishi va pasayishi kuzatiladi. Yer-Quyosh tizimidagi qalqish, Yer-Oy tizimiga nisbatan 2,2 barovar kuchsiz kuzatiladi. demak, Quyosh qalqishi Oynikiga nisbatan 2,2 barovar kam bo‘ladi. Quyosh qalqishi alohida aniq kuzatilmaydi. U Oy qalqishini kuchaytirishi yoki susaytirishi mumkin. Negaki Oy qalqishi markaziy okeanlarda 0,5 m atrofida bo‘ladi. Lekin yangi Oy va to‘linoy davrida Yer-Oy va Yer-Quyosh tizimining qalqish kuchi bir vaqtda kuzatiladi. Qalqishning balandligi qirg‘oqlarning shakliga bog‘liq. Agar qalqish to‘lqiniga to‘sqinlik bo‘lmasa uning balandligi oshadi. Eng baland qalqish SHimoliy Amerikaning Fandi qo‘ltig‘ida kuzatilgan 18 metr, Penjin qo‘ltig‘ida esa 13 metr. Oyning birinchi va oxirgi choragidagi fazalar davridagi Oy qalqishi ko‘tarilishida Quyosh qalqishi pasayishi mos keladi. SHuning uchun bu davrda qalqish to‘lqini eng past bo‘ladi. Qalqish hodisasi gidrosferada juda aniq namoyon bo‘lsada, atmosfera, ayniqsa Er po‘stida juda kuchsiz sodir bo‘ladi. Atmosferada planetar miqyosida

bosimlar 12 soat davomida aniq o‘zgaradi. Tadqiqot natijalariga qaraganda er po‘stida ham tog‘ jinsi qatlamlari bir necha detsimetrga ko‘tarilib pasayar ekan. Gravitatsion hodisalar va jarayonlar tabiatda ko‘plab uchrab turadi. Ular gravitatsion kuch ta’sirida sodir bo‘ladi. Gravitatsion hodisa deganda og‘irlik kuchi ta’sirida tog‘ jinslarining bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishini, keyinchalik ularning emirilishi va cho‘kindi jins tariqasida to‘planishini tushuniladi. Gravitatsion hodisalarning sodir bo‘lishida ekzogen, endogen va texnogen omillar ishtirok etadi. Bu omillar tog‘ jinslarida mavjud bo‘lgan mutanosiblikni buzadi, ularni harakatlantiradi va bu jarayonda og‘irlik kuchi va suv etakchi o‘rinni egallaydi. Bu hodisaning bir necha tiplari bor. Haqiqiy gravitatsion hodisaga qulashlar va qor ko‘chkilari tegishli Gravitatsion-akval hodisalarga surilmalar taalluqli. Bular yonbag‘irlardan qulab yoki uchib tushmaydi, balki surilib, sudralib tushadi. Akval-gravitatsion hodisalarning sodir bo‘lishida asosan suv ishtirok etadi. Ularga surilma oqimlari, soliflyuksiya, yuza grudnt oqimlari va sel hodisalari misol bo‘la oladi. Gravitatsion-subakval hodisalar daryo, ko‘l va dengizlarning suv tagi yonbag‘irlarida kuzatiladi. Asosan loyqa oqimlar, surilmalar xosdir. 2. Yerning elektromagnit maydoni. Yerning elektromagnit maydoni (EEM) deganda elektrli zaryadlangan zarrachalar bilan geosferalar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir mexanizmini tushunmoq kerak. Ushbu zaryadlangan zarrachalarning makon va zamondagi o‘zgarishi magnit maydoni doirasida elekt tokini barpo qiladi. demak, EEM bir butun bo‘lib ikki xilda namayon bo‘ladi. 1.Elektr maydoni. 2. Magnit maydoni. Astrofizika va geofizika fanlarining yutuqlari shuni ko‘rsatadiki Quyosh radiatsiyasi (faolligi) va magnit kuchlanishi (faolligi) Erda sodir bo‘ladigan ko‘plab jarayon (atmosfera bosimi, harorat, qurg‘oqchilik, sovuq oqimlarning kirib kelishi, 1999 yil dekabr oyining oxirida G‘arbiy Evropa mamlakatlaridagi, 2000 yil fevral AQSH dagi daxshatli dovullar)ga bevosita ta’siri bor. Elektromagnit bo‘ronlari va anomal maydonlar organizmlarga, jumladan kishilar sog‘ligiga ham

Загрузите документ, чтобы увидеть его полностью.

Похожие