1. Hasharotlarning teri qoplami 2. Hasharotlarning ovqat hazm qilish tizimi. 3. Hasharotlarning qon aylanish tizimi 4. Hasharotlarning nafas olish tizimiMavzu HASHAROTLARNING ANATOMIYASI, TERI QOPLAMI, OVQAT HAZM QILISH SISTEMALARINING TUZILISHI Reja:

Hasharotlarning teri qoplami — mexanik va ximiyaviy ta’sirlardan himoya qilish, tashqi skelet funksiya- sini bajarish va muskullar yopi- shish joyi bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, tana terisida maxsus funksiyalarni bajaruvchi juda ko‘p har xil bezlar buladi. Hasharotlarning terisi Zta asosiy satlam — k u t i k u l a , g i o d e r - m a v a b a z a l m e m b r a n a d a n iborat Kutikula — terining ustki qismi bo‘lib, gipodermaning mahsu- loti.hujayraviy tuzilishga ega emas. Kutikula hasharotning tashqi ske- letini hosil qiladi. Muskullarning yopishish joyi bulib, uni mexanik va ximiyaviy ta’sirlardan himoya siladi. Kutikula murakkab gistologik tuzilishga ega, u tashqi va ichki qat- lamlarga bo‘linadi. Tashqi qatlam yoki e p i k u t i- k u l a juda yupqa (1—4 mikrondan oshmaydi), strukturasiz bo‘ladi va u kutikulin — murakkab mod- dadan iborat, bu modda har xil hasha- rotlardagina emas, balki bir hasharotning o‘zida rivojlanishining har xil bosqichlarida va tanasining turli qismlarida ham bir xil bo‘lmaydi. Kutikulin yuqori molekulyar yog‘lar va mumsimon birikmalar aralashma- sidan iborat, qahrabo-sariq rangli. Epikutikula suv yuqtirmaydi va o‘tkazmaydi. Bunga gigrofob x u s u s i ya t d e b a t a l a d i . Kuchli sulfat va xlorid kislota- larda erimaydi, ammo o‘yuvchi ishqor eritmalarida eriydi. Epikutikula mexanik jihatdan anchagina puxta, ammo ba’zi hasharot- larning epikutikula savati yumshots, tez eyiladigan bo‘ladi: bu savat zararlansa teri qoplami zararkunandalarga sarshi kurashda so‘llaniladi- gan zaharli moddalarni yaxshi o‘tka- zadigan bo‘lib soladi. YOg‘simon va mumsimon moddalarning barsarorli- gi va saklanish xususiyati yusori haroratda ancha pasayadi. Hasharotlarning zararlangan epikutikulasi teri bezlarining sekretor faoliyati nagijasnda tiklanadi. P r o kutikula — ichki sat- lam, u epikutikula ostida yotgan eng kalin satlam bo‘lib, o‘z vatstida e kz o k u t i k u l a va endokuti- kulaga bo‘linadi. Ekzokutikula — hasharot tana'sining soplamiga sattitslik xu- susiyat beradigan asosiy savat hisob- lanadi: bu savat kutikulin, m e l a n i n v a x i t i n d a n iborat. X n t i n — prokutikulaning25— 60% bioximik asosini tashkil etib, yukori molekulyar polimer, azotli polisaxarid bo‘lib, uning tarkibi har xil hasharotlarda, hatto bitta xasharot tanasining turli sismlari- da va hayotining har xil

davrlarida turlicha buladi. Hasharot soplami- ning mexanik jihatdan puxta va sattits bo‘lishi xitinning mitsdoriga bog‘lits degan fikrlar bor. Xitin elastik modda, qoplamning sattits- ligi xitin bilan boshsa moddalar aralashmasidan vujudga keladi va asosan kutikulinning mitsdoriga bog- lits bo‘ladi. Xitin rangsiz modda, ammo melanin bo‘lishi tufayli ekzokutikula — soramtir rangga kiradi. Ekzokutikula puxta va sattits bo‘lganligi tufayli hasharotni mexanik va ximiyaviy ta’sirlardan sats- laydi. Ekzokutikula gomogen va strukturasiz moddadir. Endokutikula — asosan teri soplamining ostidagi savat gipoder- madan ishlanib chitsadigan xitindan iborat. Endokutikula tolasimon tuzilishga ega. Tolalar savati ko‘pincha gorizontal holatda joylashgan. Odatda, kutikula, xususan ekzokutikula bo‘g‘imlar o‘rtasida ancha yupsa bo‘ladi, bu esa tananing ayrim sism- larini harakatchan bo‘lishini ta’minlaydi. G ipoderma bir savat hu- jayralardan iborat bulib, teri epi- teliyasini hosil siladi va kutikula- ning ostida joylashgan hujayralar silindrik shaklda yoki ostki tomoni o‘simtali bo‘ladi; hujayralar ichidagi yadro yumalots yoki oval shaklga ega. Gipodermaning yosh hujayralari ustki tomonda cho‘zilib protoplazma- tik iplarga aylanadi, ulardan keyinchalik kutikula savati xosil bo‘- ladi. Bundan tashsari, gipoderma lichinka suyusligini ajratadi. Bu suyus- lik hasharotning po‘st tashlashdan oldin eski endokutikulasini eritadi. B a z a l m e m b r a n a yoki asosiy parda gipodermaning ostiga yopish- gan bo‘lib, juda yupsa, hujayraviy tuzilishga ega emas. T e r i q o p l a m i n i n g hosilalari. Teri soplamidagi turli xil hosilalariga o‘simtalar, bezlar, rang beruvchi pigmentlar kiradi Teri hosilalari yoki o‘simtalari turli xil bo‘lib, to‘rt asosiy gruppa — x e t o i d, s o m a t o x e t , d e r m a t o x e t v a dermatolepidlarga bo‘li- nadi. X e t o i d — kutikulaning mayda o‘simtalari: tishchalar, bo‘rtikchalar va hokazolarga aytiladi. Somatoxetlar — teri sa- vatining ko‘tarilib chitsishidan ho- sil bo‘lib, u ichida umumiy tana bo‘sh- lig‘iga so‘shiladigan bo‘shlig‘i bo‘lgan o‘simta ekanligi bilan xetoidlardan fars siladi. O‘simtalar kutikulasi gipoderma ostida joylashgan. Bular xetoidlarga saraganda ancha yirik.

Dermatoxetlar — gipodermaga bog‘lits bo‘lgan tuzilmalar, ular tarkibiga gipodermaning 2 ta hujayrasi kirib, tashsi tomondan tukchalarga, silchalarga yoki ingichka tikanchaga o‘xshaydi. Dermatoxetlar yaxlit yoki ichi bo‘sh bo‘lishi mumkin, ammo umumiy tana bo‘shlig‘iga kir- maydi. Hasharotlarning ovsat hazm silish sistemasiga boshidagi og‘iz te- shigi bilan orsa sorin bo‘g‘imidagi anal teshigi oralig‘ida joylashgan ichaklar kiradi. Ichaklar morfologik tuzilishi va hosil bo‘lishiga ko‘ra uch bo‘limga: oldingi, o‘rta v a o r s a i ch a k l a r g a bo‘li- nadi. Oldingi va orsa ichaklar embrion ektodermasidan, o‘rta ichak esa entodermadan hosil bo‘ladi. SHuning uchun oldingi va orsa ichaklarning ichki tomoni kutikula sava..-: bilan soplangan bo‘lib, ular e k t o d e r- m a l ichaklar deb ataladi. Urta ichakning ichki tomonida esa kutikula savati bo‘lmaydi va u ento- d e r m a l i ch a k d i r. Oldingi i ch a k k a halsum, sizilo‘ngach, jig‘ildon va muskulli oshkozon kiradi. Halsum bilan ki- zilo‘ngach ovsat o‘tkazish, jig‘ildon esa ovsat jamlash funksiyasini baja- rib, u sizilo‘ngachnipg kengaygan sismi hisoblanadi. Lekin ba’zi hasha- rotlarda, aynitssa, so‘ruvchilarda pu- faksimon o‘simtaga aylanib, sizil- o‘ngach bilan tutashadi. Jig‘ildon ko‘pincha ovsatni to‘plab keynnchalik muskulli oshsozon yoki o‘rta ichakka bo‘lib-bo‘lib o‘tkazib turadi. Muskulli oshkozon, og‘iz apparati kemiruvchi hasharotlarda yaxshi ta- tatssiy etgan. So‘ruvchi hasharotlarda esa uncha yaxshi taratssiy etmagan. chinkalik davrida va ba’zan voyaga etgan davrda yog‘ tanachalar to‘yimli zapas ozits moddalar, yog‘ tomchilari, otssil glikogenga boydir. Bu zapas- lar jinsiy hujayralar etilish vats- tida, sishlash yoki g‘umbaklik davrida va turlash davrida ko‘p sarf bo‘ladi. YOg‘ tanachalar issitsliknn kam o‘tkazi- shi tufayli, hasharotlarni isitadi, shuning uchun yog‘ tanachalar xususan kuzda to‘planadi, sishlash davrida esa juda ko‘p sarf bo‘ladi va bahorga borib kamayib soladi. Ovqat hazm qilish sistemasi - Muskulli oshqozon ozitqaning hatqiqiy oshsozonga o‘tishini tartibga so- lib turuvchi klapan vazifasini baj aradi. Uning shakli voronkaga o‘xshash, burmali devorlari va xitinli tish- laribor. Bunda ozits mexanik ravishda yana yaxshirots ishlanadi, sorishadi va eziladi.

S o‘ l a k b e z l a r i oldingi ichak bilan bog‘langan, turli hasharot- larda bir juftdan uch juftgacha har xil so‘lak bezlari bo‘lishi mumkin. Sulak bezlari naysimon, shingil- simon yoki xaltachasimon tuzilgan, ko‘pincha so‘lak bezlarida rezervuar bo‘ladi, bu joyga sekret (so‘lak) to‘p- lanadn. So‘lak bezlari satoriga ovsat sazm silish funksiyalari bulmagan boshsa bezlar, masalan ko‘pgina hasharotlar lichnnkasining s e r i k- teriyalari — ustki jag‘lar tu- biga ochiluvchi ipak bezlari, shuningdek ko‘lansa hidli suyuslik chitsaruv- chi bezlar ham kiradi. Bu bezlar og‘iz va halsumga ochilgani tufayli unga «so‘lak» bezi degan nom berilgan. YUsori jag‘lar tubidagi og‘iz bo‘shli- g‘iga ochiladigan bezlar m a n d i b u- l ya r, ostki labga ochiladigan bezlar esa l a b i a l bezlar deb ataladi. Hatsitsiy so‘lak bezlari ozitsaning kraxmalli moddasini o‘zlashtirish.1 mumkin bo‘lgan sandli moddaga— glyukozaga aylantiruvchi ferment — amilaza ishlab chitsara di; |hazm bulmagan kraxmalni organizm o‘zlashtira olmaydi. O‘ r t a i ch a k hech sanday bo‘- limlarga bo‘linmagan va ichki yuzasn bezli epiteliy to‘qimasi bilan sop- langan. O‘rta ichak ba’zan hatsitsin sshsozon deb aytiladi. Hasharotnnng ozitslanishiga sarab, o‘rta ichakning shakli turlicha. Ko‘pincha silnndr shaklidagi kissa naychadan iborat. Ba’zan bu naychada, xususan uning boshlangich kismida, kalta ko‘r o‘sim- talar yoki d i v e r t i k u l i buladi. Bular, masalan, suvaraklar va chigirtkasimonlarda haqiqiy oshso- zonning xajmini kattalashtiradn. Ichak epiteliysi asosan ikki tip: silindrik va regenerativ kayta tik- laydigan hujayralardan tashkil topgan. Birinchi hujayralar ozits x.azm kiluvchi fermentlar ishlab chikarib, ogsatlarni so‘radi va doimo emnrilib turadi. Regenerativ ikkinchi gruppa hujayralar esa ko‘pakib, ularni o‘r- nini soplaydi. K>p xgsharotlar \rta nchagida p e- r'itrofik m e m b r a n a deb ataladigan yupka parda bulishi bilan xarakterlidir. Xulosa kilib aytanda, o‘rta ichakda ovsat hazm silish Ea hazm bo‘lgan ovkatlarning son- ga so‘rilishn kabi asosiy protsesslar ssdir bo‘ladi. O r s a i ch a k malpigiy tomir- lari (ya’ni hasharotlarning chikarish 'organlari) ichakka ochilgan joy- dan boshlanadi. Uning ichki yuzasi xitindan iborat parda bilan soplan- gan bo‘lib, i n g i ch k a , y o‘ g‘ o n va to‘g‘ri ichaklarga bo‘linadn. Ba’zan orsa ichak bo‘ylab ko‘richak joylashadi. Ba’zi hasharotlarning to‘g‘ri icha-