logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. OVQAT HAZM QILISH FIZIOLOGIYASI

OVQAT HAZM QILISH FIZIOLOGIYASI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

249.197265625 KB
Скачать
OVQAT HAZM QILISH FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Ovqat hazm qilish sistemasi va uning funksiyalari. Ovqat hazm qilish organlari ishini o‘rganish usullari. Og‘iz bushlig‘ida ovqatning hazm bo‘lishi. So‘lakning ajralashi va tarkibi. 2. Me’dada ovqat hazm bo‘lishi. Me’da shirasining ajralishi va tarkibi. 12 barmoqli ichakda ovqat hazm bo‘lishi. Me’da osti bezi shirasining tarkibi. 3. Jigarning funksiyalari, ichak bo‘shlig‘i va devorida ovqat hazm bo‘lishi haqida tushuncha. Yo‘g‘on ichakdagi hazm jarayonlari, ovqat moddalarining parchalanish mahsulotlarining so‘rilishi. 4. Ovqat hazm bo‘lishining boshqarilishi. Muskul ishining ovqat hazm bo‘lishiga ta’siri. 1. Ovqat hazm qilish sistemasi va uning funksiyalari Odam organizmida hazm – bu murakkab fiziologik jarayon hisoblanadi, ovqat fizik va kimyoviy o’zgarishlar natijasida mayda zarrachalarga parchalanib, me’da va ichakdan qon va limfa tomirlariga so’riladi (5.1.1-rasm). Me’da-ichak yo’lining funksiyalari jumlasiga: motor (harakat), sekretor (tashqi sekresiya), inkretor (ichki sekresiya), ekskretor, so’rish funksiyalari kiradi. Motor, sekretor va so’rish funksiyalari hazm tizimining asosiy funksiyalaridir. Hazm tizimining mushaklari motor yoki harakat funksiyasini bajaradi, shu tufayli ovqat chaynaladi, yutiladi, hazm yo’li bo’ylab harakatlanadi va hazm bo’lmagan ovqat qoldiqlari chiqarib yuboriladi. Sekretor funksiya shundan iboratki, bunda tegishli bez hujayralari hazm shiralarini: so’lak, me’da shirasi, me’da osti bezining shirasi va o’t-safroni ishlab chiqaradi. Me’da va ichaklar shilliq pardalari orqali hazm bo’lgan va parchalangan oziq moddalar bevosita qon va limfaga so’riladi. 1.1.-rasm. 1-og’iz bo’shlig’i, 2-so’lak bezlari, 3-halqum, 4-qizilo’ngach, 5-jigar, 6-me’da, 7-o’t xaltasi, 8-me’da osti bezi, 9-ingichka ichak, 10-yo’g’on ichak, 11-chuvalchangsimon o’simta, 12-to’g’ri ichak, 13-o’n ikki barmoq ichak. Ovqatning fizikaviy o’zgarishlari - uning mexanik ishlanishi, maydalanishi, araiashishi va eruvchanligi oshishidan iborat. Kimyoviy o’zgarishlar deganda esa oqsillar, yog’lar va karbonsuvlarning gidroliz yo’li bilan parchalanishi bunda yuz beradigan ketma-ket bir qancha bosqichlar tushuniladi. Ovqatning kimyoviy o’zgarishlari qator gidrolitik fermentlar ta’sirida ro’y beradi: Bu fermentlar uch guruhga bo’linadi: 1) oqsillarni parchalaydigan fermentlar - proteazalar; 2) yog’larni parchalaydigan fermentlar - lipazalar; 3) uglevodlarni parchalaydigan fermentlar - karbogidrolazalar. Fermentlar hazm bezlarining sekretor hujayralarida hosil bo ’ lib , so ’ lak , me ’ da , me ’ da osti bezi va ichak shiralari tarkibida hazm yo ’ llariga kiradi . Ovqat moddalarining har bir turiga turli fermentlar ketma - ket ( ba ’ zilari oldin , ba ’ zilari keyin ) ta ’ sir etadi , natijada oziqa moddalar ma ’ lum ketma - ketlikda tobora oddiy kimyoviy birikmalargacha parchalana boradi . Shunday qilib , organizmning tirikligi uchun zarur bo ’ lgan barcha oddiy moddalar tashqi muhitda murakkab birikmalar – oqsil , yog ’ va karbonsuvlar shaklida uchraydi . Bu moddalar hazm tizimiga tushib , murakkab hazm jarayonlarida parchalanadi va keyinchalik qonga so ’ riladi . Ovqat moddalarining organizmga muntazam kirib turishi , o ’ zgarishi va o ’ zlashtirilishi organizm tuzilmalarini va ularning tiriklik faoliyatini bir butun qilib turishga imkon beradi . Ovqat moddalari organizmga so’rilgandan keyin hujayralar va to’qimalarning tuzilishi va energiya berish uchun sarf etiladi. Oqsillarning parchalanish mahsulotlari ( aminokislotalar va past molekulali peptidlar ), yog’larning parchalanish mahsulotlari ( digliseridlar va monogliseridlar, gliserin, yog’ kislotalar ) va karbonsuvlarning parchalanish mahsulotlari ( poli - va monosaxaridlar, dekstrina, disaxaridlar va monosaxaridlar ) shunday moddalar jumlasiga kiradi. Faqat suv, mineral tuzlar va ovqatdagi ba’zi organik birikmalar o’zgarmasdan qonga so’riladi. 2. Ovqat hazm qilish organlari ishini o‘rganish usullari Hazm fiziologiyasining asoschisi buyuk rus olimi I.P.Pavlovdir. O’zining shogirdlari bilan hazm fiziologiyasiga yangicha jarrohlik usullarini tadbiq etib birinchi bo’lib hazm tizimining asab va gumoral yo’llari orqali boshqarilish nazariyasini kashf etgan. I.P.Pavlov hazm a’zolari funksiyasini tekshirishning eksperimental – jarrohlik usulini xronik tajribalarda eng yuqori darajagacha takomillashtiradi. Bu usul shundan iboratki, jarrohlik maxsus joylarda, jarrohlikning barcha qoidalariga va ehtiyoj choralariga rioya qilib o’tkaziladi va hazm yo’lining biror qismiga sun’iy yo’l – fistula o’rnatiladi. Biror a’zo (me’da, ichak, o’t xaltasi) bo’shlig’i yoki hazm bezi yo’lini tashqi muhitga tutashtirish uchun jarrohlik qilib ochilgan sun’iy yo’l fistula usuli deb ataladi. Fistula usuli jarrohlik qilingan a’zo funksiyasini uzoq muddatda, istagan vaqtda kuzatish imkonini beradi. Ayni vaqtda fistula jarrohligi shunday o’tkaziladiki, tekshirilayotgan a’zoning qon aylanishi va innervasiyasi me’yor darajasida saqlanib qolinadi. I.P.Pavlov va uning shogirdlari bu yangi xronik usullardan foydalanib, fiziologiyada yangi sintetik oqim yaratdilar. I.P.Pavlovga qadar hukm surib kelgan tahliliy oqim organizmning ayrim qismlari ishini o’rganishga va ularning barcha tabiat hodisalariga bo’lgan munosabatlarini aniqlashga qaratilgan bo’lsa, sintetik oqim har bir a’zoning ahamiyatini, butun organizmda tutgan o’rnini, boshqa a’zolar bilan bog’langan holda ishlashini o’rganishga qaratiladi. Ovqat hazm qilish a’zolarining ishini o’rganish sohasida I.P.Pavlov yaratgan bu yangi sintetik oqim, a’zolar ishini bir-biri bilan va butun organizm bilan bog’langan holda o’rganishni nazarda tutadi. Tahlil va sintez uslublari bir-biriga qarama-qarshi bo’lmay, bir-biri bilan o’zaro bog’langan dialektik birlikdan iborat. Shunday qilib, I.P.Pavlovning nazariyasiga ko’ra, tahlil bilan sintez uslublarini birligi sintetik fiziologiyaning asosiy tomonlarini tashkil qiladi. Organizm funksiyalarini bunday bir-biri bilan bog’langan holda o’rganish tahliliy usuldan, ya’ni organizmni ayrim bo’laklarga bo’lib, ularni sun’iy sharoitda o’rganish usullaridan farq qiladi, albatta. Shunday qilib ovqat hazm qilish murakkab fiziologik jarayon bo’lib, bunda ovqat fizik va kimyoviy o’zgarishlar natijasida mayda zarrachalarga parchalanadi, keyinchalik parchalanish mahsulotlari me’da va ichak bo’shlig’idan qon hamda limfa tomirlariga so’riladi. Ovqat og’iz bo’shlig’ida tishlar yordamida, me’da va ichaklarlarning mayatniksimon hamda peristaltik harakati natijasida maydalanishiga fizik o’zgarish deb ataladi. Ovqat tarkibidagi oqsil, yog’, uglevodlarning fermentlar ta’sirida parchalanishi kimyoviy o’zgarish deb ataladi. I.P.Pavlov ovqat hazm qilish a’zolari ishini sintetik usul bilan o’rganish uchun so’lak bezlari yo’lini tashqariga chiqarishni, me’dadan kesib kichik me’dacha hosil qilishni, o’t yo’lidan teshik ochishni va shu kabi boshqa bir qancha jarrohlik ishlarini amalga oshirishni taklif etadi. I.P.Pavlov taklif etgan xronik usullar yordamida ovqat hazm qilish tizimining ayrim qismlarida ovqat moddalarining qanday o’zgarishi, bezlardan chiqadigan shiraning ovqat turiga qarab xilma-xil bo’lishi, har xil ovqat moddasi tarkibiga qarab hosil bo’ladigan shiraning miqdori va tarkibi, ovqat hazm qilish a’zolari orasidagi o’zaro munosabat va bu a’zolarning sekret chiqarish funksiyasining o’zaro bir-biri bilan bog’lanishi kabi fiziologik jarayonlar aniqlandi. I.P.Pavlov o’zining juda ko’p tajriba va kuzatishlariga asoslanib, ovqat hazm qilish markazi, uning reflektor faoliyati haqida yangi ta’limot yaratdi. Bu ta’limotga muvofiq ovqat hazm qilish vaqtida bezlardan shiraning chiqishi va hazm a’zolarining harakati bosh miya sharlari po’stlog’i hamda po’stlog’ ostidagi yadrolar tomonidan boshqarilishi to’liq o’z isbotini topdi. Shunday qilib, I.P.Pavlov tomonidan bajarilgan barcha ishlar va u yaratgan hazmning reflektor nazariyasi fiziologiya fanida yangi sahifa ochdi, ko’p zamonlardan beri siru-asror bo’lib kelgan ovqat hazm qilish jarayonlarini oydinlashtirdi. 3. Og‘iz bo‘shlig‘ida ovqatning hazm bo‘lishi Ovqat hazm qilish a’zolariga: og’iz bo’shlig’i va undagi a’zolar – tomoq- halqum, qizilo’ngach, me’da, ichaklar, jigar, me’da osti bezi va ovqat hazm qilish kanalidagi boshqa ko’p mayda bezlar kiradi. Ovqat hazm qilish yo’li – ichki epiteliy, o’rta-mushak, tashqi-seroz qavatdan tuzilgan. Odamning hazm qilish tizimida maxsus sekret ishlab chiqaruvchi bezlar to’plangan holda joylashgan. Bu bezlarning ko’pchiligi ovqat hazm qilish nayining ichki, ya’ni shilliq qavatida joylashgan. Odam va yuksak rivojlangan hayvonlarda shilliq qavatidagi bezlar bilan birga bir nechta yirik bez ham paydo bo’ladi. Jigar va me’da osti bezlari ana shunday yirik ovqat hazm qilish bezlari jumlasiga kiradi. Ovqat hazm tizimining birinchi qismi – og’izda ovqat maydalanadi, so’lak bilan ho’llanadi va ovqat lo’qmasi shaklida shakllanadi. Ovqat odamning og’iz bo’shlig’ida qariyb 8-15 soniya turadi, so’ng yutiladi, ya’ni til mushaklarining qisqarishi natijasida halqum va qizilo’ngachga itariladi. Og’izga kirgan ovqat tam bilish, taktil, harorat reseptorlarining ta’sirlovchisidir. Tam bilish reseptori tilning shilliq pardasida joylashgan taktil , harorat, shuningdek og’riq sezish reseptorlari og’iz bo’shlig’ining shilliq pardasiga yoyilgan. Bu reseptorlardan keluvchi asab impulslari uchlik asab, yuz va til-halqum asablarining markazga intiluvchi tolalari orqali asab markazlariga boradi. Natijada so’lak, me’da va me’da osti bezlarining sekresiyasi refleks yo’li bilan qo’zg’alib, chaynash va yutish harakat jarayonlari yuzaga keladi. Ovqat og’izda juda oz vaqt tursa ham, lekin ovqatning og’izga tushishi va bu bilan bog’liq bo’lgan boshqa bir qancha hodisalar (ovqatning hidi, mazasi, tildagi asab uchlarining qitiqlanishi va boshqalar) ovqatning keyinchalik hazm bo’lishida juda katta ahamiyatga ega. 4. So‘lakning ajralishi va tarkibi Og’iz bo’shlig’ida uch juft yirik bo’lak bezi; quloq oldi (I), jag’ osti (II) va til osti (III) bezlari, shuningdek til yuzasida va tanglay bilan yuzning shilliq pardalarida joylashgan ko’pincha mayda bezlarning yo’llari og’iz bo’shlig’iga ochiladi (5.4.1-rasm). 5.4.1.- rasm . Odamning so ’ lak bezlari . So ’ lak bezlarida ip singari cho ’ ziluvchi yopishqoq sekret chiqaruvchi shilimshik hujayralar va so ’ lak deb ataluvchi suvday suyuq sekret chiqaruvchi seroz hujayralar bor . Quloq oldi bezi va tilning yon yuzalaridagi bezlar seroz hujayralardan tashkil topgan . Shilimshiq hujayralardan tuzilgan bezlar – shilliq bezlar til ildizida , qattiq va yumshoq tanglayda bo ’ ladi . Seroz va shilliq hujayralardan tashqari so ’ lak bezlarida sekretor hujayralarning ostida joylashgan mioepitelial hujayralar ham bor . So’lakda suv, anorganik va organik moddalar bor. Suv so’lakning 94,4- 99,5% ni tashkil qiladi, organik va anorganik moddalar 0,5-0,6% chamasida bo’ladi. Anorganik moddalarga – xloridlar , fosfatlar , bikarbonatlarning natriy , kaliy , kalsiyli tuzlari, organik moddalarga - musin , globulin , fermentlar , aminokislotalar , kreatin , siydik kislota va mochevina kiradi. Bundan tashqari, so’lakda gazlar (N0 2 va CO 2 ) ham bo’ladi. So’lak reaksiyasi ishqoriydir (pH=5.8-7.4). So’lak tarkibidagi oqsillar va fermentlar ovqat moddalarini parchalaydi. So’lakni silliqlashda ishtirok etadigan oqsil – musin deyiladi. U ovqat bilan aralashib, uni yutilishini qo’lay holga keltiradi. Odam so’lagida amilotik fermenti- ptialin (amilaza, diastaza) bo’ladi. Bu ferment kraxmalga tasir etib, uni dekstrinalarga va disaxarid – maltozaga parchalanadi. Ikkinchi bir ferment – maltaza disaxarid maltozaga ta’sir etib, uni glyukozaga aylantiradi. Bu fermentlar ishqoriy, neytral va nofaol kislotali sharoitda ta’sir etadi. Fermentlar asosan quloq oldi va jag’ osti bezlarida ishlab chiqariladi. Ovqat og’izda qisqa vaqt turganligi uchun ptialin karbonsuvlarni oxirigacha parchalab ulgura olmaydi. Uning ta’siri me’dada ham davom etib, ovqat ichiga kislota kirguncha davom etadi. Me’da shirasidagi kislota ovqatga tasir qilgandan keyin ptialin karbonsuvlarga ta’sir etmay qo’yadi. Odam so’lagida ptialin va maltazadan tashqari fermentga o’xshagan modda lizosim ham bo’ladi .Bu modda mikroblarni o’ldirish xususiyatiga ega. Odamda bir kunda ishlab chiqariladigan so’lak miqdori o’rtacha 1,5 l ni tashkil qiladi. Bazan o’txo’r hayvonlarda esa (masalan, ot, sigir) bir kunda 46-60 l gacha so’lak ishlab chiqariladi. So’lak chiqadigan qitiqlagich ovqat bo’lib, bu ta’sir natijasida tez so’lak ajralib chiqadi. Qitiqlagich ta’sir etishi bilan so’lak chiqquncha bo’lgan vaqt yashirin yoki latent davr deyiladi. Bu vaqt 2-3 soniyani tashkil etadi. So’lakning tarkibi og’izga tushadigan moddalarning fizik va kimyoviy xususiyatlariga qarab har xil bo’ladi. Quruq ovqatlarga so’lak ko’p ajraladi. Shuningdek kislota va ishqoriy reaksiyali ovqat moddalariga ham ko’p miqdorda va suyuq so’lak chiqadi Bundan ma’lumki, so’lak bezlarining ishi ovqat turiga qarab o’zgarib turadi. So’lak chiqishi reflektor jarayondan iborat bo’lib, markaziy asab tizimi orqali boshqariladi. Og’izga ovqat tushishi bilan undagi sezuvchi asab uchlari qitiqlanadi, tasirot markazga intiluvchi asab tolalari orqali markazga borib, keyin so’lak bezlariga keladi va so’lak ajrata boshlaydi. Og’iz shilimshiq qavatining bir qismida o’rnashgan reseptorlar kimyoviy qitiqlagichlarga sezgir bo’ladi. Achchiq va sho’r moddalar til tubidagi reseptorlar orqali so’lak chiqaradi. Termoreseptorlar butun til ustida, mexanoreseptorlar esa til uchi, til tubi, tanglay va yuqori labda joylashgan bo’ladi. So’lak bezlariga keluvchi til asabi, til – tanglay asabi, sayyor asabning tolasi va nog’ora tori asabi sezuvchi asablardir. Har bir so’lak bezi simpatik va adashgan asab bilan ta’minlangan. Jag’ osti va til osti bezlariga nog’ora tarkibiga o’tib boradigan adashgan asab tolalari keladi. Quloq oldi bezlari til-halqum asabidan adashgan tolalar oladi. Adashgan asablarda so’lak chiqaruvchi va tomirlarni kengaytiruvchi tolalar bo’ladi. Simpatik asablar so’lak bezlariga ustki bo’yin simpatik tugunidan boradi. Adashgan asablar, xususan, nog’ora tori qitiqlangan vaqtda ko’p miqdorda suyuq so’lak chiqadi. Simpatik asab qitiqlanganda esa organik moddalarga boy bo’lgan quyuq so’lak ajraladi. Agar simpatik va adashgan asablar uzoq vaqt qitiqlansa, ajraladigan so’lakda organik moddalarga boy so’lak ajraladi. Har ikki asab baravariga qitiqlanganda ham shu hol yuz beradi. Asablarning qitiqlanishi natijasida so’lak ajralishining oddiy filtrasiya jarayonidan iborat bo’lmay, markaziy asab tizimi va sekret chiqaruvchi hujayralarning faolligi natijasida vujudga keladigan murakkab fiziologik jarayondir. Bosh miyada so’lak ajratish markazlari va reflektor tabiati. So’lak ajratish markazlari uzunchoq miyada joylashgan. Bu markazlar sezuvchi asablar orqali keladigan impulslar ta’sirida yoki qon tarkibining o’zgarishi natijasida qo’zg’aladi. Masalan, bo’g’ilish vaqtida qonda karbonat angidrid ko’payib so’lak ko’p chiqadi. Shuningdek, och odamning qoni so’lak ajratish markazlarining qo’zg’atuvchanligini oshiradi, to’q odamning qoni, aksincha, qo’zg’aluvchanlikni pasaytiradi. So’lak ajratish markazlarining ishi bosh miya yarim sharlari po’stlog’i tomonidan boshqariladi. Turli ta’sirotlarga javoban afferent asablar orqali so’lak chiqishi refleks yo’li bilan amalga oshiriladi. Og’izga tushgan ovqat, yuqorida aytilganidek, sezuvchi asab uchlariga ta’sir etadi va ta’sirot sezuvchi asablar orqali uzunchoq miyaga borib, undan sekretor asablar orqali so’lak beziga keladi, natijada so’lak chiqadi. Bunday so’lak ajralishi shartsiz reflektor yo’li bilan so’lak chiqishi deyiladi. Lekin, ovqat og’izga tushmasdan ham so’lak chiqishi mumkin. Masalan, ovqatni ko’rganda, uning hidini sezganda ham so’lak ajraladi. Bu yo’l bilan so’lak chiqishi uchun odam shu ovqatni biror marta yeb ko’rgan bo’lishi kerak. Faqat ovqatni yeb, uning mazasini bilgandan keyingina, uni ko’rish va hidini sezish jarayonida so’lak ajraladi. Bunda ta’sirot sezuv a’zolarining asablari orqali bosh miya yarim sharlari po’stlog’iga boradi va undan uzunchoq miyaga kelib, sekretor asablari orqali so’lak bezlariga o’tgandan so’ng so’lak ajraladi. (5.4.1-rasm) Bu tarzda so’lak chiqishini I.P.Pavlov shartli yoki orttirilgan refleks yo’li bilan so’lak chiqishi deb atagan. 4.1-rasm. Refleks yo’li bilan so’lak chiqish tasviri. 1-markazga intiluvchi tola – qo’zg’alishni til reseptorlari orqali uzatadi, 2-markazdan qochuvchi tola – qo’zg’alishni so’lak beziga uzatadi, 3-uzunchoq miyadagi so’lak ajratish markazi, 4-so’lak bezi va uning yo’li. Shartli refleks hosil qilish uchun birorta chet (indifferent) ta’sirot bir yoki bir necha marta ovqat bilan birga ta’sir etishi kerak. Masalan, umrida go’sht yemagan itga go’sht ko’rsatilsa, uning so’lak bezlaridan bir tomchi ham so’lak chiqmaydi. It bir marta go’sht yeb ko’rsa, ikkinchi marta go’shtni ko’rishi bilan so’lak chiqa boshlaydi. Shartsiz refleks orqali so’lak chiqishi uchun ta’sirot uzunchoq miya orqali o’tsa kifoya. Shartli refleks orqali so’lak chiqishi uchun ta’sirot, albatta bosh miya yarim sharlari po’stlog’i orqali o’tishi kerak. Mu’tadil sharoitda har ikki refleks yo’li bilan ham so’lak chiqadi, lekin bu jarayon shartli refleks ta’siri orqali oldinroq boshlanadi, chunki ovqat og’izga tushmasdan ilgari odam uni ko’radi, hidini sezadi. Bu ta’sirot bosh miya orqali so’lak chiqishiga sababchi bo’ladi 5. Me’dada ovqat hazm bo‘lishi Ovqat qizilo’ngachdan me’daga tushadi (5.5.1-rasm). Me’daga tushgan ovqat u yerdagi bezlardan chiqadigan shiralar ta’sirida parchalanadi. Ovqatning sifatiga qarab, u me’dada 4 soatdan 10 soatgacha turishi mumkin. Me’da «ovqat deposi» funksiyasini bajaradi, u yeyilgan ovqatning katta hajmini saqlab turadi. Ovqat me’dada aralashib, uning ichiga me’da shirasi singib kiradi, ovqatning tarkibiy qismlari, ayniqsa, oqsillar me’da shirasining fermentlari ta’sirida kimyoviy o’zgarishlarga duch keladi. 5.1-rasm. Me’dada ovqatning hazm qilinishi. 1-me’da, 2-jigar, 3-me’da osti bezi, 4-ichak, 5-o’t xaltasi. Me’da ovqat hazm qilish a’zolarining eng keng qismi bo’lib, qorin bo’o’shlig’ining chap tomonida, diafragma ostida yotadi. Me’daning qizilo’ngach bilan qo’shiladigan yeri kirish qismi (pars cardial), kengaygan qismi - tubi (fundus), tanasi (corpus) va chiqish qismi (pylorus)dan iborat. Me’da bezlari uning tubi, tanasi va pilorik qismidagi shilliq pardada joylashgan. Me’daning fundal qismidagi bezlar asosiy , qo’shimcha va qoplovchi hujayralardan tashkil topgan. Qo’shimcha hujayralar mukoid sekret chiqaradi; asosiy hujayralarda me’da shirasining fermentlari hosil bo’ladi; qoplovchi hujayralar me’da shirasidagi xlorid kislotani chiqaradi. Pilorik qismidagi bezlar faqat asosiy va qo’shimcha hujayralardan iborat bo’lib, qoplovchi hujayralari yo’q, shuning uchun pilorik qismidagi bezlardan chiqadigan shirada xlorid kislota bo’lmaydi. 6. Me’da shirasining ajralishi va tarkibi Bir kunda katta kishilar me’dasidan chiqadigan shiraning miqdori 2,0-3,0 l ni tashkil qiladi. Odam me’dasining toza shirasi tiniq, rangsiz, kislota reaksiyali suyuqlikdir. Kislota reaksiyasi uning tarkibida xlorid kislota borligiga bog’liq. Odamning me’da shirasida 0,4-0,5% HCl bor, toza shiraning pH 1,5-1,8 ga teng. Me’dada ovqat turganda me’da suyuqligidagi HCl konsentrasiyasi biroz past, ya’ni pH 1,5-2,5 ga teng bo’ladi. I.P.Pavlovning fikricha, normal sharoitda me’da bezlaridan ishlanib chiqadigan kislota konsentrasiyasining pasayishiga o’n ikki barmoqli ichakdan kiradigan ishqoriy shira va me’daning o’zida ishlanib chiqadigan shilimshiq moddalar sababli bo’ladi. Shuning uchun odam me’dasidan olinadigan shirada umumiy kislotaning miqdori 0,14-0,25%, erkin kislotaning miqdori 0,07-0,18% bo’ladi. Odam me’dasidan olinadigan shirada pH 1,0-1,5 ga teng. Me’da shirasida quyidagi anorganik moddalar: xloridlar, sulfatlar, nitrat kislota tuzlari, temir va boshqa elementlar bo’ladi. Organik moddalardan sut, pirouzum, kreatin-fosfat kislotalar, qand nukleproteinlar, pepsin va lipaza fermentlari bo’ladi. Me’da shirasida oqsillarni parchalovchi proteazalar va yog’larni parchalovchi lipaza bor. Pepsinlar (ularning biri fundal bezlarning asosiy hujayralarida, ikkinchisi pilorik bezlarning hujayralarida hosil bo’ladi), jelatinaza va ximozin ( renin ) proteazalardir. Pepsinlar oqsillarni faqat kislotali reaksiyada (pH 4 dan past bo’lganda) parchalaydi. pH ning pepsinlar maksimal faol bo’ladigan ikki darajasi: 1,5-2,4 va 3,4-3,9 bor, pH 5 dan yuqori bo’lganda pepsinlar ta’siri to’xtaydi. Bu fermentlar kristall holda ham ajratib olingan. Pepsinlar oqsillarni turli darajada murakkab bo’lgan polipeptidlargacha parchalaydi. Odamning me’da shirasida gastriksin degan ferment ham bor. Pepsinlarni me’da bezlari – pepsinogenlar nofaol (inaktiv) shaklida chiqaradi. Pepsinogenlar me’da shirasidagi xlorid kislota ta’sirida faol fermentlarga, ya’ni pepsinlarga aylanadi. Pepsinogen aktivasiyasi shundan iboratki, undan polipeptid ajralib ketadi, bu modda esa argininli bo’lib, pepsinni falaj qiladi. Jelatinaza biriktiruvchi to’qimadagi oqsil-jelatinani parchalaydi. Ximozin , shuningdek, pepsin ham sutni ivitadi, ya’ni sutning suvda eriydigan kazeinogen oqsilini kalsiy ionlari ishtirokida erimaydigan kazein oqsiliga aylantiradi. Me’dada ovqat hazm bo’lishida me’da shirasi tarkibidagi xlorid kislota muhim rol o’ynaydi. Xlorid kislota:  me’dada pepsinlar maksimal faollik ko’rsatishni ta’minlay oladigan vodorod ionlari konsentrasiyasini hosil qiladi;  pepsinogenlarni pepsinga ayantiradi;  oqsillarning denaturasiyasiga va bo’kishiga sabab bo’ladi va ularning fermentlar ta’sirida parchalanishini osonlashtiradi;  sutning ivishiga – pepsin va ximozin ta’sirida kazeinogenning kazeinga aylanishiga yordam beradi. Yog’lar lipaza ta’sirida gliseringa va yog’ kislotalariga parchalanadi. Katta yoshdagi odamlarda lipaza ovqat hazm qilishda katta rol o’ynamaydi, chunki faqat emulsiyalangan yog’larga ta’sir etadi. Emadigan bolalarda esa me’da lipazasi sutdagi yog’ning 25% gachasini parchalaydi. Ayol sutidagi yog’lar emadigan bolalar me’dasida faqat me’da shirasining lipazasi ta’sirida parchalanmay, balki ayol sutidagi yog’ parchalovchi ferment ta’sirida ham parchalandi; sigir sutida lipaza juda oz bo’ladi. Ba’zi tadqiqotchilar ayol sutidagi kazein ivishi bilan lipaza faollashadi deyishadi, boshqa tadqiqotchilar esa bolalarning me’da shirasidagi maxsus faollantiruvchi ferment lipokinaza ta’sirida faollashadi, deb hisoblashadi. Polisaxaridlarning og’iz bo’shlig’ida so’lak fermentlari ta’sirida boshlangan parchalanishi me’dada davom etadi. So’lak fermentlarining qancha vaqt va qay darajada tez ta’sir etishi ovqatning me’da shirasi bilan qancha tez aralashishiga bog’liq, chunki me’da shirasidagi xlorid kislota so’lakdagi ptialin va maltazaning ta’sirini tuxtatadi. Xlorid kislota yeyilgan ovqatning ichki qavatlariga asta-sekin to’la kirib boradi, yangi kirgan ovqat esa ilgari kirgan ovqatning o’rtasiga siqilib kirib qoladi. Bu ichki qavatlarda polisaxaridlarning so’lak ta’sirida parchalanishi yana bir necha vaqt davom etadi. Odamda kraxmalning ancha qismi faqat me’dada so’lak ptialini ta’sirida parchalanadi. I.P.Pavlovning kuzatishicha, me’da shirasidagi xlorid kislota konsentrasiyasi bir xil, lekin fundal bezlar shirasi ovqatga va pilorik bezlarning ishqoriy shirasiga aralashgani uchun qisman neytrallanadi. Shuning uchun me’da shirasi qancha tez ajralsa u shuncha kam neytrallanadi va unda xlorid kislota o’shancha ko’p bo’ladi. Me’da shilliq pardasining turli qismlaridan chiqadigan shiraning hazm kuchi va kislotalar miqdori bir xil bo’lmaydi. Masalan, me’daning kichik egrilidagi bezlardan ajraluvchi pepsinning va kislotalarning ko’pligi bilan farq qiladi. Me’daning shu qismidagi bezlar birinchi bo’lib shira chiqarila boshlaydi va sekrisiyani me’daning boshqa qismlaridagi bezlarga qaraganda ertaroq tugatadi. Me’da bo’sh turganda uning pilorik bezlardan soatiga bir necha millilitr shira ajralib turadi. Me’daga tushgan ovqat pilorus shilliq pardasini mexanik ta’sirlaydi va pilorik bezlardan shira ajralishini ancha kuchaytiradi.Ovqat hazm qilishning boshidan oxirigacha pilorik bezlardan qariyb 200 ml shira chiqadi. Turli ovqat moddalari yeyilgandan keyin me’dadan ajraladigan shira miqdori ham, tarkibi ham bir-biridan farq qiladi I.P. Pavlov usulida me’daga ajratilgan ishlar ustidagi tajribalar asosan karbonsuvlardan iborat bo’lgan non, asosan oqsillardan iborat bo’lgan ozg’in hayvon go’shti, shuningdek, oqsillar, yog’lar va karbonsuvlardan tarkib topgan sutdan tashkil topgan oziqaning miqdori va tarkibi turlicha shira chiqishiga sabab bo’ladi (5.6.1-rasm). Go’sht iste’mol qilingach shira eng ko’p, non va sutdan keyin esa ozroq chiqadi. Bu ovqat moddalari yeyilgandan keyin me’da bezlari sekresiyasi boshlanguncha bir qadar ma’lum vaqt o’tadi, keyin shira ajralishi jadal ravishda ko’payadi va shundan so’ng sekin-asta kamayib bir necha soat davom etadi. Non, sut va go’sht iste’mol qilingandan keyin me’da shirasi ajarlishining xarakterli egri chiziqlari quyidagi rasmda ko’rsatilgan. Ovqatning me’dadan ichakka o’tish tezligi, ya’ni ovqatning me’dadan evakuasiya qilish tezligi ovqatning miqdori, tabiati, tarkibi va me’dadan chiqqan shira miqdoriga bog’liq. Avval aytilganidek, ovqat me’dada 6-10 soatgacha turadi. Karbonsuvli ovqat oqsillarga boy ovqatdan ko’ra tezroq evakuasiya qilinadi, yog’li ovqat me’dada 8-10 soat ushlanib turadi. Suyuqliklar me’daga tushgani bilan deyarli darhol ichakka o’ta boshlaydi. 5.6.1-rasm. Odam organizmi uchun zarur bo’lgan ovqat tarkibidagi turli moddalarning ahamiyati. I- oqsillar, II-karbonsuvlar, III-yog’lar. 7. Ovqatning me’dadan ichakka o’tishi va berkituvchi refleksning ahamiyati Me’dadan chiqish yo’lidagi shilliq pardaning me’da shirasidagi xlorid kislota bilan ti’sirlanishi natijasida pilorik sfinkter ochiladi. Bu vaqtda ovqatning bir qismi o’n ikki barmoq ichakka o’tadi va undan muhit normadagi ishqoriy reaksiya o’rniga kislotali bo’lib qolda. Kislota o’n ikki barmoq ichak shilliq pardasiga ta’sir etib pilorus mushaklarining refleks yo’li bilan qisqarishga ya’ni sfinkterning berkilishiga sabab bo’ladi. Demak, ovqatning me’dadan o’n ikki barmoq ichakka o’tishini to’xtatadi. Ajralib chiqqan shiralar (me’da osti bezining shirasi, ichak shirasi va o’t) ta’sirida kislota neytrallanadi va ichak muhiti reaksiyasi yana ishqoriy bo’lib qoladi, shundan keyin butun jarayon takrorlanadi. Ichakda ovqat hazm bo’lishi anchagina uzoq davom etgandan so’ng ishqoriy reaksiya vujudga keladi, shuning uchun me’dadan chiakka o’tgan ovqat yetarlicha ishlanganidan keyin ovqatning yangi porsiyasi o’tadi. O’n ikki barmoq ichakka xlorid kislota o’tgandan pilorusdan chiqish teshigining berkilishi berkituvchi pilorik refleks deb ataladi. O’n ikki barmoq ichakka yog’ kiritilganda ham berkituvchi refleksning paydo bo’lishi kuzatiladi. Yog’li ovqat ta’sirida pilorus sfinkteri berkilishini sababi bunday ovqatning me’dada uzoq turib qolishi tufayli ekanligi o’z isbotini topadi. Ovqatning ichakka o’tishida quyidagi omillarning ahamiyati bor: 1) me’dadagi ovqatning tabiati (konsistensiyasi); 2) osmotik bosimi; 3) o’n ikki barmoq ichakning nechog’lik to’lganlik darajasi. Me’dadagi ovqat suyuq yoki yarim suyuq bo’lgandagina ichakka o’tadi. Me’dadan ovqatning evakuasiya qilinishini asab tizimi va gumoral ta’sirlar boshqarib turadi. Yog’ va yog’ kislotalari ta’sirida ichak shilliq pardasiga enterogastron hosil bo’lishi sababli me’da harakati va undan ovqatning evakuasiya qilinishi tormozlanishi me’daning ovqatdan bo’shashi gumoral ta’sirlar bilan boshqarilishini isbot etadi. 8. O’n ikki barmoq ichakda ovqat hazm bo’lishi. O’n ikki barmoq ichakga tushgan ovqatga me’da osti bezining shirasi (pankreatik shira), o’t, shuningdek o’n ikki barmoq ichakning shilliq pardasidagi Brunner va Liberkyun bezlarining shirasi ta’sir etadi. Ovqat hazm qilinmayotgan vaqtda o’n ikki barmoq ichak suyuqligi sal-pal ishqoriy reaksiyali (pH o’rtacha hisob bilan 7,2-8,0 ga teng) bo’ladi. Me’daning nordon suyuqlik porsiyasi o’tganda o’n ikki barmoq ichakka suyuqlik reaksiyasi nordon bo’lib qoladi, lekin me’da shirasidagi xlorid kislota ichakda neytrallangani uchun reaksiya tezda ishqoriy tomonga o’zgaradi. Odamning o’n ikki barmoq ichagidagi faol reaksiya pH 4,0-8,5 atrofida bo’ladi. 9. Me’da osti bezi shirasining tarkibi va xossalari Me’da osti bezining sekresiyasi ovqat yeyilganda 3-5 daqiqadan keyin boshlanadi va ovqat tarkibiga qarab 6-14 soat davom etadi. Ovqat hazm qilinmayotgan paytda, nahorga me’da osti bezining shirasi hazm yo’lining davriy harakatiga qarab har zamonda chiqib turadi. Me’da ostining shirasida oqsillar, karbonsuvlar va yog’larni parchalaydigan fermentlar bo’ladi. Shuning uchun ham me’da osti bezining shirasi fermentlarga boy desak bo’ladi. Masalan, unda oqsillarga ta’sir qiluvchi tripsin va ximotripsin ; polipeptidlarni parchalovchi – karboksipolipeptidaza va aminopeptidaza ; yog’larni parchalovchi lipaza ; kraxmalni disaxaridlargacha parchalovchi amilaza ; disaxarid maltozani monosaxarid glyukozaga aylantiruvchi maltaza ; sut qandi – laktozani monosaxaridlargacha parchalovchi laktaza ; nuklein kislotalarga ta’sir qiluvchi nukleazalar bor. Me’da osti bezi yo’lida bevosita yig’ilgan shira oqsillarga ta’sir etmaydi. Undagi tripsin va xemotripsin fermentlari nofaol holatda, ya’ni tripsinogen va ximotripsinogen shaklida bo’ladi. Bu shiraga ichak shirasidan ozgina olib qo’shilganda tripsinogen faollashib – tripsinga aylanadi. Tripsinogenning faollanishiga ichak shirasidagi maxsus ferment enterokinazani ahamiyati juda katta. Uni 1899 yilda N.P.Shepovalnikov aniqlagan bo’lib, I.P.Pavlov bu fermentni «fermentlarning fermenti» deb nom bergan. Me’da osti bezi bir kecha-kunduzda – 1,5-2 l shira ishlab chiqaradi, uning pH 7,5-8,5 ga teng. Me’da osti bezning shira chiqarish yo’llari ikki xil bo’ladi: asosiy yoki bazal yo’li va stimulyasiya natijasida sekresiya qilish yo’li. Asosiy (bazal) sekresiya me’da osti bezining avtomatizmga bog’liq. Stimulyasiyalanuvchi sekresiya esa bezning hujayralariga boshqariluvchi omillarning ta’sir etishga bog’liq, ya’ni neyrogumoral tabiatli mexanizmlar faoliyatiga bog’liq (5.9.1. va 5.9.2.-rasmlar). 5.9.1-rasm. Ichakda ovqatning hazm bo’lishida ishtirok etuvchi a’zolar. 1-jigar, 2-o’t xaltasi, 3-o’n ikki barmoq ichak, 4-me’da osti bezi. 5.9.2-rasm. Ichakdan ovqatning qonga so’rilishi (membrana ovqatlanishi) 1-oqsillar, 2-karbonsuvlar, 3-yog'lar . Me’da osti bezi endokrin hujayralarining asosiy stimulyatorlari asetilxolin va gastrointestinal gormonlar – xolesistokinin va sekretin hisoblanadi. Asetilxolin me’da osti bezi faoliyatini kuchaytirib, bikarbonatlar va fermentlarni ko’p ishlanib chiqishiga sababchi bo’ladi. Adashgan asabning efferent tolalariga elektr kuchi bilan ta’sir qilganda ham me’da osti bezining faoliyati kuchayadi. Ma’lumki, xolesistokinin o’n ikki barmoqli ichakning silliq qavatida parchalangan yog’lar va oqsillar ta’sirida hosil bo’ladi, sekretin esa shu ichakning S – hujayralarida HCl (pH-4,5) ta’sirida hosil bo’ladi. Shunga qaramay xolesistokinin me’da osti bezining fermentlar sekresiyasini kuchaytirib, bikarbonatlar sekresiyasiga esa deyarli kam ta’sir qiladi. Aksincha, sekretin bikarbonatlar sekresiyasini orttirib, bezning fermentiv sekresiyasiga kam ta’sir qiladi. Me’da osti bezining sekresiyasi boshqarilishida gastrointestinal gormonlar va xolinergik mediatorlarning ahamiyati juda katta. Ular mahalliy va markaziy reflektor yo’llari orqali me’da osti bezining sekretor hujayralariga ta’sir etadi. Xolinergik ta’sirlanish xolesistokininning sekresiyasiga sabab bo’lib, sekretinning ta’sirlanishi esa bezning sekretor reaksiyalariga sababchidir. 10. Me’da osti bezi sekresiyasining boshqarilish mexanizmlari Me’da osti bezi sekresiyasi ikki xil yo’l bilan, ya’ni: asab va gumoral boshqariladi. Adashgan asab me’da osti bezining sekretor asabi ekanligini I.P.Pavlov xronik hamda surunkali tajribalarda ko’rsatib bergan. Adashgan asab ta’sir etilganda me’da osti bezidan ozgina shira chiqadi-yu, uning fermentativ faolligi yuqori bo’ladi. Meda osti bezidan refleks yo’li bilan shira chiqishi (reflektor mexanizm borligi) murakkab jarrohlik asosida hayvonlarda o’tkazilgan xronik tajribalarda ko’rsatib berilgan (I.P.Pavlov, A.V.Tonkix). Bir tomondan ovqatning hidi va ko’rinishi, shuningdek uni yeyish bilan bog’langan boshqa turli ta’sirotlar (shartsiz reflektor ta’siroti) natijasida me’da osti bezidan shira chiqishiga sabab bo’ladi. Ovqat yeyilganda og’iz bo’shlig’i va halqum reseptorlari ta’sirlanadi, bu esa me’da osti bezidan refleks yo’li bilan shira chiqarishni ta’minlovchi kuchli ta’sirlovchidir. Bunda og’iz bo’shlig’i va halqum reseptorlarida paydo bo’luvchi impulslar me’da osti bezi sekresiyasining asab markazida joylashgan uzunchoq miyaga boradi va so’ngra adashgan asablarning tolalari orqali bezga kelib, uning sekresiyasiga sabab bo’ladi. Sekresiya ovqat yeyishdan 2-3 daqiqa keyin boshlanadi. Bunday kalta yashirin (latent) davr me’da osti bezidan refleks yo’li bilan shira chiqishini isbot etadigan dalillardan biridir. Me’da osti bezining yo’lida fistulasi bo’lgan odamga beriladigan ovqat haqida gapirishganidan 1-3 daqiqa keyin sekresiyasi bu holda shartli refleks yo’li bilan qo’zg’algan. O’n ikki barmoq ichakka xlorid kislota eritmalari yoki me’da shirasi kirishi me’da osti bezi sekresiyasini qo’zg’atuvchi kuchli omildir. Xlorid kislota ichak shilliq pardasining hujayralariga ta’sir etib, yuqorida aytib o’tganimizdek sekretin degan moddani hosil qilishini, bu modda qonga o’tib, me’da osti bezi hujayralariga kelishini va ularning ishini qo’zg’atishini, ya’ni ingliz olimlar U.Beylis va E.Starling aniqlangan. Sekretin o’n ikki barmoq ichak shilliq pardasida ishlanadigan maxsus kimyoviy qo’zg’atuvchi gormondir. U nofaol prosekretin moddadan xlorid kislota ta’sirida hosil bo’ladi. Prosekretin o’z navbatida o’n ikki barmoq ichakda hosil bo’ladi. Shunday qilib, me’da osti bezi sekresiyasini boshqaradigan asab mexanizmi bilan bir qatorda gumoral mexanizmi ham bor. Me’da osti bezi sekresiyasining tibbiy stimulyatori ovqatning og’iz bo’shlig’iga kirishi hisoblanadi. Boshlang’ich, miya fazasi mexanizmi I.P.Pavlov tomonidan o’rganib chiqilgan edi. Uning asab-gumoral tabiatli mexanizmi asosida adashgan asabning xolinergik tolalari, asitelxolinni me’da osti beziga ta’siri hamda xlorid kislotaning me’dada ajralishi va uning o’n ikki barmoqli ichakka o’tishi va sekretinning sintezlanishi jarayonlari turibdi. Me’da osti bezi sekresiyasining me’da fazasida vagovagal reflekslari ro’yobga chiqadi va bez hujayralari sekresiyasining faolligi oshadi. Ovqatning me’dadan o’n ikki barmoqli ichakka o’tishi natijasida ichakning shilliq pardasiga xlorid kislotasi, yog’ va oqsillarning hazm bo’lgan mahsulotlari te’siri natijasida sekretin va xolisistokinin ishlanib chiqadi. Ular me’da osti bezining ichak sekresiyasi fazasida hal qiluvchi omillar hisoblanadi, chunki xolisistokinin va sekretinning ta’siri faollantiruvchi xolinergik mexanizmlar orqali kuchayadi. Me’da osti bezi ichak fazasidagi sekresiyasining shakllanishida boshqa gastrointestinal gormonlarning ham ta’siri bor bo’lsa ajab emas. 11. O’t safroning hosil bo’lishi, ajralib chiqishi va ovqat hazm qilish jarayonida qatnashishi. O’t pufak o’ti, ya’ni o’t pufagidan ichakka qo’yiladigan o’t va jigar o’ti ikki xilga bo’linadi. Ularning farqi shuki, pufak o’ti quyuqroq bo’ladi, chunki ovqat hazm qilinmagan vaqtda o’t pufakda to’planib, suvi qisman so’riladi. O’t quyuqlashib, rangi qoramtirroq bo’lib qoladi. Jigar o’ti esa hosil bo’lgach o’t pufagiga kirmay, to’g’ridan-to’g’ri ichakka quyiladi. Jigar o’ti och sariq bo’lib, suyuq choyga o’xshaydi. O’t – safroning jigardan hosil bo’lishi xolerez deyiladi. O’t ovqat hazm qilish uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgani sababli jigarda uzluksiz hosil bo’ladi. Ammo o’n ikki barmoqli ichakka o’t ovqat hazm qilish vaqtida quyiladi. Ovqat hazmi to’xtaganda o’t (safro) o’t pufagida to’planadi. Odamda bir kecha kunduzda hammasi bo’lib 0,5-1,5 l o’t hosil bo’ladi. O’tning asosiy tarkibiy qismini o’t kislotalari, o’t pigmentlari va xolesterin tashkil qiladi. Undan tashqari uning tarkibiga yog’ kislotlari, musin, turli ionlar: Na+, K+, Ca2+, Cl-, HCO-3 va boshqa moddalar ham kiradi; jigardagi o’tning pH- 7,3-8,0 va pufakdagi o’tning pH-6,0-7,0 ga teng. O’tning birlamchi kislotalari – xoll va xenodezoksixol kislotalari jigar hujayralari (gepatositlar) da xolesterindan hosil bo’lib, glisin yoki taurin bilan birikib natriy tuzlari (glikoxol) va kaliy tuzlari (tauroxol) kislotalari shaklida chiqariladi. Ichakda esa ular bakterial flora ta’siri ostida ikkilamchi o’t kislotalari – dezoksixol va litoxollarga aylanadi. Ichakdan o’t kislotalarining 90% igacha qonga reabsorbsiyalanib, jigarga qaytadi. O’t pigmentlariga bilirubin va biliverdin kiradi. Bilirubinning oksidlanishi tufayli biliverdin hosil bo’ladi. Odam o’tida asosan bilirubin bor. Eritrositlar parchalanganda chiqadigan gemoglobindan bilirubin hosil bo’ladi. 1 g gemoglobindan 40 mg bilirubin hosil bo’ladi. O’t – safroning hosil bo’lishi (xolerez) ovqat iste’mol qilgan vaqtda ortadi. Lekin xolerezning eng asosiy sababchisi sekretin hisoblanadi, chunki uning ta’sirida o’tning sekresiyasi va undagi bikarbonatlarning miqdori oshadi. Xolerez jarayoni uchun ichakdan qonga so’riladigan o’t kislotalarning ahamiyati juda katta, ular o’t va undagi organik moddalarning miqdorini ko’payishiga sababchi bo’ladi. O’t hosil bo’lishini qo’zg’atuvchi gumoral ta’sirlovchilar orasida o’tning o’zi alohida o’rin tutadi. Qonga o’t yuborilganda jigar hujayralarining sekretor ishi kuchayadi, natijada ular qonga kiritilganiga qaraganda ko’proq o’t chiqaradi. Ba’zi moddalar gumoral yo’l bilan ta’sir etib, jigar hujayralarida o’t hosil bo’lishini qo’zg’aydi. Gastrin, sekretin va go’sht ekstraktlari shunday gumoral moddalardan hisoblanadi. Bu moddalarning hammasi sekretor hujayralarga bevosita ta’sir etib, o’t-safro hosil bo’lishini qo’zg’aydi. O’t asab impulslarining ta’sirida refleks yo’li bilan ham hosil bo’ladi. Adashgan va o’ng diafragmal asablar qo’zg’alishi natijasida o’tning jigar hujayralaridan chiqishi kuchayadi, simpatik asablar esa, aksincha, o’t sekresiyasiga tormozlanuvchi natija beradi. Bu murakkab jarayonga reflektor yo’li bilan ham ta’sir yetkazish mumkin. Masalan, me’da, ingichka va yo’g’on ichaklarning reseptorlaridan (intero reseptorlardan) keladigan asab impulslari ham o’t chiqarish jarayoniga o’z ta’sirini yetkazadi. Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i o’tning hosil bo’lishiga va ajralib chiqishiga ishtirok etib, jigarning fiziologik holati va organizm tomonidan iste’mol qilingan ovqatning turiga qarab o’t chiqarishi jarayonini boshqaradi. Iste’mol qilingan ovqat turiga qarab, o’tning miqdori va tarkibi turlicha bo’ladi. Sut, go’sht va non kuchli o’t chiqaruvchi omillarga kiradi. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, go’sht yeyilganda o’tning ishlab chiqarish davomiyligi 7 soatga teng, nonda 10 soat va sutda 9 soat. O’t go’sht va sutga ko’p miqdorda sekresiyalanadi, nonda esa kam. .12. O’t – safroni ajralib chiqishi Ovqat yeyilgach qisqa vaqt (5-10 daqiqa)dan keyin o’n ikki barmoq ichakka o’t-safro tusha boshlaydi. Turli ovqat moddalari iste’mol qilinganda o’t chiqish egri chiziqlari turlicha bo’ladi. Ovqatning oxirgi porsiyasi me’dadan chiqqach o’t ajralishi to’xtaydi. Uning ichakka chiqadigan birinchi porsiyalari to’q rangli bo’ladi, bu o’t pufagidan o’t chiqayotganligini ko’rsatadi; keyin tiniqroq o’t – jigar o’ti ajrala boshlaydi. O’t pufagining va umumiy o’t yo’li sfinkterining (o’t yo’lining qisuvchi mushagi) kelishib ishlashi tufayli o’t chiqadi. Bu sfinkter umumiy o’t yo’lining o’n ikki barmoqli ichakka quyiladigan joyida bo’lib, ichakka o’t chiqishini boshqarib turadi. O’t ichakka ikki – reflektor va gumoral - mexanizm ta’sirida chiqadi. O’t chiqishining reflektor mexanizmi shartsiz reflektor ta’sirotlarida, ya’ni me’da va ichakka ovqat tushganda, shuningdek shartli reflektor ta’sirotlarida (ovqat ko’ringanda yoki ovqat to’g’risda gapirilganda) namoyon bo’ladi. Me’da shilliq pardasining mexanik yo’l bilan ta’sirlanishi o’t pufagini refleks yo’li bilan qisqartiradigan ta’sirlovchilardan biridir. O’t pufagining qisqartiradigan asosiy stimulyator – xolesistokinin hisoblanadi. O’tning ajralib chiqishiga sezilarli darajaga ta’sir ko’rsatadigan qo’zg’aluvchilarga: tuxum, sut, go’sht va yog’lar kiradi. Ovqatni iste’mol qilish va shunga bog’liq bo’lgan shartsiz va shartli qitiqlagichlar o’t ajralish jarayonini faollashtiradi. Dastlabki fazada birlamchi reaksiya ro’y beradi: o’t pufagi bo’shashadi, so’ngra qisqaradi; 7-10 daqiqadan keyin o’t pufakning asosiy evakuator faoliyati boshlanib, 3-6 soat davomida qisqarib va bo’shashib turadi. Undan keyin, uchinchi fazada o’t pufagining faolligi keskin pasayib, unda yana jigardan o’tayotgan o’t zaxira sifatida saqlanib turadi. Xolesistokinin – pankreozimin o’t pufagini qisqartiradi, oddiy sfinkteri mushaklarini bo’shashtiradi va natijada o’tni o’n ikki barmoq ichakka quyilishini yengillashtiradi. Uroxolesistokinin va gastrin moddalari ham ayni shunday ta’sir qiladi. O’t pufagining shilliq pardasida sintez bo’ladigan antiuroxolesistokinin xolesistokinin va uroxolesistokininning antagonisti hisoblanadi, ya’ni ularga qarama-qarshi ta’sir yetkazadi. Hazm jarayoni davomida sfinkter Oddi ochiq turadi, shu bois o’t o’t pufagidan o’n ikki barmoq ichakka erkin kiraveradi. oxirgi ovqat lo’qmasi o’n ikki barmoq ichakdan o’tgan zamon sfinkter yopiladi. 13. Ovqatning yo’g’on ichakda hazm bo’lishi. Yo’g’on ichakning oldingi bo’limi asosan suvni so’rilishi uchun moslashgan bo’lib, uning orqa bo’limida esa najas shakllanadi. Yo’g’on ichakda suv so’rilishi natijasida unga ximus quyuladi. Suv bilan bir vaqtda elektrolitlar va suvda eruvchi vitaminlar ham so’riladi. Ammo bu moddalar yo’g’on ichakda ingichka ichakdagiga nisbatan juda oz so’riladi. Yo’g’on ichak suyuqligining reaksiyasi ishqoriy bo’lib, pH 8,5-9,0 ga teng. Uning tarkibiga limfositlar, shilimshiq moddalar, fermentlar (peptidaza, lipaza, amilaza, fosfataza) kiradi. Agar yo’g’on ichakdagi ximus tarkibiga yog’lar o’tsa, ular so’rilmasdan tashqariga chiqarib tashlanadi. Ovqat asosan ingichka ichakda hazm qilinib va so’rilib bo’ladi. Yo’g’on ichakda karbonsuvlarni bijg’itadigan va oqsillarni chiritadigan talaygina bakteriyalar bor. Ichakdan o’tadigan o’simlik kletchatkasi bakteriyalarning ta’sirida parchalanadi. Shundan hosil bo’ladigan moddalar ichak shirasidagi fermentlarning ta’siri bilan hazm bo’lib, qonga so’riladi. Oqsillar va so’rilmay qolgan boshqa moddalar chiriganda, yuqorida qayd qilib o’tganimizdek, ulardan zaharli moddalar hosil bo’ladi. Bu moddalar qonga so’rilib, organizmni zaharlagan bo’lar edi, ammo organizm zaharlanmaydi, chunki bunda jigar himoya funksiyasini o’taydi. Ma’lumki, yo’g’on ichakning anatomik qismlari – ko’richak, ko’tariluvchi chambarichak, ko’ndalang chambarichak, tushuvchi chambarichak, S – simon va to’g’ri ichakdan iborat bo’ladi. Katta yoshdagi odamlarda yo’g’on ichakning uzunligi 1,5-2,0 m bo’ladi. Yo’g’on ichak devorida shilliq qavat, shilliq osti qavat, mushak va seroz qavatlar bor. Shilliq qavat serburmali bo’lsada, mikrovorsinkalar yo’q. Shilliq osti qavatda yog’ hujayralari ko’p, bu yerda tomir va asab chigillari joylashgan. Mushak qavati ichki-aylanma va tashqi-uzun silliq mushak tolalardan tashkil topadi. Tashqaridan yo’g’on ichak seroz qavati bilan qoplangan. Odam go’shtli yoki aralash ovqat iste’mol qilganda hazm jarayoni umuman qariyb 1-2 kecha-kunduz davom etadi, bu vaqtning yarmidan ko’prog’i ovqat qoldiqlarining yo’g’on ichakdan o’tishi uchun ketadi. Yo’g’on ichakda avtomatiya bor, ammo u ingichka ichakdagiga qaraganda kamroq seziladi. Ko’richak, ko’tariluvchi va ko’ndalang ichaklar parasimpatik tolalarni adashgan asabdan oladi. Yo’g’on ichakning qolgan qismiga esa, orqa miyaning dumg’aza segmentlaridan kelgan harakatlantiruvchi parasimpatik tolalar kelib tutashadi. Bundan tashqari, yo’g’on ichakka yuqori va asosan pastki tutqich tugunlaridan simpatik tolalar kelib qo’shiladi. Yo’g’on ichakning harakat faoliyati asosan shilliq pardasining mexanik ta’sirlanishi tufayli qo’zg’aladi. Shunday qilib, yo’g’on ichak uchun sekretor, harakat va so’rish faoliyatlari xos. Ichak shirasi mexanik ta’sirot bo’lmaganda oz miqdorda ajraladi. Unga mexanik (rezina naycha, balloncha orqali) ta’sirot ko’rsatilsa, shira ajralishi keskin ortadi. Yo’g’on ichak shirasi suyuq va quyuq qismlardan iborat. Suyuq qismi rangsiz, tiniq, u ishqoriy reaksiyaga ega. O’rta hisobda 98,6% suv, 0,63% organik va 0,68% anorganik moddalardan iborat. Shiraning quyuq qismi kulrang-sarg’ish bo’lib, shilliq pardadan shilinib tushgan epitelial hujayralar, oz miqdordagi limfoid unsurlar va shilimshiqning aralashmasidir. Shirada katepsinlar, peptidazalar, lipaza, ishqoriy fosfataza, amilaza, nukleaza, ureaza faolligi, mavjudligi aniqlangan. Bulardan ishqoriy fosfataza eng yuqori faollikka ega. 14. So’rilish So’rilish – universal fiziologik jarayondir. Ovqat moddalarining hazm yo’lidagi bir yoki bir necha qavat hujayralar orqali qonga va limfaga o’tishi so’rilish deb ataladi. So’rilish tufayli organizm me’da-ichak yo’llaridan hamma zaruriy moddalarni qabul qilib oladi, chunki so’rilish butun hazm yo’llarida kuzatiladi. So’rilishning faolligi me’da-ichak yo’llarining turli bo’limlarida turlicha bo’ladi. U ichakning shilliq qavatining tuzilishiga, ovqatning hazm darajasi va me’da-ichakda harakat qilayotgan ovqatning tarkibiga bog’liq. Og’iz bo’shlig’idagi shilliq pardaning so’rilish qobiliyati bor, lekin bu yerda ovqatning oxirgi mahsulotlariga parchalanmaganligi sabali so’rilish jarayoni og’izda uncha katta ahamiyatga ega bo’lmaydi. Bu yerda asosan dorivor moddalar so’riladi. Qizilo’ngachda so’rilish jarayoni umuman ko’zatilmaydi. Me’dada suv, mineral tuzlar, monosaxaridlar, alkogol, dorivor moddalar, gormonlar, albumoz va peptonlar so’riladi. Asosiy so’rilish jarayoni ingichka ichakda o’tadi. Karbonsuvlar glyukoza, galaktoza va fruktoza (monosaxaridlar) ingichka ichakning yuqori bo’limlaridan qonga so’riladi. Ingichka ichakning pastki bo’limlarida ximus tarkibida parchalanadigan moddalar yo’qligi sababli, so’rilish jarayoni o’tmaydi. Ingichka ichakning yuqori bo’limlaridan qonga oqsillar va aminokislotalar so’riladi. Bu yerda go’sht, tuxum, sutlarning 90-95%, non, meva va kletchatkaning 60-80% i so’riladi. Ma’lumki, neytral yog’lar fermentlar tomonidan gliserin va yog’ kislotalarigacha parchalanadi. Gliserin suvda eriydi, shu bois qonga juda oson so’riladi. Yog’ kislotlalari esa o’t kislotalari bilan to’qnashgan va kompleks birikmalar hosil qilgandan keyin so’riladi. Yog’larning asosiy qismi 70% limfaga va 30% qonga so’riladi. Suv, mineral tuzlar, vitaminlar ingichka ichakning turli bo’limlaridan qonga so’riladi. Ovqat moddalarining ko’pchiligi ingichka ichakda so’rilgani uchun mu’tadil fiziologik sharoitda ular yo’g’on ichakda unchalik ko’p so’rilmaydi. Yo’g’on ichakka oson parchalanuvchi va so’riluvchi moddalar ko’p tushgandagina so’rilishi mumkin. Ovqatlantiruvchi klizmalar, ya’ni oson o’zlashtiriladigan ovqat moddalarini to’g’ri ichakka yuborish shunga asoslangan. Biroq bu yo’l bilan odam hayotini uzoq saqlab bo’lmaydi. Yo’g’on ichakda suv tez so’riladi. Modomiki, shunday ekan, yo’g’on ichak holatining buzilishi natijasida ich suyuqlashib ketib, organizm suv ko’p yo’qotadi. 15. Suv va mineral tuzlarning so’rilishi. Suv ichak bo’shlig’iga ovqat va hazm shiralari bilan kiradi. Ichakka 1 l so’lak, 1,5-2 l me’da shirasi, 0,75-1 l o’t, 0,6 l cha me’da osti bezi shirasi va 1 l ichak shirasi, demak hammasi bo’lib 5-6l suyuqlik tushadi. Bu miqdorga yana bir kecha kunduzda iste’mol qilinadigan suv (taxminan 2 l gacha) qo’shiladi. Ichakdan esa hammasi bo’lib 150 ml suv axlat bilan chiqib ketadi. Suvning qolgan hamma qismi qonga so’riladi. Suvning so’rilishi me’dada boshlanadi; ingichka va yo’g’on ichakda suv tez so’riladi. Suvda erigan Na, K, Ca tuzlari (xloridlar va fosfatlar) asosan ingichka ichakda so’riladi. Bu tuzlarning so’rilishi ularning organizmdagi miqdoriga ham bog’liq. Masalan, qondagi kalsiy miqdori kamayganda me’yordagidan ko’ra tezroq so’riladi. 16. Jigar va uning funksiyalari. Jigar organizm uchun juda katta ahamiyatga ega, uning vazifalari xilma-xil bo’lib, odam uchun hayotiy zarur a’zo hisoblanadi. Dastlab jigar moddalar almashinuvida muhim rol o’ynaydi. Hazm bo’lgan moddalar ichaklardan qonga so’riladi, darvoza venasi ushbu moddalar jigarga tushadi. Bu yerda mahsulotlarning qayta hazm bo’lishi va kerakli vaqtda zaharsizlantirishi kuzatiladi. Karbonsuvlarning almashinuvida jigarning ahamiyati shundan iboratki, unda glikogen zaxira bo’ladi. U jigarda nafaqat karbonsuvlardan, balki dezaminlanish (amin guruhlarning ajralishi) dan, aminokislotalardan shuningdek, yog’lardan ham sintez bo’ladi. Glikogenning jigarda glyukozagacha parchalanishi va uning qonga o’tishi qondagi qand konsentrasiyasining doimiyligini ta’minlaydi. Yog’lar va lipoidlar ham oz miqdorda bo’lsada, jigarda zaxira bo’lib turadi. Shu joyni o’zida neytral karbonsuvlardan neytral yog’lar va aminokislotalarning azotsiz komponentlari sintez bo’lishi kuzatiladi. Jigarda lipoidlar ham, masalan, xolesterinning efiri sintezlashadi. Eng oxirida, jigarning yog’lar almashinuvidagi ahamiyati yana shundan iboratki, bu a’zoda ovqatning hazm bo’lishi va so’rilishi uchun zarur bo’lgan eng asosiy modda – o’t ajralib chiqadi. Jigar oqsillar almashinuvida ham ishtirok etadi. Jigarda amalga oshiriladigan dezaminilashish jarayoni natijasida qon plazmasida uchraydigan turli oqsil (fibrinogen, albumin va boshqalar) hamda qon tomonidan tashidigan ammiakdan mochevina sintez bo’ladi. Bu jarayonning asosida jigarning himoyalash funksiyasi yotadi. Vitaminlar almashinuvida ham jigarning roli katta. Unda A vitamini bilan karotin zaxira bo’ladi. Shu yerning o’zida karotindan A vitamini hosil bo’ladi. Bu jarayonlar qalqonsimon bezining gormoni – tiroksin va gipofiz bezining tirotropin – rilizing gormoni tomonidan boshqariladi. Jigarning kasalligi natijasida A vitaminining sintezlanishi jarayoni keskin pasayib ketadi. Jigarda yana RR, V2, K, D vitaminlar ham sintezlashadi. Jigar suv almashinuvida faol qatnashadi, suvni zaxira qila oladi. Ichakdan qonga o’tuvchi suvning me’yoridan ortiq miqdori vaqtincha jigarda ushlanib qoladi. Suv tanqisligi paytda jigarda saqlangan suv miqdori qonga o’tadi. Shunday qilib, jigar qonning osmotik bosimini mu’tadil darajada saqlanib qolishida muhim rol o’ynaydi. Jigar qon aylanish tizimi uchun muhim ahamiyatga ega, chunki u qon deposi deb ataladi. Organizm uchun zarur bo’lgan vaqtda zaxiraviy qon jigardan umumiy qon aylanish doiralariga chiqariladi. Odam va yuksak darajaga rivojlangan sut emizuvchilar uchun jigar baryer (to’siq) funksiyasini bajaradi. U zaharli moddalar uchun to’siq bo’lib, ularni ushlab qoladi va sintez yo’li bilan o’tkir zaharli moddalarni kam zaharli moddalarga aylantirib organizmdan chiqarib yuboradi. Masalan, yo’g’on ichakda hosil bo’ladigan va organizm uchun zaharli moddalar – fenol, indol, skatol va boshqalar qonga so’rilgandan so’ng jigarga tushib, sulfat va glyukuron kislotalari bilan birikadi va zaharsizlantiriladi. Bu hosil bo’lgan zaharsizlantirilgan juft kislotalar siydik orqali organizmdan chiqarilib tashlanadi. Begona oqsillarni ushlanib qolishida ham jigarning baryer funksiyasi yaqqol namoyish bo’ladi. 17. Ovqat hazm qilish markazining funksional joylashishi haqida zamonaviy g’oyalar. Ovqat hazm qilish tizimining barcha murakkab va xilma-xil funksiyalari ovqat hazm qilish markazi tomonidan boshqariladi. Ovqat hazm qilish markazi haqidagi dastlabki nazariyaga I.P.Pavlov asos solgan edi. Uning fikricha, hazm markazi deganda, organizm uchun zarur bo’lgan suyuq va quyuq moddalarni iste’mol qilinishi asab faoliyatining boshqaradigan funksional yig’indisini ya’ni, ochlik, chanqov tuyg’ularini bartaraf qilish va kimyoviy tarkibini saqlanishiga qaratilgan asab faoliyati tushuniladi. Zamonaviy tasavvurlarga ko’ra ovqat hazm qilish markazi – bu murakkab reflektor tizim bo’lib, uning yadrolari uzunchoq miyada, gipotalamusda, bosh miya yarim sharlari po’stlog’ida joylashib, uning boshqarilishi tuzilmalararo funksional bog’lanish orqali amalga oshadi. Uzunchoq miyada ovqat hazm qilish markazining bulbar bo’limi – V, VII, IX va X – chi juft bosh miya asablari joylashgan. Ko’p bosqichli hazm jarayoni bosqichlarida gipotalamus yadrolarining ahamiyati juda katta. Gipotalamusning ventromedial yadrosi «to’qlik markazi», lateral yadrosi esa «ovqat markazi» deb atalganlar. Bosh miya yarim sharlari po’stlog’ining turli qismlarida, po’stloq osti yadrolarida va oraliq miyaning retikulyar to’rida, jumladan, gipotalamusda joylashgan asab hujayralari ovqat markazining tarkibiga kiradi. Ochlik va to’qlik sezilarli ovqat markazining funksional holatiga bog’liq. Ovqatga doim xulqni boshqarish, ya’ni ovqat topish va yeyish, bir butun tizim sifatida hazm yo’llari faoliyatini murakkab refleks yo’li bilan boshqarib va uyg’unlashtirib turish ovqat markazining funksiyalaridir. Ovqat markazi faoliyatida, bizning nazarimizda, asab hujayralarining o’zida ro’y beruvchi modda almashinuvi jarayonlari muhim ahamiyatga ega bo’lsa kerak. Ochlikning fiziologik mexanizmini tushuntirish uchun ikkita nazariya taklif etilgan. Birinchi nazariya ochlikni biror a’zodagi asab oxirlarining ta’sirlanishidan qat’iy nazar paydo bo’ladigan umumiy his deb talqin qiladi. Bu nazariyaga ko’ra, qon tarkibining va tanadagi turli a’zolar, jumladan, markaziy asab tizimi holatining o’zgarishi natijasida ochlik kelib chiqadi, deb faraz qilinadi. Hujayralar oson o’zlashtiradigan modda, masalan, glyukoza qonga yuborilganda ochlik hissining yo’qolishi bu nazariyaning eng kuchli dalillaridan biri qilib keltiriladi. Biroq, ochlikka mahalliy his deb qarovchi ikkinchi nazariya ham bu dalilni izohlay oladi. Ikkinchi nazariyaga muvofiq, ochlik sezgisi mahalliy jarayon bo’lib, hazm yo’lining interoreseptorlaridan bosh miyaga impulslar kelishiga bog’liq. Bu nazariya ochlik hissiga hazm yo’li davriy faoliyatining natijasi deb qaraydi. Hozirgi kunda to’qlikni yuzaga chiqaruvchi ikkita mexanizm ko’pchilik olimlar tomonidan qo’llab kelinmoqda. Birinchi mexanizm . Me’da va ichakka ovqat kirishi, ular mexanoreseptorlarining qo’zg’alishi, afferent asab orqali gipotalamusning lateral yadrosiga asab impulslarining yetib borishi va neyronlarda tormozlanish jarayonini hosil bo’lishi natijasida to’qlik hissiyoti paydo bo’ladi. Me’da reseptorlarining qo’zg’alishi natijasida oziq moddalar reflektor yo’li bilan depodan qonga chiqadi. Bu holat sensor to’qlik deyiladi. Sensor to’qlik ovqatlanishning 15-20 daqiqasida seziladi va so’rilish jarayoniga hyech qanday aloqasi yo’q. Ikkinchi mexanizm . Haqiqiy, metaboliylik yoxud ikkilamchi to’qlik bo’lib, u oziq moddalarning ichakdan qonga so’rilishi natijasida seziladi. Bu holat ovqat iste’mol qilingandan 1,5-2 soatdan keyin kuzatiladi. Adabiyot 1. Nuritdinov E.N. Odam fizologiyasi. Toshkent, «Aloqachi», 2005, 505 b. 2. Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. M.: Fizkultura, obrazovanie i nauka. 2001, 490 s. 3. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya cheloveka: - Moskva, «Sport», 2015, 610 s. 4. Astrand P.O., Rodahe K. Textbook of Work physiology. N.Y., 1990, 348 s. 5. Sterki P. Osnov ы fiziologii (per.s angl), M.: 1988, 1-2 tom, 516, 620 s. 6. Teppermen Dj., Teppermen X. Fiziologiya obmena ve щ estv i endokrinnoy sistem ы . – M.: «Mir», 1989. 7. Chatterjee H. Human phiciologi. – Yndia, Calcetta, 1993, 411 b. 8. Tkachenko B.I. Osnov ы fiziologii cheloveka. Spb, 1994, 567 b. 9. Qodirov U.Z. Odam fiziologiya. – Toshkent, «Sino», 1996, 479 b 10. Best, Taylor. – Physiological Basis of medical practic, USA, 1990, 376 b. 11. Uilmor Dj., Kostil D.L. Fiziologiya sporta i dvigatelnoy aktivnosti. Kiyev. «Olimpiyskaya literatura», 1997, 504 sb (angl tarjima).

OVQAT HAZM QILISH FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Ovqat hazm qilish sistemasi va uning funksiyalari. Ovqat hazm qilish organlari ishini o‘rganish usullari. Og‘iz bushlig‘ida ovqatning hazm bo‘lishi. So‘lakning ajralashi va tarkibi. 2. Me’dada ovqat hazm bo‘lishi. Me’da shirasining ajralishi va tarkibi. 12 barmoqli ichakda ovqat hazm bo‘lishi. Me’da osti bezi shirasining tarkibi. 3. Jigarning funksiyalari, ichak bo‘shlig‘i va devorida ovqat hazm bo‘lishi haqida tushuncha. Yo‘g‘on ichakdagi hazm jarayonlari, ovqat moddalarining parchalanish mahsulotlarining so‘rilishi. 4. Ovqat hazm bo‘lishining boshqarilishi. Muskul ishining ovqat hazm bo‘lishiga ta’siri.

1. Ovqat hazm qilish sistemasi va uning funksiyalari Odam organizmida hazm – bu murakkab fiziologik jarayon hisoblanadi, ovqat fizik va kimyoviy o’zgarishlar natijasida mayda zarrachalarga parchalanib, me’da va ichakdan qon va limfa tomirlariga so’riladi (5.1.1-rasm). Me’da-ichak yo’lining funksiyalari jumlasiga: motor (harakat), sekretor (tashqi sekresiya), inkretor (ichki sekresiya), ekskretor, so’rish funksiyalari kiradi. Motor, sekretor va so’rish funksiyalari hazm tizimining asosiy funksiyalaridir. Hazm tizimining mushaklari motor yoki harakat funksiyasini bajaradi, shu tufayli ovqat chaynaladi, yutiladi, hazm yo’li bo’ylab harakatlanadi va hazm bo’lmagan ovqat qoldiqlari chiqarib yuboriladi. Sekretor funksiya shundan iboratki, bunda tegishli bez hujayralari hazm shiralarini: so’lak, me’da shirasi, me’da osti bezining shirasi va o’t-safroni ishlab chiqaradi. Me’da va ichaklar shilliq pardalari orqali hazm bo’lgan va parchalangan oziq moddalar bevosita qon va limfaga so’riladi.

1.1.-rasm. 1-og’iz bo’shlig’i, 2-so’lak bezlari, 3-halqum, 4-qizilo’ngach, 5-jigar, 6-me’da, 7-o’t xaltasi, 8-me’da osti bezi, 9-ingichka ichak, 10-yo’g’on ichak, 11-chuvalchangsimon o’simta, 12-to’g’ri ichak, 13-o’n ikki barmoq ichak. Ovqatning fizikaviy o’zgarishlari - uning mexanik ishlanishi, maydalanishi, araiashishi va eruvchanligi oshishidan iborat. Kimyoviy o’zgarishlar deganda esa oqsillar, yog’lar va karbonsuvlarning gidroliz yo’li bilan parchalanishi bunda yuz beradigan ketma-ket bir qancha bosqichlar tushuniladi. Ovqatning kimyoviy o’zgarishlari qator gidrolitik fermentlar ta’sirida ro’y beradi: Bu fermentlar uch guruhga bo’linadi: 1) oqsillarni parchalaydigan fermentlar - proteazalar; 2) yog’larni parchalaydigan fermentlar - lipazalar; 3) uglevodlarni parchalaydigan fermentlar - karbogidrolazalar. Fermentlar hazm bezlarining sekretor hujayralarida hosil bo ’ lib , so ’ lak , me ’ da , me ’ da osti bezi va ichak shiralari tarkibida hazm yo ’ llariga kiradi . Ovqat moddalarining har bir turiga turli fermentlar ketma - ket ( ba ’ zilari oldin , ba ’ zilari keyin ) ta ’ sir etadi , natijada oziqa moddalar ma ’ lum ketma - ketlikda tobora oddiy kimyoviy birikmalargacha parchalana boradi . Shunday qilib , organizmning tirikligi uchun zarur bo ’ lgan barcha oddiy moddalar tashqi muhitda murakkab birikmalar – oqsil , yog ’ va karbonsuvlar shaklida uchraydi . Bu moddalar hazm tizimiga tushib , murakkab hazm jarayonlarida parchalanadi va keyinchalik qonga so ’ riladi . Ovqat moddalarining organizmga muntazam kirib turishi , o ’ zgarishi va o ’ zlashtirilishi organizm tuzilmalarini va ularning tiriklik faoliyatini bir butun qilib turishga imkon beradi . Ovqat moddalari organizmga so’rilgandan keyin hujayralar va to’qimalarning tuzilishi va energiya berish uchun sarf etiladi. Oqsillarning parchalanish mahsulotlari ( aminokislotalar va past molekulali peptidlar ), yog’larning parchalanish mahsulotlari ( digliseridlar va monogliseridlar, gliserin, yog’ kislotalar ) va karbonsuvlarning parchalanish mahsulotlari ( poli - va monosaxaridlar, dekstrina, disaxaridlar va monosaxaridlar ) shunday moddalar jumlasiga kiradi.

Faqat suv, mineral tuzlar va ovqatdagi ba’zi organik birikmalar o’zgarmasdan qonga so’riladi. 2. Ovqat hazm qilish organlari ishini o‘rganish usullari Hazm fiziologiyasining asoschisi buyuk rus olimi I.P.Pavlovdir. O’zining shogirdlari bilan hazm fiziologiyasiga yangicha jarrohlik usullarini tadbiq etib birinchi bo’lib hazm tizimining asab va gumoral yo’llari orqali boshqarilish nazariyasini kashf etgan. I.P.Pavlov hazm a’zolari funksiyasini tekshirishning eksperimental – jarrohlik usulini xronik tajribalarda eng yuqori darajagacha takomillashtiradi. Bu usul shundan iboratki, jarrohlik maxsus joylarda, jarrohlikning barcha qoidalariga va ehtiyoj choralariga rioya qilib o’tkaziladi va hazm yo’lining biror qismiga sun’iy yo’l – fistula o’rnatiladi. Biror a’zo (me’da, ichak, o’t xaltasi) bo’shlig’i yoki hazm bezi yo’lini tashqi muhitga tutashtirish uchun jarrohlik qilib ochilgan sun’iy yo’l fistula usuli deb ataladi. Fistula usuli jarrohlik qilingan a’zo funksiyasini uzoq muddatda, istagan vaqtda kuzatish imkonini beradi. Ayni vaqtda fistula jarrohligi shunday o’tkaziladiki, tekshirilayotgan a’zoning qon aylanishi va innervasiyasi me’yor darajasida saqlanib qolinadi. I.P.Pavlov va uning shogirdlari bu yangi xronik usullardan foydalanib, fiziologiyada yangi sintetik oqim yaratdilar. I.P.Pavlovga qadar hukm surib kelgan tahliliy oqim organizmning ayrim qismlari ishini o’rganishga va ularning barcha tabiat hodisalariga bo’lgan munosabatlarini aniqlashga qaratilgan bo’lsa, sintetik oqim har bir a’zoning ahamiyatini, butun organizmda tutgan o’rnini, boshqa a’zolar bilan bog’langan holda ishlashini o’rganishga qaratiladi. Ovqat hazm qilish a’zolarining ishini o’rganish sohasida I.P.Pavlov yaratgan bu yangi sintetik oqim, a’zolar ishini bir-biri bilan va butun organizm bilan bog’langan holda o’rganishni nazarda tutadi. Tahlil va sintez uslublari bir-biriga qarama-qarshi bo’lmay, bir-biri bilan o’zaro bog’langan dialektik birlikdan iborat.

Shunday qilib, I.P.Pavlovning nazariyasiga ko’ra, tahlil bilan sintez uslublarini birligi sintetik fiziologiyaning asosiy tomonlarini tashkil qiladi. Organizm funksiyalarini bunday bir-biri bilan bog’langan holda o’rganish tahliliy usuldan, ya’ni organizmni ayrim bo’laklarga bo’lib, ularni sun’iy sharoitda o’rganish usullaridan farq qiladi, albatta. Shunday qilib ovqat hazm qilish murakkab fiziologik jarayon bo’lib, bunda ovqat fizik va kimyoviy o’zgarishlar natijasida mayda zarrachalarga parchalanadi, keyinchalik parchalanish mahsulotlari me’da va ichak bo’shlig’idan qon hamda limfa tomirlariga so’riladi. Ovqat og’iz bo’shlig’ida tishlar yordamida, me’da va ichaklarlarning mayatniksimon hamda peristaltik harakati natijasida maydalanishiga fizik o’zgarish deb ataladi. Ovqat tarkibidagi oqsil, yog’, uglevodlarning fermentlar ta’sirida parchalanishi kimyoviy o’zgarish deb ataladi. I.P.Pavlov ovqat hazm qilish a’zolari ishini sintetik usul bilan o’rganish uchun so’lak bezlari yo’lini tashqariga chiqarishni, me’dadan kesib kichik me’dacha hosil qilishni, o’t yo’lidan teshik ochishni va shu kabi boshqa bir qancha jarrohlik ishlarini amalga oshirishni taklif etadi. I.P.Pavlov taklif etgan xronik usullar yordamida ovqat hazm qilish tizimining ayrim qismlarida ovqat moddalarining qanday o’zgarishi, bezlardan chiqadigan shiraning ovqat turiga qarab xilma-xil bo’lishi, har xil ovqat moddasi tarkibiga qarab hosil bo’ladigan shiraning miqdori va tarkibi, ovqat hazm qilish a’zolari orasidagi o’zaro munosabat va bu a’zolarning sekret chiqarish funksiyasining o’zaro bir-biri bilan bog’lanishi kabi fiziologik jarayonlar aniqlandi. I.P.Pavlov o’zining juda ko’p tajriba va kuzatishlariga asoslanib, ovqat hazm qilish markazi, uning reflektor faoliyati haqida yangi ta’limot yaratdi. Bu ta’limotga muvofiq ovqat hazm qilish vaqtida bezlardan shiraning chiqishi va hazm a’zolarining harakati bosh miya sharlari po’stlog’i hamda po’stlog’ ostidagi yadrolar tomonidan boshqarilishi to’liq o’z isbotini topdi. Shunday qilib, I.P.Pavlov tomonidan bajarilgan barcha ishlar va u yaratgan hazmning reflektor nazariyasi fiziologiya fanida yangi sahifa ochdi, ko’p

Похожие

Ovqat hazm qilish sistemasi kasalliklari gastrit, surunkali pankreatit 26v
HASHAROTLARNING ANATOMIYASI, TERI QOPLAMI, OVQAT HAZM QILISH SISTEMALARINING TUZILISHI
HAZM TIZIMI KASALLIKLARI
NAFAS FIZIOLOGIYASI
QON FIZIOLOGIYASI