HUQUQIY IFORMATIKA MODELLASHTIRISH MEDODI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

72.3134765625 KB

Скачать

HUQUQIY IFORMATIKA MODELLASHTIRISH MEDODI.
REJA:
1.Huquqiy informatika predmeti
2.Huquqiy informatikaning integrat funksiyasi
3. Tizimlarni tahlil qilish metodi

O'zbekistonning davlat va huquq sohasini axborotlashtirish borasidagi
murakkab vazifalarni hal qilish ilmiy bilimlarning yangi sertarmoq tizimini
vujudga keltirishni talab qiidi. Yangi fanlararo tarmoq — huquqiy informatika
ana shu vazifalarni hal qilishga javob beradi. Umumiy va huquqiy informatika
g‘oyalari dastlab murakkab dinamik tizimlarni boshqarish qonunlari haqidagi
fan - kibernetika tarkibida rivojlandi. Informatikani mustaqil fanga ajratish
masalasi faqat ayrim olimlar tomonidan qo'yildi. Jumladan, mazkur sohaning
yetakchi mutaxassislaridan biri V.l. Siforov informologiya - axborotlarni
uzatish, taqsimlash, qayta ishlash va o'zgartirish qonunlari haqidagi fan
g'oyasini ilgari surdi. Bunda informologiya mazmuniga axborotlarni kodlash,
koddan chiqarish, eslab qolish, saqlash, qidirish, ajratib olish, yetkazish,
taqqoslash, ifoda etish, ishlab chiqarish va foydalanish kirishi nazarda tutildi
(1976). 60- yillaming oxirida «informatika» tushunchasi mamlakatimizda faqat
axborot texnikasi bilan emas, balki ilmiy axborot nazariyasi
(«dokumentalistika») bilan ham bog'landi. Bunga ko'p jihatdan A.I. Mixaylov,
A.I. Cherniy va R.S. Gilyarevskiyning «Informatika asoslari» (1968) asarining
e’lon qilinishi sabab bo'ldi. Asarda ilmiy-texnik axborot tushunchasi va unga
ishlov berish usullari batafsil ko'rib chiqildi. 1982-yili kibernetika va
informatika sohasidagi atoqli olim V.M. Glushkovning «qog'ozsiz informatika
asoslari» monografiyasi e’lon qilindi. Ushbu monografiyada axborot
tushunchasi va unga ishlov berish usullari, ilmiy tadqiqotlar, noshirlik faoliyati,
tibbiyot, ta’lim, loyihalash ishlari, kredit-moliya munosabatlari sohalaridagi
qog‘ozsiz texnologiyalaming amaliy masalalari ko'rib chiqildi. Tashkiliy
tizimlarni avtomatlashtirish va turdosh masalalarga alohida e’tibor qaratildi.
Umumdavlat avtomatlashtirilgan tizimi g'oyasi ilgari surildi. Informatikaning
tushunchalar apparatini shakllantirishda GR. Gromovning «Milliy axborot
resurslari: sanoatda foydalanish masalaiari» (1984) monografiyasi katta rol
o'ynadi. Bu monografiyada milliy axborot resurslari, ulardan sanoatda
foydalanish, EHM sanoatining o'sish sur’atlari, axborot texnologiyalari va

dasturlashtirish fanining rivojlanish istiqbollari ko'rib chiqilgan. Axborot
resurslari - mamlakat mehnatga layoqatli aholisi eng malakali va ijodiy jihatdan
faol qismi intellektual faoliyatining bevosita mahsulidir. Milliy axborot
resurslari - nisbatan yangi iqtisodiy kategoriya. Bu resurslarni miqdoriy
baholash va ularning boshqa iqtisodiy kategoriyalar bilan aloqasi masalasining
to'g'ri qo'yiNshi turli bilim sohalaridagi mutaxassislar va olimlardan
hamkorlikdagi uzoq izlanishlarni talab etadi. 80-yillarning oxirlaridan
O'zbekistonda ikkinchi kompyuter inqilobi boshlandi. «Informatika» atamasi
faqat fannigina emas, amaliy faoliyat yo'nalishini ham anglata boshladi.
Informatika xalq xo'jaligining tarmog'i sifatida kompyuter texnikasi, dasturiy
mahsulot ishlab chiqarish va zamonaviy axborotlarga ishlov berish
texnologiyalarini ishlab chiqish bilan bog'liq turli xo'jalik yuritish shakllaridagi
turdosh korxonalar majmuidan tashkil topadi. «Informatika» atamasi 60-yillarda
Fransiyada vujudga kelgan bo'lib, elektron hisoblash mashinalari yordamida
axborotlarga avtomatlashtirilgan ishlov berish sohasi ana shu atama bilan
atalgan. Fransuzcha informatique atamasi information (axborot) va automatique
(avtomatika) so'zlarini qo‘shish yo‘li bilan hosil qilingan bo'lib, «informatsion
avtomatika yoki axborotlarga avtomatlashtirilgan ishlov berish» degan ma’noni
anglatadi. Inglizzabon mamlakatlarda bu atamaga computer science (kompyuter
texnikasi haqidagi fan) atamasi mos keladi. Mamlakatimizda «informatika»
atamasining hozirgi talqini 1983 yili sobiq SSSR Fanlar akademiyasi yillik
yig'ilishi sessiyasida Informatika, hisoblash texnikasi va avtomatlashtirish
bo'limini tashkil etish haqida qaror qabul qilingan paytdan e’tiboran qaror topdi.
Informatika «EHMga asoslangan axborotlarga ishlov berish tizimlarini ishlab
chiqish, loyihalash, yaratish, baholash, bu tizimlaming ishlashi, ularning
qo'llanishi va ijtimoiy amaliyotning turli sohalariga ta’sirining barcha jihatlarini
o'rganuvchi kompleks ilmiy va muhandislik fani» sifatida talqin qilindi.
Predmetini axborotlar va axborot jarayonlari tashkil qiluvchi fanlarning
sertarmoq tizimi mavjud. Axborot jarayonlarining umumiy qonuniyatlari va

ularning matematik modellarini o'rganuvchi nazariy informatika; jamiyatdagi
axborot jarayonlarining xususiyatlarini o'rganuvchi ijtimoiy informatika;
to'g'ridan-to'g'ri amaliy vazifalarni hal qilish uchun avtomatlashtirish
vositalaridan foydalanishga mo'ljallangan amaliy informatika; muayyan fanlar
(iqtisodiyot, sotsiologiya, huquq va boshqalar)dagi axborot jarayonlarini
o'rganuvchi informatikaning tarmoq yo'nalishlari shular jumlasidan. Hozirgi
zamon informatika fani matematika va kibernetika, tizimli texnika va
elektronika, mantiq va lingvistika negizida vujudga kelgan. Uning asosiy ilmiy
yo'nalishlari hisoblash texnikasining nazariy asoslari, statistik axborot
nazariyasi, dasturlashtirish va sun’iy intellekt singari fanlarni hosil qilgan.
Umumiy va huquqiy informatikani farqlay bilish zarur. Umumiy informatika -
bu axborotlarning tuzilishi va xususiyatlarini, shuningdek, axborot faoliyatining
qonuniyatlari, uning nazariyasi, metodikasi va tashkilotini o'rganuvchi fandir.
Umumiy informatikaning maqsadi axborotlarni yozib olish, to'plash, tahliliy-
sintetik ishlov berish, saqlash, qidirish va tarqatishning maqbul usul va
vositalarini ishlab chiqishdan iborat. Mavjud ishlar umumiy informatikaning
tuzilishiga tegishli quyidagi qoidalarni ta’riflash imkonini beradi. 1. Axborot va
axborotlashtirishning ijtimoiy masalalari. Ijtimoiy axborot. Axborotning
jamiyatdagi roli. Axborot jamiyati konsepsiyasi. Axborot xavfsizligi.
Axborotlashtirishning ijtimoiy oqibatlari. 2. Nazariy va matematik informatika.
Algoritm, model, formalizatsiya tushunchalari. Qarorlar qabul qilish nazariyasi,
matematik va mantiqiy apparat. 3. Sun’iy intellekt nazariyasi. Intellektual va
psixik jarayonlarni kompyuterda modellashtirish. Ekspert tizimlar. Obrazlarni
tanib olish. Intellektual robotlar. 4. Hisoblash texnikasi va dasturlash. EHM
arxitekturasi. Dastur va dasturlash. EHMning yaratilishi tarixi. Rivojlanish
tendensiyalari. Kompyuter tarmoqlari va tizimlari. 5. Amaliy informatika. Fan
va amaliyotning turli sohalarida (iqtisodiyot, texnika, har- biy ish, huquq va
boshqalarda) axborotlarni to'plash va ularga ishlov berish usullarini qo'llash
masalaiari. Informatika amaliy fan sifatida axborot jarayonlaridagi qonuniyatlar

(axborotlarni jamg'arish, qayta ishlash va tarqatish)ni o'rganish, inson
faoliyatining turli sohalarida kommunikatsiyalarning axborot modellarini
yaratish, axborot tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish bilan
shug'ullanadi. Huquqiy informatika umumiy informatikaning amaliy tarmog'i
hisoblanadi. Huquqiy informatikaning vazifalari va tabiatini tushunishga
nisbatan har xil yondashuvlar mavjud. Aytib o'tilgan qarashlardan kelib chiqib
unga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Huquqiy informatika-b u yuridik
faoliyat sohasidagi axborot jarayonlarining qonuniyatlari va xususiyatlari, ulami
avtomatlashtirish, yuridik faoliyatni takomillashtirish va uning samaradorligini
oshirish hamda huquqiy vazifalarni hal qilish uchun huquq fanlari nazariyasi va
metodologiyasi, matematika, informatika va mantiq, vosita va usullaridan
kompleks foydalanish negizida yaratiladigan avtomatlashtirilgan axborot
tizimlarining tuzilishi va ulardan foydalanish usullari haqidagi fanlararo bilim
sohasidir.
ydalaTurli bilim sohalarini integratsiya qilish hozirgi zamon fanining asosiy
tendensiyalaridan biridir. Huquqiy informatika doirasida yuridik va boshqa
ijtimoiy, texnik, tabiiy va matematik fanlarning ma’lumotlari sintez qilinadi.
Informatika huquq fani sohasiga tadqiq qilishning aniq usullari kirib keladigan
kanal vazifasini bajaradi. Huquqiy informatikaning o'ziga xos xususiyatlaridan
biri shundaki, uning mazmunida ikki asos - yuridik va texnik asoslar uyg'un
mujassamlashgan va o'zaro bog'langan. Uni to'liq holda fanning texnik
sohalariga ham, yuridik sohalariga ham mansub deb topib bo'lmaydi. Bu tipik
kompleks, chegarali va integrativ bilim sohasidir. Huquqiy informatikada
umumiy huquq nazariyasi - huquqiy hodisalar va jarayonlaming qpnunlyatlarini
ochib beruvchi funda mental huquqshunoslik fanining ma’lumotlaridan
foydalanish katta ahamiyatga ega. Axborotlashtirish jarayoni huquq fanida
ishlab chiqilgan to‘g‘ri itmiy-nazariy asoslarga tayanishi lozim.
Yurisprudensiyada huquqning umumiy nazariyasi muammolariga unumli
yoncfashuv qaror topayotir. Unga muvofiq mazkur nazariya huquqni

tushunishga falsafiy, sotsiologik va maxsus yuridik yondashuvlarning birligini
aks ettiradi. Har bir yondashuv huquq nazariyasini o'rganishning yagona
predmetini tashkil etuvchi hodisa va jarayoplarning tegishli doirasiga nisbatan
o'z nuqtai nazariga ega bo'ladi. Har bir yondashuvga o'z metodologik
xususiyatlari mos keladi. Huquq nazariyasi rivojlanishining har bir aspekti uni
bilishning murakkab dialektik jarayonini aks ettiradi. Umumiy huquq
nazariyasidagi ilmiy bilimlarning teran tuzilishini quyidagicha tavsiflash
mumkin: nazariy-huquqiy yondashuv - o'rta miqyosdagi nazariyalarni ishlab
chiqish; normativ-huquqiy yondashuv va normativ-huquqiy masalalar;
sotsiologik yondashuv va sotsiologik muammolar; tizimli-boshqaruv va tizimli-
axborot yondashuv hamda tegishli muammolar; bilish usullari haqidagi
ta’limotni rivojlantirish va yangi muayyan usullarni ishlab chiqish. Hozirgi
zamon huquq nazariyasining nazariy asosi ana shunday obyektiv ko'rinishga
ega. Bayon etilgan konsepstyaning metodologik qimmati shundaki, u universal
xususiyatga ega, chunki yuridik fanlaming keng doirasiga, shu jumladan
umumiy davlat nazariyasi va tarmoq yuridik fanlariga mansub; u juda samarali,
zotan bilimlami real ko'paytirish imkonini beradi; u prognostik xususiyatga ega,
chunki ilm-fan taraqqiyotining muhim yo'nalishlarini o'zida mujassam etgan.
Huquq tizimini axborotlashtirish muammosi umumiy huquq nazariyasining
bayon etilgan tuzilishida o'z o'rnini topgan. U huquq hodisalarini tahlil
qilishning tizimli-axborot va tizimli-boshqaruv (kibernetik) usullari bilan
bog'liq bo'limga kiritilgan. Jamiyat hayotining huquqiy sohasini
axborotlashtirish jarayoni umumiy huquq nazariyasining huquq va qonun,
qonunchilik va qonunchilik sohalari hamda huquq tizimi singari tushunchalariga
tayanadi. Qonunan belgilab qo'yilgan axborot munosabatlari tu- shunchasi,
shuningdek, axborot huquqi tushunchasi puxta ilmiy tahlildan o'tkazishni talab
etadi. Huquqiy informatika konstitutsiyaviy huquq fani bilan uzviy bog'liq.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida axborotlar sohasidagi
munosabatlarning vujudga kelishi va rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko'rsatuvchi

asosiy normalar belgilab qo'yilgan. Jumladan, 0 ‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 29-moddasiga binoan har kim o‘zi istagan axborotni izlash,
olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi
qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar bundan
mustasnodir. Konstitutsiya fuqarolarning shaxsiy hayoti, davlat organlarining
materiallari va hujjatlari haqidagi axborotlar tushunchasini, shuningdek, maxsus
rejimli axborotlarning tur—xili sifatida davlat sirlari tushunchasini kiritadi.
Konstitutsiyada axborot olish huquqini amalga oshirish tartibini tartibga
soluvchi normalar belgilangan. Axborotlami olish va tahlil qilish bilan bog'liq
muammolar barcha yuridik fanlarda vujudga keladi. Umumiy va huquqiy
informatika til haqidagi fan - lingvistika bilan uzviy bog'liq. Informatika til,
so‘z, alifbo, gap, matn singari tushunchalardan keng foydalanadi. Matn
tuzilishini o'rganish lingvistikaning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
Zamonaviy kompyuter - matn bilan ishlashni avtomatlashtirishning qudratli
vositasidir. Ko'pgina katta mehnat sarfini talab etuvchi jarayonlar, masalan,
matnlarga statistik ishlov berish, har xil lug'aviy va leksik kartotekalarni yuritish
ishlarini avtomatlashtirish imkoniyati tug'ildi. Kompyuterlar paydo bo'lgani
zahoti ular bilan muomala qilish muammosi vujudga keldi. Oddiy tabiiy til bu
muammoni hal qilishning eng yaxshi usuli bo'lishi mumkin. Ammo bunday
o'zaro ta’sirni tashkil etish uchun eng awalo tabiiy tildan insonlarning o'zaro
aloqalari jarayonida foydalanish qonunlari va o'ziga xosliklarini tushunib yetish
lozim. Informatikada psixologiyaning xotira, tafakkur, idrok etish va tanib olish
singari tushunchalari qo'llanadi. Informatikaning rivojlanishi bugungi kunning
vazifalaridan biri inson intellektini o'rganish bo'lgan Dsi:fflfl^va^fcwmioQ
yutuqlari bilan uzviy bog'liq. Psixologiyada hozir alofVidayd'ttaBsiht'j^if^on
intellekti, xotirasi va tafakkurining qoriuniyatlarini obhib^eruvchi kognitiv
psixologiya faol rivojlanmoqda. Kognitiv psixologiya insonning o'zi va atrof
olam haqidagi bilimlarini, shuningdek, bilimga ega bo'lishni ta’minlovchi
jarayonlarni o'rganadi. Huquqiy informatika bilishning matematik usullaridan

faol foydalanadi. Matematika miqdoriy nisbatlar va makonga oid shakllarni
o'rganuvchi aniq abstrakt fandir. Matematikaning aniqligi uning asosiy o'rganish
usullaridan bin qaf iy mantiqiy mulohazalar ekanligi, o'rganish natijalari esa
qat’iy mantiqiy ko'rinishda shakllanishini bildiradi. Matematikaning abstraktligi
esa uning o'rganish obyektlari matematik modeller ekanligini bildiradi. Bitta
model birbiriga o'xshamaydigan har xil hodisalaming xususiyatlarini ma’lum
darajadagi yaqinlik bilan tavsiflashi mumkin. XX asrning ikkinchi yarmida
informatika, kibernetika, iqtisodiyot, lingvistika va boshqa qator fanlarning
talablari ta’sirida matematikaning ulkan binosida chuqur qayta qurish amalga
oshirildi. O'ziga xos ilmiy inqilob sodir bo'ldi. Informatika axborotlarga ishlov
berish, ularni uzatish va ulardan foydalanish modellarini tuzish va o'rganish
uchun matematika usullaridan foydalanadi, informatikaning nazariy negizini
yaratadi. Axborot o'z tabiatiga ko'ra diskret tasawurga moyil. Axborotlarni,
odatda, diskret ko'plik ko'rinishida tavsiflash mumkin. Demak, nazariy
informatika o'z xususiyatiga ko'ra diskret matematikaga yaqin turadi. Matematik
mantiqqa tayanuvchi fanlar axborotlarga kompyuterlar yordamida ishlov berish
jarayonlarini tahlil qilish uchun mantiq yutuqlaridan foydalanish imkonini
beradigan metodlami, shuningdek mantiqiy tip modellari asosida
kompyuteming o'zida sodir bo'ladigan jarayonlarni o'rganish imkonini
beradigan metodlarni ishlab chiqmoqdalar. Bu metodlarning har xil turlari
mavjud: formal tizimlar, avtomatlar, o'yin modellari va boshqalar. Metodning
turi obyektning informatsion mazmunidan kelib chiqib tanlanadi.
Mutaxassislarning fikricha, informatikaning taraqqiyoti uning matematik
negizining rivojlanishiga ko'p jihatdan bog'liq. Huquqiy informatikaning texnik
fanlar bilan aloqasi huquq fani va amaliyotining ehtiyojlari uchun har xil
rusumdagi zamonaviy elektron hisoblash mashinalaridan faol foydalanish orqali
amalga oshiriladi. O'z navbatida EHMdan foydalanish huquqiy informatikaning
qiziqishlari sohasiga formal mantiq va matematika appa- ratining jalb etilishiga
asoslanadi, zero busiz huquq normalarini EHM xotirasiga kiritish oldidan

formalizatsiya qilib bo'lmaydi. Yuridik fanining har bir sohasi o'z bilish
obyektining axborot modelini yaratishi lozim. Bu umumiy va huquqiy
informatika usul va vositalaridan faol foydalanishni nazarda tutadi. Qonun
hujjatlariga doir avtomatlashtirilgan axborot-qidiruv tizimlarini tashkil etishda
tarmoq yuridik fanlarida (fuqarolik huquqi, ma’muriy huquq va boshqalarda)
mavjud bo'lgan normativ huquqiy hujjatlarning klassifikatorlaridan foyalanish
zarur.

Tizim -bu komponentlarining funksiyalariga bog'liq bo'lmagan [/ayrim umumiy
funksiyaning bajarilishi bilan birlashtirilgan o'zaro aloqador, nisbatan mustaqil
elementlarning majmuidir. Tizim tushunchasi umumiy huquq nazariyasida va
tarmoq yuridik fanlarida ancha keng qo'llanadi: huquq tizimi; huquqiy tartibga
solish tizimi; davlat organlari tizimi; elyoeiy tizim; dalillar tizimi (jinoyat,
fuqarolik yoki xo'jalik ishlari bo'yicha). Huquq tizimini o'rganishda uning
barcha iyerarxik pog'onalarida «tizim» atamasi va tizimli tahlil metodlari
qo'llaniladi. Bilishning ko'pglna xususiy metodlari negizida tizimli yondashuv
yotadi. U ompirlk faktlarni umumlashtirishning usullaridan biri bo'lib,
elementlarni bir butunga birlashtirish natijasida vujudga keladigan integrativ
sifatlarni aniqlashga e’tiborni qaratish imkonini beradi. Qonunni tizimli tahlil
qilish metodologiyasi tizimni hosil qiluvchi barcha aloqa, omil va
konstruksiyalami aniqlash; bu aloqalarni rnaqbullashtirish, ya’ni qonunning
sifati va samaradorligini yaxshilush; qonunning yaxlitligi va samaradorligini
oshirishda har bir aloqaning roli va funksiyalarini aniqlashni o'z ichiga oladi.
Tizimli-komponentli aspekt tizim tarkibining o'rganilishini aks ettiradi. Bunda
o'zaro ta’sirini tizimning yaxlitligi ta’minlaydigan komponentlar ajralib chiqadi.
Tizimli-tuzilmaviy aspekt tizim elementlarining ichki aloqalari va o'zaro
ta’sirini o'rganishni nazarda tutadi. Tuzilma tizimning ichki shakli sifatida
tushuniladi. Tizimli-funksional aspekt ushbu tizimning komponentlari o'rtasida;

komponentlar va tizim o'rtasida; tizim va u tarkibiga kiradigan boshqa tizim
o'rtasidagi axborot-funksional bogliqliklami o'rganishni nazarda tutadi. Tizimli-
kommunikatsion aspekt tizimning atrof muhit bilan o'zaro ta’sirini o'rganishni
va salbiy omillarni tahlil qilishni nazarda tutadi. Tizim tushunchasi muhim
normativ huquqiy hujjat - qonunga nisbatan ham qo'llanishi mumkin. Q onun-
bu har xil vazifalarni bajaruvchi, qonunning yaxlitligi va barqarorligini
ta’minlovchi har xil darajadagi va har xil xususiyatlarga ega bo'lgan o'zaro
aloqa qiluvchi norma, prinsip va huquq tuzilmalarining yaxlit majmuidir.
Qonunning tuzilishida tizim hosil qiluvchi omillar vazifasini qonun
konsepsiyasi, qonunning prinsiplari, boshqaruv konsepsiyasi, inson va
fuqaroning huquq va erkinliklarining in’ikosi bajaradi. Qonunda umumiy huquq
nazariyasining ko'pgina muhim kategoriyalari - huquq subyekti, huquqiy
tartibga solish mexanizmi, ijtimoiy va yuridik maqsadlar, ijtimoiy
munosabatlar, huquqiy munosabatlar va boshqalardan foydalaniladi. Amalda
qonunning tizimliligi talablari ba’zan buziladi. Bu, masalan, huquq normalari va
huquq hujjatlari o'rtasidagi ziddiyatlarda, ularning samarasizligida,
elementlarning yaxlitligi va muvozanati prinsipining buzilishida o'z ifodasini
topadi. Turli vaqtlarda va har xii holatlar munosabati bilan e’lon qilingan qonun
hujjatlari ba’zan o'zaro mos kelmaydi. Bu qonunning qo'llanishi jarayonida
qiyinchiliklar tug'diradi, qonunchilikning samaradorligini pasaytiradi. Bu esa
normativ huquqiy hujjatlarni tizimga solish zaruratini keltirib chiqaradi. Ijtim
oiy tizim lar Ijtimoiy muhitda vujudga keluvchi va faoliyat ko'rsatuvchi tizimlar
ijtimoiy tizimlar hisoblanadi. Iqtisodiy, siyosiy, ilmiy-texnik tizimlar,
boshqaruv tizimlari va ekologik tizimlar shular jumlasidan. Ularning asosiy
komponentlari odamlar, shaxslar, katta va kichik ijtimoiy tabaqalar hamda
guruhlardir. Ijtimoiy tizimlar ko'p sonli alohida elementlardan tashkil topadi. Bu
elementlar ma’lum qonunlarga ko'ra o'zaro aloqa qiladi. Huquq o'zining
regulyativ ta’siri bilan ijtimoiy tizimlarning barcha funksional komponentlarini
- ularning maqsadlari, ijtimoiy funksiyalari, axborot oqimlari, boshqa tizimlar

bilan aloqalari, maqsadlarga erishish usullari, bir marom- da ishlashdan
chekinishi, elementlar tarkibi va boshqa komponentlarini qamrab oladi. Har
qanday ijtimoiy organizm faol, rivojlanuvchi, o'zini o‘zi Inrtibga soluvchi tizim
hisoblanadi va tashqi sharoitlarga qator moslashishlar asosida faoliyat
ko'rsatadi, o'z atrofidagi ijtimoiy va tabiiy muhit bilan aloqa qiladi. Huquq
tizimlarning o'lchamlarini qayd etibgina qolmay, ularning ish jarayonini ham
tartibga soladi. Bu nuqtai nazardan ijtimoiy munosabat va aloqalar
subyektlarining faoliyati, ularning tashqi va ichki muhitlardagi faol harakati
huquq tizimining obyekti hisoblanadi, deb aytish mumkin. Huquq normalari
ijtimoiy faoliyatning mazmuniga kirib, ijtimoiy tizimlarning tuzilishiga uyg'un
qo'shiladilar, uning elementiga aylanadilar, uning faoliyati va progressiv
rivojlanishini ta’minlaydilar. Ijtimoiy tizimning sifat xususiyatlari
quyidagilardan iborat: u ko‘p omilli, ehtimol tutilgan tizim ko'rinishida bo'ladi;
huquq tizimi faoliyati mexanizmining ratsional modelini yaratishda hisobga
olinishi lozim bo'lgan spetsifik qonuniyatlar majmuiga tayanadi; huquqiy
tartibga solishning maqsadlariga mos kelishi ham, mos kelmasligi hum mumkin
bo'lgan o'ziga xos maqsadlarga ega bo'ladi; nafaqat huquqiy, balki boshqa
ijtimoiy regulatorlar bilan bog'liq bo'ladiki, bularnlng barchasi huquqiy tartibga
solish jarayonida hisobga olinishi lozim. Murakkab dinamik tizim Murakkab
dinamik tizim tushunchasi informatika va kibemetikada muhim rol o'ynaydi.
Murakkab dinamik tizimlar ko'p sonli oddiy tizimlardan tashkil topadi. Bu
oddiy tizimlarning har biri o'z navbatida mustaqil tizim (oddiy tizimchalar)
hisoblanadi. Butun tizimning va alohida elementlarning holati har xil
qonuniyatlarga ko'ra o'zgarishi mumkin bo'lgan bir yoki ko'p sonli
parametrlarnIng miqdori bilan tavsiflanadi. Tizimning bir holatdan ikkinchi
holatga o'tishi— jarayon deb ataladi. Tizimni parametrlariga ta’sir ko'rsatish
yo'li bilan bir holatdan ikkinchi holatga o'tkazish — boshqaruv deb ataladi.
EHM, mehnat faoliyati bilan birlashtirilgan odamlar jamoasi, texnik va biologik
tizimlar boshqaruv jarayonlari sodir bo'luvchi dinamik tizimlar hisoblanadi.

Murakkab dinamik tizimning boshqa bir o'ziga xos xususiyati uning
rivojlanishidir. Barcha murakkab dinamik tizimlarda boshqaruv axborotlarni
to'plash, tarqatish, saqlash va qayta ishlash, boshqaruv komandalarini ishlab
chiqish va ularni ijro etuvchi organlarga taqdim etish yo'li bilan amalga
oshiriladi. «Davlat - huquq» murakkab dinamik tizimi - bu ko‘p maqsadli,
polifunksional, polistrukturaviy, ko‘p aspektli tizimdir; u yaxlit tizimli
xususiyatlari, tarkibiy elementlari, ularning xususiyatlari va ular o'rtasidagi
munosabatlarning xilma-xilligi bilan farq qiladi. Uni tavsiflash bir nechta
maxsus tillar yordamida amalga oshiriladi. Normativ tizim lar Jamiyatda juda
ko'p ijtimoiy regulatorlar amal qiladi. Bular siyosiy normalar, axloq normalari,
ommaviy axborot vositalari, davlat va huquqdir. Ularning barchasi ijtimoiy
normativ tizimlaming turi (xili) hisoblanadi, ya’ni ularning tarkibiga har xil
ijtimoiy normalar kiradi. Kibernetik tizim Kibernetik tizim deganda axborot
jarayoni bilan birlashtirilgan jonli va jonsiz tabiat tizimchalari va
elementlarining majmui tushuniladi. Ularning harakatlari qo'yilgan maqsadga
muvofiq ravishda erishish uchun xizmat qiladi. Boshqaruv subyekti va obyekti
hamda boshqaruv tizimining mavjudligi kibernetik tizim uchun xosdir.

HUQUQIY IFORMATIKA MODELLASHTIRISH MEDODI. REJA: 1.Huquqiy informatika predmeti 2.Huquqiy informatikaning integrat funksiyasi 3. Tizimlarni tahlil qilish metodi

O'zbekistonning davlat va huquq sohasini axborotlashtirish borasidagi murakkab vazifalarni hal qilish ilmiy bilimlarning yangi sertarmoq tizimini vujudga keltirishni talab qiidi. Yangi fanlararo tarmoq — huquqiy informatika ana shu vazifalarni hal qilishga javob beradi. Umumiy va huquqiy informatika g‘oyalari dastlab murakkab dinamik tizimlarni boshqarish qonunlari haqidagi fan - kibernetika tarkibida rivojlandi. Informatikani mustaqil fanga ajratish masalasi faqat ayrim olimlar tomonidan qo'yildi. Jumladan, mazkur sohaning yetakchi mutaxassislaridan biri V.l. Siforov informologiya - axborotlarni uzatish, taqsimlash, qayta ishlash va o'zgartirish qonunlari haqidagi fan g'oyasini ilgari surdi. Bunda informologiya mazmuniga axborotlarni kodlash, koddan chiqarish, eslab qolish, saqlash, qidirish, ajratib olish, yetkazish, taqqoslash, ifoda etish, ishlab chiqarish va foydalanish kirishi nazarda tutildi (1976). 60- yillaming oxirida «informatika» tushunchasi mamlakatimizda faqat axborot texnikasi bilan emas, balki ilmiy axborot nazariyasi («dokumentalistika») bilan ham bog'landi. Bunga ko'p jihatdan A.I. Mixaylov, A.I. Cherniy va R.S. Gilyarevskiyning «Informatika asoslari» (1968) asarining e’lon qilinishi sabab bo'ldi. Asarda ilmiy-texnik axborot tushunchasi va unga ishlov berish usullari batafsil ko'rib chiqildi. 1982-yili kibernetika va informatika sohasidagi atoqli olim V.M. Glushkovning «qog'ozsiz informatika asoslari» monografiyasi e’lon qilindi. Ushbu monografiyada axborot tushunchasi va unga ishlov berish usullari, ilmiy tadqiqotlar, noshirlik faoliyati, tibbiyot, ta’lim, loyihalash ishlari, kredit-moliya munosabatlari sohalaridagi qog‘ozsiz texnologiyalaming amaliy masalalari ko'rib chiqildi. Tashkiliy tizimlarni avtomatlashtirish va turdosh masalalarga alohida e’tibor qaratildi. Umumdavlat avtomatlashtirilgan tizimi g'oyasi ilgari surildi. Informatikaning tushunchalar apparatini shakllantirishda GR. Gromovning «Milliy axborot resurslari: sanoatda foydalanish masalaiari» (1984) monografiyasi katta rol o'ynadi. Bu monografiyada milliy axborot resurslari, ulardan sanoatda foydalanish, EHM sanoatining o'sish sur’atlari, axborot texnologiyalari va

dasturlashtirish fanining rivojlanish istiqbollari ko'rib chiqilgan. Axborot resurslari - mamlakat mehnatga layoqatli aholisi eng malakali va ijodiy jihatdan faol qismi intellektual faoliyatining bevosita mahsulidir. Milliy axborot resurslari - nisbatan yangi iqtisodiy kategoriya. Bu resurslarni miqdoriy baholash va ularning boshqa iqtisodiy kategoriyalar bilan aloqasi masalasining to'g'ri qo'yiNshi turli bilim sohalaridagi mutaxassislar va olimlardan hamkorlikdagi uzoq izlanishlarni talab etadi. 80-yillarning oxirlaridan O'zbekistonda ikkinchi kompyuter inqilobi boshlandi. «Informatika» atamasi faqat fannigina emas, amaliy faoliyat yo'nalishini ham anglata boshladi. Informatika xalq xo'jaligining tarmog'i sifatida kompyuter texnikasi, dasturiy mahsulot ishlab chiqarish va zamonaviy axborotlarga ishlov berish texnologiyalarini ishlab chiqish bilan bog'liq turli xo'jalik yuritish shakllaridagi turdosh korxonalar majmuidan tashkil topadi. «Informatika» atamasi 60-yillarda Fransiyada vujudga kelgan bo'lib, elektron hisoblash mashinalari yordamida axborotlarga avtomatlashtirilgan ishlov berish sohasi ana shu atama bilan atalgan. Fransuzcha informatique atamasi information (axborot) va automatique (avtomatika) so'zlarini qo‘shish yo‘li bilan hosil qilingan bo'lib, «informatsion avtomatika yoki axborotlarga avtomatlashtirilgan ishlov berish» degan ma’noni anglatadi. Inglizzabon mamlakatlarda bu atamaga computer science (kompyuter texnikasi haqidagi fan) atamasi mos keladi. Mamlakatimizda «informatika» atamasining hozirgi talqini 1983 yili sobiq SSSR Fanlar akademiyasi yillik yig'ilishi sessiyasida Informatika, hisoblash texnikasi va avtomatlashtirish bo'limini tashkil etish haqida qaror qabul qilingan paytdan e’tiboran qaror topdi. Informatika «EHMga asoslangan axborotlarga ishlov berish tizimlarini ishlab chiqish, loyihalash, yaratish, baholash, bu tizimlaming ishlashi, ularning qo'llanishi va ijtimoiy amaliyotning turli sohalariga ta’sirining barcha jihatlarini o'rganuvchi kompleks ilmiy va muhandislik fani» sifatida talqin qilindi. Predmetini axborotlar va axborot jarayonlari tashkil qiluvchi fanlarning sertarmoq tizimi mavjud. Axborot jarayonlarining umumiy qonuniyatlari va

ularning matematik modellarini o'rganuvchi nazariy informatika; jamiyatdagi axborot jarayonlarining xususiyatlarini o'rganuvchi ijtimoiy informatika; to'g'ridan-to'g'ri amaliy vazifalarni hal qilish uchun avtomatlashtirish vositalaridan foydalanishga mo'ljallangan amaliy informatika; muayyan fanlar (iqtisodiyot, sotsiologiya, huquq va boshqalar)dagi axborot jarayonlarini o'rganuvchi informatikaning tarmoq yo'nalishlari shular jumlasidan. Hozirgi zamon informatika fani matematika va kibernetika, tizimli texnika va elektronika, mantiq va lingvistika negizida vujudga kelgan. Uning asosiy ilmiy yo'nalishlari hisoblash texnikasining nazariy asoslari, statistik axborot nazariyasi, dasturlashtirish va sun’iy intellekt singari fanlarni hosil qilgan. Umumiy va huquqiy informatikani farqlay bilish zarur. Umumiy informatika - bu axborotlarning tuzilishi va xususiyatlarini, shuningdek, axborot faoliyatining qonuniyatlari, uning nazariyasi, metodikasi va tashkilotini o'rganuvchi fandir. Umumiy informatikaning maqsadi axborotlarni yozib olish, to'plash, tahliliy- sintetik ishlov berish, saqlash, qidirish va tarqatishning maqbul usul va vositalarini ishlab chiqishdan iborat. Mavjud ishlar umumiy informatikaning tuzilishiga tegishli quyidagi qoidalarni ta’riflash imkonini beradi. 1. Axborot va axborotlashtirishning ijtimoiy masalalari. Ijtimoiy axborot. Axborotning jamiyatdagi roli. Axborot jamiyati konsepsiyasi. Axborot xavfsizligi. Axborotlashtirishning ijtimoiy oqibatlari. 2. Nazariy va matematik informatika. Algoritm, model, formalizatsiya tushunchalari. Qarorlar qabul qilish nazariyasi, matematik va mantiqiy apparat. 3. Sun’iy intellekt nazariyasi. Intellektual va psixik jarayonlarni kompyuterda modellashtirish. Ekspert tizimlar. Obrazlarni tanib olish. Intellektual robotlar. 4. Hisoblash texnikasi va dasturlash. EHM arxitekturasi. Dastur va dasturlash. EHMning yaratilishi tarixi. Rivojlanish tendensiyalari. Kompyuter tarmoqlari va tizimlari. 5. Amaliy informatika. Fan va amaliyotning turli sohalarida (iqtisodiyot, texnika, har- biy ish, huquq va boshqalarda) axborotlarni to'plash va ularga ishlov berish usullarini qo'llash masalaiari. Informatika amaliy fan sifatida axborot jarayonlaridagi qonuniyatlar

(axborotlarni jamg'arish, qayta ishlash va tarqatish)ni o'rganish, inson faoliyatining turli sohalarida kommunikatsiyalarning axborot modellarini yaratish, axborot tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish bilan shug'ullanadi. Huquqiy informatika umumiy informatikaning amaliy tarmog'i hisoblanadi. Huquqiy informatikaning vazifalari va tabiatini tushunishga nisbatan har xil yondashuvlar mavjud. Aytib o'tilgan qarashlardan kelib chiqib unga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Huquqiy informatika-b u yuridik faoliyat sohasidagi axborot jarayonlarining qonuniyatlari va xususiyatlari, ulami avtomatlashtirish, yuridik faoliyatni takomillashtirish va uning samaradorligini oshirish hamda huquqiy vazifalarni hal qilish uchun huquq fanlari nazariyasi va metodologiyasi, matematika, informatika va mantiq, vosita va usullaridan kompleks foydalanish negizida yaratiladigan avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining tuzilishi va ulardan foydalanish usullari haqidagi fanlararo bilim sohasidir. ydalaTurli bilim sohalarini integratsiya qilish hozirgi zamon fanining asosiy tendensiyalaridan biridir. Huquqiy informatika doirasida yuridik va boshqa ijtimoiy, texnik, tabiiy va matematik fanlarning ma’lumotlari sintez qilinadi. Informatika huquq fani sohasiga tadqiq qilishning aniq usullari kirib keladigan kanal vazifasini bajaradi. Huquqiy informatikaning o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, uning mazmunida ikki asos - yuridik va texnik asoslar uyg'un mujassamlashgan va o'zaro bog'langan. Uni to'liq holda fanning texnik sohalariga ham, yuridik sohalariga ham mansub deb topib bo'lmaydi. Bu tipik kompleks, chegarali va integrativ bilim sohasidir. Huquqiy informatikada umumiy huquq nazariyasi - huquqiy hodisalar va jarayonlaming qpnunlyatlarini ochib beruvchi funda mental huquqshunoslik fanining ma’lumotlaridan foydalanish katta ahamiyatga ega. Axborotlashtirish jarayoni huquq fanida ishlab chiqilgan to‘g‘ri itmiy-nazariy asoslarga tayanishi lozim. Yurisprudensiyada huquqning umumiy nazariyasi muammolariga unumli yoncfashuv qaror topayotir. Unga muvofiq mazkur nazariya huquqni

HUQUQIY IFORMATIKA MODELLASHTIRISH MEDODI

08.08.2023

0

72.3134765625 KB

Похожие