logo

IJTIMOIY KONFLIKTOLOGIYA

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

75.7529296875 KB
IJTIMOIY KONFLIKTOLOGIYA
REJA:
1.Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi.
2. Konfliktlar   to ’¦ risida   karashlarning   yuzaga   kelishi   va   xozir   zamon
konsepsiyalari :
 a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar;
  b )  Yan davr ;
 v ) Konfliktologiya ;
 g ) Konfliktlar xakida xozir zamon  k onsepsiyalari.  
 d)   Ijtimoiy konfliktologiya  fanining  metodlari. 1. Konfliktologiya   fani   tushunchasi   va   predmeti.   Konflikt   xozirgi   zamonga
eng ko’p darajada xos bo’lgan tushunchadir.
Ijtimoiy   konfliktlar   kundalik   xayotimizda   real   vokelikka   aylandi.   Turli
mamlakatlarda sh axtyorlarning ish tashlashlari, siyosiy raxbarlar va partiyalarning
o’zaro   kurashi,   millatlararo   va   xududiy   nifoklar,   jinoyatchilik   dunyosida
«yechimlar»   deyarli   doim   odamlarni   o’ylantirib   ko’ymokda,   davlat   va   jamiyat
xayotida butun lay  yan muammolarni yuzaga keltirmokda.  Kishi lar konfliktlar bilan
tinimsiz «kurash olib boradi lar », birok ular kamaymay, balki ortib bormokda. Ro’y
berayotgan iktisodiy, siyosiy va huquqiy institutlarning kayta tashkil etilishi turli-
tuman   konfliktlarning   avj   olish   tendensiyalarining   o’zgarishiga   xozircha   jiddiy
ta’sir   ko’rsatgani   yo’k.   Buyuk   Britaniyalik   konfliktolog   tadkikotchilarning
ta’kidlashlaricha,   « Xozirda   konfliktlarni   xal   qilishga   ko’p   kuch-g’ayrat
sarflanmokda.   XX   asr   80-yillarining   oxiriga   kadar   bo’lib   o’tgan   urushlarning
aksariyati   mamlakatlar   o’rtasida   yuz   bergan.   Endilikda   urushlarning   ko’pchili
fukarolik va o’zaro urushlar bo’lib, kurbonlarning ko’pi tinch axoliga to’¦ri keladi.
Ayni   paytda   ko’pincha   erkaklar   nobud   bo’ladi,   «bedarak   yo’koladi»   yoki   xarbiy
xarakatlarda   katnashishga   majbur   bo’ladilar,   ayollar,   keksalar   va   bolalar   ko’chib
yurishga   yoki   kochok   bo’lishga   majbur   bo’ladilar.Ko’pchilik   bu   xolatni   dunyoda
«bipolyar» tartib inkirozidan so’ng sovuk urushning tugashi hamda millatchilik va
etnik   o’z-o’zini   anglashning   tulishi   bilan   tushuntiradilar.   Sobik   Sovet   Ittifoki
ta’sirining   yo’kolishi   xam   kapitalizmning   mavkeini   ortishiga   olib   keldi,   bu   esa
kishilarning   demokratik   jamiyatlar   va   iktisodiy   tizimlarni   kurish   yo’lida
intilishlariga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Keyingi vaktda butun jaxon banki va Xalqaro
valyuta   jamg’armasi   kabi   xalqaro   moliya   institutlari   xam   kashshok,   xam   boy
mamlakatlarning   siyosiy,   iktisodiy   va   ijtimoiy   xayotida   xal   kiluvchi   rol   o’ynay
boshladilar.   Iktisodning   erkinlashuvi   ko’pincha   bu   mamlakatlar   ichkarisida
ziddiyatlar   va   konfliktlarni   chukurlashtirdi.   Ichki   konfliktlar   sonining   ortishi
ularning globallashuvi  bilan birgalikda ularni aloxida buyuk davlatlar nazoratidan
chikib   ketishiga   olib   keldi,   shuningdek,   xarbiy   diktatura,   siyosiy   korrupsiya   va iktisodning   kriminallashuvi   kabi   o’zaro   boglik   tendensiyalar   chukurlashuvining
natijasi bo’lib koldi.
  Bunga   javoban   majburiy   konfliktlarni   kamaytirish   uchun   ko’pgina   amaliy
va  tadkikotchilik  tashabbuslari   paydo  bo’ldi.  Xukumatlar   xam,  fukarolik  jamiyati
xam   ko’p   soxalarda   tarakkiyotga   xalakit   beruvchi   yoki   uni   umuman   to’xtatib
ko’yuvchi   muammolarning   yechimini   topishga   urina   boshladi.   Yan   tadkikotlar
paydo bo’ldi va yan atamalarni ishlab chikish yuzasidan ishlar olib borildi” 1 .
  Xozirda   ko’p   davlatlar   inkirozlar,   shu   jumladan,   ziddiyatli   vaziyatlarni
yenshga tayyor emas lar .  XX  asrning 80-yillariga kadar  amal  kilib kelgan jamiyatni
konfliktsiz   tarakkiyot   modeli   turli   darajada   davlat   boshkaruvini   yuzaga   kelgan
inkirozlar oldida kuchsizlini namoyish kildi. Bunda konflikt nazariyasining ishlab
chikilmaganli   va   teshli   tajribaning   yo’kli   xam   o’z   ta’sirini   ko’rsatdi.   Garchi
axolining   tartibli   makbul   xayot   tarzini   jamiyat   fakat   kelishuv   orkali   ta’minlay
olishini tarixiy tajriba ko’rsatsada, birok, amaliyotchilar uchun «konflikt-kelishuv»
tushunchalarining nisbati  avvaldek noanik bo’lib keldi. Konflikt va murosa  qilish
muammolarini o’rganish turli ixtisoslikda olimlardan katta kuch- g’ ayrat sarflashni
takozo etadi.  F arb davlatlarida mana bir necha o’n yillar davomida va ayniksa  XX
asrning   oxirida   bu   ilmiy   yo’nalish   asosli   ravishda   rivojlantirildi.   Konfliktlar   va
ularni   xal   qilish   usullari   xakida   yuzlab   kitoblar   chop   etilgan,   muntazam   ravishda
jurnallar,   referatlar   va   makolalar   to’plami   nashr   kilib   borilmokda.   Endilikda
mustakil   majmuaviy   fan   sifatida   konfliktologiyani   yaratish   uchun   barcha   asoslar
mavjud .   Bu   fanning   predmeti   bo’lib   kishilik   jamiyatida   konfliktlarning   tabiatini,
sabablarini   o’rganish   hamda   ularning   oldini   olish   va   xal   qilish   yo’llarini   ishlab
chi    k   ish     xisoblanadi.
  Ta’kidlash joizki, konfliktli muammolarni ijtimoiy fan xulosalari, koidalari
bilan   ko’shib   o’rganish   aloxida   axamiyatga   ega.   Gap   shundaki,   ko’p   ijtimoiy
konfliktlar   huquqiy   munosabatlar   doirasida   bo’lib   o’tadi,   ijtimoiy   vaziyatlarda
yuzaga   keladi   va   nixoyat   ijtimoiy   vositalar   bilan   xal   etiladi.   Huquqni   muxofaza
kiluvchi organlar o’z faoliyatlarining aksariyat kismini konfliktlar bo’yicha tergov qilish,   ularni   ko’rib   chikish,   xal   qilish   va   oldini   olishga   sarflaydilar.   Shu   tarika
ijtimoiy konfliktologiya deb nomlanuvchi fanni ishlab chikishga extiyoj yetildi.  
  Ijtimoiy   konfliktologiya   umumiy   konfliktologiyaning   bir   kismi   (yo’nalishi)
bo’lib,   uning   predmeti   milliy   (ichki)   yoki   xalqaro   huquq   doirasida   yuzaga
keladigan,   rivojlanib   boradigan   va   xal   kilinadigan   konfliktlarni   o’rganish
xisoblanadi.
  Ma’lumki,   kishilik   jamiyatida   konfliktlar:   yakka   va   guruxiy,   etnik,
davlatlararo   darajalarda   yuz   beradi.   Ijtimoiy   konfliktning   o’ziga   xosli   shundaki,   u
shu sanab o’tilgan darajalarning xar birida   u yoki bu huquqiy normalarni bajarish
(tadbik   etish)   yoki   buzish   va   teshlicha   jismoniy   va   ijtimoiy   shaxslar   o’rtasida
huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi, o’zgarishi yoki tugatilishi  bilan bog’lik.
  Xar   kanday   mamlakatning   huquq   tizimi   va ,   shu ningdek ,   xalqaro   huquq
normalari   davlat   yoki   xalqaro   xamjamiyat   tomonidan   sanksiyalanganli   va
ko’riklanganli bois ijtimoiy konfliktda ko’pincha konfliktlashuvchi ikkita tarafdan
tashkari,   uchinchi   taraf   sifatida   huquqni   muxofaza   kiluvchi   (huquqni   ko’llovchi)
organlar timsolida davlat ishtirok etadi, bu organlar ertami-kechmi konfliktlarni xal
qilishga yoki oldini olishga jalb kilinadi.
  Aynan shu xolat bilan ijtimoiy konfliktologiyaning muxim tomoni bog’lik,
bu   fan   fakatna   ijtimoiy   konfliktlar   tabiati,   sabablari   va   rivojlanish   dinamikasini
o’rganib   kolmay,   shu   bilan   birga   ularning   oldini   olish   va   xal   qilish   huquqiy
mexanizmlarini   xam   o’rganadi.   Jamiyat   va   davlat   konfliktlashuvchi   taraflarni
murosaga   keltirishga   yoki   ularning   karama-karshiliklarini   majburiy   tugatishga
yo’naltirilgan   sud,   arbitraj,   parlament   tartiblari   kabi   bir   kator   mexanizmlarni
yaratadi   va   ulardan   foydalanadi.   Konfliktlarni   oldini   olish   va   xal   qilishning
ijtimoiy vositalari  - bu ichki va xalqaro tanglikni, keskinlashuvni  yumshatishning
eng ta’sirchan kurollari xisoblanadi.
  2.Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi.
  O’z-o’zidan   ma’lumki,   konfliktologiya,   xar   kanday   fan   singari   boshka
fanlar   bilan   xam   uzviy   boglik .   Konfliktologiya   birinchi   navbatda   sosiolo    gi    ya   va   
ijtimoiy   psixolo    gi    ya      bilan   umumiy   jixatlarga   ega   bo’lishi   bilan   juda   yakindir, chunki   bu   fanlar   kishi lar   o’rtasida   munosabatlarni   o’rganadilar.   Konfliktologiya
inson   xatti-xarakatlarining   sabablari   xakida   muloxaza   yuritish   uchun   boy   ozuka
beruvchi   tarix   fani   bilan   bo g’ lik.   Va   nixoyat,   konfliktologiya   turli   xil   konfliktlar
tabiatini, rivojlanish mexanizmini va okibatlarini aniklashtiruvchi  siyosatshunoslik,
iktisod, etnoloya  kabi boshka ijtimoiy fanlar bilan  xam  yakin dan  xamkorlik kiladi. 
3.   Konfliktlar   to ’ g ’ risida   karashlarning   yuzaga   kelishi   va   xozir   zamon
konsepsiyalari .
  a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar.
  Xozir   zamon   fani   insoniyatning   tarixiy   o’tmishiga   nazar   tashlar   ekan,
konfliktni   xamisha   ijtimoiy   tarakkiyotning   doimiy   yo’ldoshi   ekanliga   shubxa
kilmaydi,   chunki   odamlar   bor   joyda   konfliktlar   mavjud   bo’lgan   va   bo’laveradi.
Ijtimoiy   xayotda   konfliktlarning   tutgan   o’rni   va   keng   tarkalganli   uzok   o’tmishda
xam e’tiborni o’ziga tortgan.
O’tgan   asrlarda   ijod   kilgan   faylasuflar,   tarixchilar,   yozuvchilarning
asarlarida,   afsonalarida   va   goyalarida   vujudga   kelishi   extimol   bo’lgan
konfliktlarning yuzaga kelish sabablari va ularni tugatish yo’llari xakida   muayyan
fikrlar bildirilgan. O’tmishda konfliktlarni  xal etishning asosiy  usuli  sifatida uru¦-
kabila oksokollari, doxiylarining yakka xokimli tushunilgan. Birok ilk davlatchilik
tuzilmalarining vujudga kelishi xar doim xam   jamiyatda  uygnlikka olib kelmagan,
ba’zida ijtimoiy notenglikni keskinlashtirgan, konfliktlarni yakkol namoyon etgan
va kuchaytirgan. Shu bois  asr lar davomida insonlar urushlar bo’lmaydigan, nizolar
va  adovat  barxam topadigan mukammal kelajakka ishonch  xissi  bilan yashaganlar.
Kadim   yunon   faylasuflari   birinchi lardan   bo’lib   ijtimoiy   konfliktlarning
tabiatini   to’ g’ ri   tushunishga   uringanlar.   Mashxur   kadim   faylasuf-dialektik   olim
Geraklit   (er.av.   530-470   y.y.)   urushlar   va   ijtimoiy   konfliktlar   xakida   fikrlarini
borlikning   tabiatiga   bo’lgan   karashlarning   umumiy   tizimi   bilan   bo¦lashga   xarakat
kilgan.   Uning   fikricha ,   «koinotda   xukm   suruvchi   yagona   umumiy   qonun   -   bu
urushdir,   u   xamma   narsaning   otasi   va   shoxidir.   U   kimlarnidir   xudolar   va
kimlarnidir insonlar kilib yaratadi, insonlarining ba’zilarini kul, boshkalarini erkin
kilib bellaydi. Xamma narsa, shu jumladan inson mulokoti normalari xam abadiy aylanma   xarakat   va   bir-biriga   aylanish   ta’sirida   bo’ladi.   Dunyoda   barcha   narsa
adovat   va   nifok   orkali   tuladi» 1 .   Geraklitning   bu   so’zlari   ijtimoiy   tarakkiyot
jarayonida   kurashning   ijobiy   rolini   to’ g’ ri   asoslashga   bo’lgan   dastlabki
urinishlardan   biri   ekanlini   ko’rsatadi.   Konfliktlar   o’zining   yan   xususiyati   bilan
ijtimoiy   xayotning   muxim   atributi,   ijtimoiy   tarakkiyotning   eng   muxim   va   zarur
sharti   sifatida   namoyon   bo’l a di.   Geraklitning   konfliktlar   va   kurash   barcha
narsaning   asosi   sifatida   xisoblanishi   xakida   goyalari   boshka   kadim   faylasuf-
materialist   -   Epikur   (er.av.   341-270   y.y.)   tomonidan   rivojlantirildi,   ayni   paytda   u
to’knashuvlarning   salbiy   okibatlari   kachonlardir   insonlarni   doimiy   tinch-totuv
sharoitda   yashashga   majbur   kiladi   deb   xisoblagan.   Shunday   kilib,   jamiyatning
konfliktsiz   xolatda   bo’lishi   xakida   goyalar   dastlabki   nazariy   xulosalar   bilan
to’ldirildi.
Xristian   falsafasi   o’z   rivojining   dastlabki   boskichida   insonlar   o’rtasida
tinchlik,   xamjixatlik,   kardoshlikning   afzallini   isbotlashga   xarakat   kilgan.   II - III
asrlar   arafasida   Kliment   Aleksandriyskiy   Origen   va   Tertullion   kurolli
to’knashuvlarga   karshi   karatilgan   nazariy   fikrlarni   rivojlantirganlar,   birok   ular
tarixiy tarakkiyot tabiiy jarayoniga jiddiy ta’sir ko’rsata olmaganlar.
  I U   asrning   boshiga   kelib,   «Iso   ta’limoti»ning   urushlar   bilan   sisha   olmasli
xakida tamoyiliga shubxa bilan karaldi. O’rta asrlardan Yan davrga o’tishda  F arbiy
va   Markaziy   Yevropa   mamlakatlarida   sodir   bo’lgan   madaniy   va   goyaviy
rivojlanish   davrida   ijtimoiy   konfliktlarga   murakkab   va   o’ta   ziddiyatli   baxolar
berildi.   Bu   davrda   tarakkiyparvar   olimlardan   T.Mor,   E.Rotterdamskiy,   F.Rabl,
F.Bekonlar ijtimoiy to’knashuvlarni va kurolli konfliktlarni keskin koralaganlar.
Konfliktlar   tabiati   xakida   ingliz   faylasufi   Frensis   Bekon   (1561-1626)
tomonidan   bildirilgan   fikrlar   xam   o’ziga   xosdir.   U   birinchi   bo’lib   mamlakat
ichkarisida   ijtimoiy   konfliktlar   sabablari   majmuini   chukur   nazariy   tahlil   kildi,
ijtimoiy   tartibsizliklarning   moddiy,   siyosiy,   ruxiy   sharoitlarini   hamda   ularni
bartaraf qilish usullarini karab chikdi. U ijtimoiy tartibsizliklarni yuzaga kelishida
moddiy   sabablarning   xal   kiluvchi   rolini   chukur   anglab   yetdi.   Shulardan   biri
xalqning nochor moddiy axvoli xisoblanadi. F.Bekon   konfliktlarni   oldini   olishning   muayyan   vositalariga   xam   e’tibor
karatgan.   U   ijtimoiy   konfliktlarning   moddiy   sabablarini   mumkin   bo’lgan   barcha
usullar   bilan,   ular   ichida   aloxida   o’ringa   ega   bo’lgan   jamiyatda   ayrim
tabakalarning   konikarsiz   axvolini   mumkin   kadar   barcha   vositalar   bilan   bartaraf
qilish zarurlini ta’kidlagan.
b)  Yan davr.
Bu   davrda   XVII   asr   ingliz   demokratlari   va   fransuz   ma’rifatparvarlari
D.Pristli,   Sh.Monteskye,   D.Didro,   J.J.Russo,   Volter   kabilar   kurolli   konfliktlarni,
boskinchilik   va   zo’rlikni   keskin   tankid   kilib   chikdilar.   Ular   kurolli   konfliktlarga
« yovvoyi  davr » koldi  deb karaganlar  va feodal  tuzum  asoslarini  tugatish  « abadiy
tinchlik »ka   olib   keladi   deb   o’ylaganlar.   Shu   sababli   bu   davrda   asarlarda   jamiyat
xayotini   tashkil   etishning   okilona   shakllarini   axtarishga,   davlat   tuzilishining
eskirgan   shakllarida   ildiz   otgan   ijtimoiy   konfliktlar   sabablarini   tugatishga   ko’p
e’tibor berilgan.
XVIII   asrda   mutafakkirlar   jamiyat   xayotini   umumjaxon   tarixi   doirasida
tushuna   boshlaganlar.   Bu   jixat   J.J.Russo   (1712-1778)   ning   ijtimoiy   falsafasida
ko’rinadi.   U   umumjaxon-tarixiy   jarayonini   kuyida   uch   tarkibiy   kismga   bo’ladi:
insonlar « tabiiy xolat »da erkin va teng bo’ladilar, so’ngra sivilizasiya rivojlanishi
insonlarni   teng,   erkin   va   baxtli   bo’lishdan   maxrum   kiladi   va,   nixoyat,   «ijtimoiy
shartnoma»   tuzib   ijtimoiy   munosabatlarning   yo’kotilgan   uygnliga,   «abadiy
tinchlik»ka, xamjixatlik va birlikka erishadilar.
J.J.Russoning   «tabiiy   xolat»   tabiatiga   doir   karashlari   uning   ko’pchilik
zamondoshlari   tomonidan   ma’kullangan.   Mashxur   nemis   faylasufi   I.Kant   (1724-
1804) esa, «ko’shnichilik asosida yashovchi  insonlar orasida tinchlik xolati tabiiy
xolat   emas,   …   aksincha,   u   urush   xolatidir,   ya’ni   agar   to’xtovsiz   dushmanchilik
xarakatlari bo’lmasa xam ularning doimiy taxdidi mavjud. Demak, tinchlik xolati
o’rnatilishi   lozim 2 ».   Bu   yerda   muayyan   karama-karshi   nuktai   nazarni   borlini
ko’rish   mumkin.   Bir   tomondan,   T.Gobbs   kabi   «tabiiy   xolat»ga   «barchaning
boshkalarga   urush   qilish»   xolati   deb   karash,   boshka   tomondan   esa,   J.J.Russo singari   kelgusida   tinchlik   va   totuvlikning   butunlay   yan   xolatini   o’rnatilishi
imkoniyatiga bo’lgan ishonch aks ettirilgan.
Yangi   davrning   tarixiy   doirasida   xam   ijtimoiy   konfliktlarning   sabablari   va
ularni   oldini   olish   istikbollari   xakida   turlicha   fikrlar   bildirilgan.   Birok   bu   fikrlar
kanchalik   turli-tuman   bo’lmasin   ularda   jamiyat   rivojlanishida   odamlar   o’rtasida
totuvlik   va   xamjixatlikning   xal   kiluvchi   rolini,   o’rta   asr   koldiklariga,
tartibsizliklariga   va   urushlarga   umumiy   salbiy   baxo   berish,   kelgusida   «abadiy
tinch» xayotga erishish imkoniyatiga bo’lgan umidlarni tan olinishi xosdir.
X I X   asrga   kelib   bu   masalaga   bo’lgan   munosabat   tubdan   o’zgara   boshladi.
Nemis faylasufi   Gegel urushlar va ijtimoiy konfliktlarga baxo berishga boshkacha
yondash a di.   Eng   avvalo,   u   jamiyatning   rivojlanishida   urushlarning   ijobiy   rol
o’ynashi   xususida   muayyan   fikrlarni   bildir a di.   Shu   bilan   birga   kuchli   davlat
xokimiyati   tarafdori   bo’lgan   Gegel   davlatning   yaxlitlilini   zaiflashtiruvchi
mamlakat ichkarisida ijtimoiy tartibsizliklar va ko’zgolonlarga karshi chik a di.
Ijtimoiy tarakkiyotning murakkab jarayonlarini va jamiyat xayotida ijtimoiy
konfliktning   o’rnini   yanada   chukur   anglash   tarixiy   jarayonlarning   borishi   bilan
obyektiv   tarzda   bellandi.   X I X   asrda   jamiyat   xayotining   iktisodiy,   siyosiy,
ma’naviy   va   boshka   soxalarida   bo’lib   o’tgan   keskin   o’zgarishlar   ijtimoiy
nazariyalar mazmuniga ta’sir etmasdan kolmadi.  B u nazariyalarda izoxlani-shicha,
i jtimoiy tarakkiyot   davomida   kurash, konfliktlar va to’knashuvlar nafakat bo’lishi
mumkin, balki ijtimoiy borlikning mukarrar vokeliklari xisoblanadi.
Ingliz   iktisodchisi,   ruxoniy   Tomas   Maltus   (1766-1834)ning   “Axoli   o’sishi
qonuni   xakida   tajriba“   nomli   asarida   (1798)   mamlakatda   o’sib   boruvchi   ishsizlik
xolati   yancha   tushuntirilgan.   Xalqning   nochorlini   tabiatning   “abadiy   biolok
xususiyatlari“   bilan   tushuntirib,   u   axoli   sonining   o’sishi   geometrik   progressiya,
yashash   vositalari   arifmetik   progressiya   bo’yicha   ko’payib   borishi   xakida   “tabiiy
qonun“ni   ishlab   chikkan.   Mexnatkashlarning   kamba¦allashuvi   sabablarini   sanoat
to’ntarishi   va   dexkon larni   yersizlantirish   siyosatining   tarixiy   okibatlarida   emas,
balki ishchi sinfining “telbalarcha ko’payish“ga bo’lgan munosabatida deb bilgan. Yashash   uchun   kurash   muammosi   ingliz   biolo   Charlz   Darvinning   (1809-
1902)   ta’limotida   xam   markaziy   o’rinni   egallagan.   Uning   biolok   evolyusiya
nazariyasining   asosiy   mazmuni   “Tabiiy   tanlanish   yo’li   bilan   turlarning   kelib
chikishi“ nomli  kitobida (1859)  bayon etilgan. Kitobda asosiy goya – bu yashash
uchun doimiy kurash sharoitida amalga oshadigan jonli tabiat rivojlanishi bo’lib, u
eng   moslashgan   turlarni   tanlashning   tabiiy   mexanizmidan   iborat.   Ch.Darvinning
bu   goyalarini   ijtimoiy   tarakkiyot   jarayonlariga   ko’llash   xakida   bir   narsa   aytish
kiyin. Uning ijodini o’rganuvchilar o’rtasida bu masalada yagona fikr yo’k. Birok
uning   ta’limotidan   so’ng   ijtimoiy   xayot   evolyusiyasini   yashash   uchun   kurash   va
tabiiy   tanlanish   biolok   qonunlari   asosida   tushunishga   urinuvchi   yo’nalish   -
“ijtimoiy darvi-nizm“ shakllangan.
Yashash   uchun   kurash   tamoyiliga   asoslangan   sof   sosiolok   konsepsiya
pozitivizm   asoschilaridan   biri   Gerber   Spenser   (1820-1903)   tomonidan   ishlab
chikilgan.   Ijtimoiy   tarakkiyotning   asosiy   qonuni   bu   eng   moslashgan   individlarning
yashash   qonuni   deb   xisoblaydi.   G.Spenser   ta’limotiga   ko’ra,   o’zaro   kurashish
xolati   universaldir.   U   aloxida   olingan   jamiyat   doirasidana   emas,   shuningdek,
jamiyat   bilan   uni   o’rab   turgan   tabiat   o’rtasida   bo’ladigan   muvozanatni   xam
ta’minlaydi.
Konfliktlarni nazariy tahlil qilishda yan bir yo’nalish ijtimoiy darvinizmning
polyak-avstriyalik   vakili   yurist   Lyudvig   Gumplovich   (1838-1909)   ijodida
namoyon bo’ldi. U umumjaxon tarixi irklarning yashash uchun doimiy kurashidan
kelib chik kanlini ta’kidlab , irkiy tafovutlarning moxiyatini bioloya fani xulosalari
bilan   emas,   balki   madaniy   xususiyatlar   bilan   tushuntiradi.   Aloxida   irk   -   bu
madaniyatning   maxsus   tipidir.   Konfliktlar   manbaini   fakat   inson   tabiatidan   emas,
shuningdek   madaniyatning   o’z   tipi   bilan   farklanuvchi   ijtimoiy   xodisalardan   xam
kidirish kerak.
L . Gumplovichning fikricha ,   konfliktlar   birna muxim ijtimoiy jarayon emas .
Ijtimoiy   birlashish   jarayoni   xam   muximdir ,  uning   asosida   yanada   kengrok   ijtimoiy
uyushmalar ,  davlatlar   paydo   bo ’ ladi . L . Gumplovichning   ijtimoiy   konflikt   tabiatiga   bo ’ lgan   karashlarini   uch
asosiy   yo ’ nalishga   bo ’ lish   mumkin : 
1)   konfliktlar   tarixiy   jarayonning   moxiyatidir ,   ularning   xarakteri   turlicha ,
biro k   ularning   xammasi   tarakkiyot   omilidir ;   2)   jamiyatning   xukmronlar   va
karamlarga   bo ’ linishi   abadiy   xodisadir ;   3)   konfliktlar   jamiyatning   birlashuviga
yordam   kiladi .
X 1 X - XX   asrlar   arafasida   sosioloya   konflikt   muammolarini   ishlab   chikishga
tobora   ko ’ prok   ta ’ sir   ko ’ rsata   bordi .   Konflikt   muammolarini   ishlab   chikish
sosioloyada turli yo ’ nalishlar tomonidan amalga oshirildi .   Ularning   xammasi   xam
konfliktni   sosiolok   konsepsiyalarning   boshlanch   kategoriyasi   deb   tan   olmasalar - da ,
birok   ular   konfliktlarning   jamiyat   xayotida   muxim   axamiyatga   ega   ekanlini   va
ularni   nazariy   tahlil   qilishning   zaruratini   muayyan   darajada   ta ’ kidlaganlar .
Nemis   sosiologi   Georg   Zemmel   (1858-1918)   birinchi   bo’lib   ilmiy
muomalaga “konflikt sosioloyasi“ atamasini kiritgan. U tarixiy jarayon moxiyatini
bilishdan   voz   kechishni   hamda   ijtimoiy   mulokot   va   o’zaro   ta’sirning   “sof
shakllari“ni tahlil qilish bilan shugllanishni tavsiya etgan. Ijtimoiy o’zaro ta’sirning
nisbatan   kat’iy   shakllari   ichida   avtoritet,   kelishish ,   bo’ysunish,   xamkorlik   va
boshkalar   bo’lib,   konflikt   o’zining   aloxida   o’rniga   ega.   Konflikt   ijtimoiy
xamkorlikka   olib   keladi,   muayyan   ijtimoiy   tuzilmalar   xarakterini   bellaydi,   ularni
tashkil etish tamoyillari va normalarini mustaxkamlaydi.
G.Zemmelning   nazariy   karashlarini   XX   asrning   20-yillarida   Chikago
maktabining yirik vakillari Robert Park (1864-1944), Ernst Berdjess (1886-1966),
Albion Smoll (1854-1926)lar ko’llab-kuvvatlaganlar.
Ular   ijtimoiy   jarayonga   o’zaro   ta’sirning   o’zaro   boglik   4   ta   tipi   nuktai
nazaridan   karaganlar:   musobakalar,   konflikt,   moslashish   va   assimilyasiya.
Konfliktlar ijtimoiy o’zaro ta’sirning bu tiplari orasida markaziy o’rinni egallaydi,
musobakadan moslashishga va assimilyasiyaga o’tish rolini bajaradilar, shu tarzda
ijtimoiy   o’zgarishlarning   muxim   manbai   xisoblanadilar.   Sosioloyaning   amaliy
maqsadi   -   konfliktlarni   xamkorlikka   aylanishiga   yordam   qilish,   ijtimoiy   guruxlar
o’rtasida uygn munosabatlarga ta’sir etishdir. v) Konfliktologiya   .
X I X   asrning   oxiri   va   XX   asrning   boshida   konfliktologlar   orasida   sosiolok
nazariyasiga   bo’lgan   kizikish   yakkol   namoyon   bo’la   boshladi.   Bunga   sabab
sosioloya   jamiyat   tarakkiyoti   jarayonlari   xakida   mavjud   tasavvurlarga   jiddiy
o’zgarishlar kiritgan edi.
  Jamiyatning  tuzilmasini   kuyida  4  ta  asosiy   elementdan  iborat   deb  bilgan  :
ishlab   chikaruvchi   kuchlar   –   ishlab   chikarish   munosabatlari   –   siyosiy   ustkurma   -
ijtimoiy ong shakllari. Bu elementlarning o’zaro ta’siri va mutanosiblining tartibga
solingan tizimi umumiy sosiolok nazariyasining asosini tashkil etadi.
Shu   bilan   birga   umumiy   sosi o lok   nazariyani   ilmiy   asoslantirib   berishdan
tashkari konfliktlar nazariyasining barkaror tizimini xam ishlab chikdi.
Ijtimoiy   jarayonlarni   bilishning   barcha   darajalarida   ijtimoiy   konfliktlar,
kolliziyalar va antogonizmlarni ro’y berishi mumkin bo’lgan, keskin sinfiy kurash
sharoitida   esa,   jamiyat   xayotining   mukarrar   ravishda   sodir   bo’ladigan   vokeliklari
deb tan olgan.
Shu   bilan   birga   o’z   davrini   tushunish   chegarasida   kolib   ketgan.   Kelgusida
jamiyat   xayotida   ijtimoiy   konfliktlarni   istisno   kilinishi   mumkinliga   ishongan.
Siyosiy   inkiloblar   yo’k   bo’lishi,   moddiy   ne’matlarning   to’kinli   ijtimoiy
munosabatlarning   tabiatini   keskin   o’zgartirishi,   konfliktlar   fakat   sanoat   fabrikasi
doirasida o’zaro munosabatlar darajasida kolishi mumkinli xakida fikr bildirgan.
O’sha   davrda   burjuaziya   va   proletariatning   sinfiy   manfaatlari   karama-
karshilini fakatna ijtimoiy inkilob jarayonidana xal kilinishiga ishonganlar. Bunday
ishonish   ularni   bu   inkilobni   amalga   oshirish   jarayonida   yuzaga   kelishi   mumkin
bo’lgan anik masalalarni ishlab chikishga undagan. Bu xolat konflikt muammosiga
bevosita   alokador   bo’lgan   boshka   bir   kator   masalalarni   xam   keltirib   chikardi.
Inkilob ning xarkatlantiruvchi kuchlari va ular o’rtasida munosabatlar  dialektikasi,
kurolli ko’zgolonga raxbarlik qilish san’ati va ishchilar sinfi tarafiga ittifokchilarni
jalb etish siyosati, aksilinkilobning oldini olish va tinch sharoitda ishni tashkil etish
kabi   ko’pna   masalalarni   kun   tartibiga   ko’yish   va   xal   etish   turli   konfliktli
vaziyatlarni nazardan anik tahlil etishning tarixiy tajribasiga misol bo’la oladi. Inkilobiy   xarakatga   yakkol   ustunlik   bergan.   Uning   bu   inkilobiy   jo’shkinli
uni   burjuaziyaning   mukarrar   o’limga   maxkumli   xakida   noto’¦ri   xulosalar
chikarishga   va   isloxotlarga   inkilobning   ko’shimcha   maxsuli   deb   karashga   olib
keldi.
XX   asrning   birinchi   yarmida   fanda   yana   bir   yo’nalish   shakllandiki,   uning
vakillari   V.Pareto,   G.Mosk i ,   J.Sorel,   F.Oppengeymer,   A.Bentli   kabilar   jamiyat
xayotida sodir bo’ladigan o’zgarishlar va konfliktlarni o’rganish zarurliga e’tiborni
karatdilar.
Italiyalik  tadkikotchi  Vilfredo  Paretoning (1848-1923)  fikricha,  elitalarning
almashib turishi va ular o’rtasida kurash jamiyatning moxiyatini tashkil etadi. Ko’p
sonli   va   turli   konfliktlar   jamiyatning   rivojlanish   jarayoni   bilan   boglik   xolda
muntazam   ro’y   beradi,   birok   ularning   roli   va   axamiyati   xukmron   elita
rivojlanishining muayyan boskichiga boglik. Ular dinamik muvozanatni ta’minlab,
siyosiy   tizimning   barkarorliga   xizmat   qilishlari   mumkin,   birok   revolyusion
xarakterda   tub   o’zgarishlarga   xam   olib   kelishlari   mumkin,   bunda   elitalarning
xukmronli almashishi ro’y beradi.
Italiyalik   yurist   Gaetano   Mosk i   (1858-1941)   jamiyatni   ikki   sinfga   :   barcha
davlat   funksiyalarini   o’z   ko’liga   oluvchi   va   shu   bois   imtiyozlarga   ega   xukmron
“siyosiy   sinf“ga   hamda   uyushmagan   ko’pchilikni   tashkil   etuvchi   boshkariluvchi
sinfga bo’linishini abadiy deb xisoblagan. Xakikiy xokimiyat doimo “siyosiy sinf“
ko’lida bo’lgan. Xalq xokimiyatchili, xakikiy demokratiya va ijtimoiyizm jamiyat
qonunlari va inson tabiati bilan sishmaydigan  utopiyadir. Xokimiyat xech kachon
xalq   xokimiyati   bo’lmagan,   eng   yaxshi   xolatda   fakat   xalq   manfaatlariga   xizmat
qilishi mumkin.
U   xukmron   elita   ko’lida   muxim   kurol   bo’la   oladigan,   vakti   yetib   xukmron
sinfni   mulkiy   asosda   emas,   balki   akl,   kobiliyatlari,   ma’lumoti,   xizmat   ko’rsatish
xususiyatlari  asosida  shakllanishini, xokimiyat tepasida  shunga loyiklar  bo’lishini
ta’minlay oladigan “ilmiy siyosat“ni ishlab chikishga intilgan. Bu davrgacha tarix
sinflar   kurashidan   iborat   bo’lib   kolaveradi,   bunda   zo’rlik   va   konfliktlar   ijtimoiy
barkarorlik va ijtimoiy o’zgarishlar jarayonida muxim rol o’ynaydi. Fransuz   faylasufi   Jorj   Sorel   (1847-1922)   ijtimoiy   tar a kkiyot   jarayonida
muxim   o’rinni   siyosiy   kurashga   va   zo’rlikka   ajratgan.   U   zo’rlikni   boshkaruvning
boshlanch asosiy shakli va tarixning eng oliy ijodiy asosi deb xisoblagan.
Konfliktlarning siyosiy konsepsiyasini bir muncha boshka tipi germaniyalik
Frans   Oppengeymer   (1864-1943)   tomonidan   ishlab   chikildi.   Uni   ko’prok
davlatning   kelib   chikishi   masalalari   va   unda   kechadigan   ijtimoiy   jarayonlar
xususiyatlari   kiziktirgan.   Uning   fikricha,   davlatning   vujudga   kelishida   iktisodiy
sabablar   xal   kiluvchi   rol   o’ynamagan.   U   davlatni   –   “   bir   gurux   kishilar   –
boskinchilar   tomonidan   boshka   gurux   kishilarga   -   bosib   olinganlarga   nisbatan
zo’rlik bilan ko’llanilgan huquqiy institut “ deb tushungan. U sinflar va davlatning
kelib chikishini ichki ijtimoiy va iktisodiy rivojlanish omillari bilan tushuntiruvchi
nazariyani   keskin   tankid   kilib,   ularni   “nazariya   va   amaliyotda   barcha   ijtimoiy
illatlarning   manbai“   deb   e’lon   kilgan.   Davlat   fakat   odamlarni   bo’ysundirish   va
kullikka   solish   yo’li   bilan   vujudga   kelishi   mumkin.   Shu   vaktdan   boshlab   sinflar
o’rtasida   munosabatlar   moxiyati   o’zgarmay   kolaveradi.   Fakat   ekspluatasiya
shakllari   –   jismoniy   zo’rlikdan   to   iktisodiy   va   siyosiy   majburlovga   kadar   -
o’zgaradi. 
Shunday   kilib,   X I X-XX   asrlar   arafasida   ijtimoiy   tarakkiyotning   ijtimoiy-
siyosiy   va   huquqiy   konsepsiyalarida   konflikt   muammosiga   bo’lgan   nazariy
kizikish   yakkol   ko’rinadi.   Uning   tahlili   asosan   ijtimoiy   darvinizm   va   G ’arb
sosioloyasi,   siyosatshunosli   va   yurisprudensiyalarining   metodolok   koidalari
asosida   amalga   oshirilgan.   Bu   ilmiy   yo’nalishlarning   metodolok   xususiyatlari
muayyan   darajada   konflikt   kabi   murakkab   xodisaning   moxiyatiga   kirib   borishda
xam   kuchli,   xam   zaif   tomonlari   bilan   bellanadi.   Bu   davr   ijtimoiy   tarakkiyot
nazariyalarida   bildirilgan   asosiy   goyalar   xakida   so’z   yuritganda   umumiylik
xususiyatiga   ega   bo’lgan   va   ijtimoiy   konfliktning   xozir   zamon   konsepsiyalari
uchun o’z  dolzarblini   saklagan  goyalarni  ajratib  ko’rsatish  maqsadga   muvofikdir,
ya’ni : 1)   konfliktni   odatda   ijtimoiy   vokelik   ekanliga   kat’iy   ishonish.   Inson   va
jamiyat   tabiatining   o’ziga   ko’pna   va   turli   konfliktli   vaziyatlarni   mukarrar   tarzda
yuzaga keltiruvchi biolok, ruxiy, ijtimoiy , siyosiy va boshka kator omillar xosdir;
2)   konfliktlar   ijtimoiy   tarakkiyot   jarayonida   kator   ijobiy   funksiyalarni
bajaradilar. Ular jamiyat xayotining umumiy tarakkiyotini ta’minlaydilar, ijtimoiy
tuzilmalar birlini saklashga, umumaxamiyatli normalar va ijtimoiy kadriyatlarning
karor topishiga yordam kiladilar;
3)   ijtimoiy   tarakkiyotning   konfliktli   vaziyati   bilan   bu   xolatni   yuzaga
keltirgan ijtimoiy tuzilma tipi o’rtasida bogliklik va alokadorlik tushuniladi, ya’ni
tuzilmaviy konflikt xolati aniklanadi;
4) xukmron ozchilik bilan boshkariladigan tobe ko’pchilik o’rtasida karama-
karshilik mukarrar   va abadiy  xodisa  bo’lib, uning  xar   kanday  kelishmovchiliklar,
kolliziyalar, konfliktlarni yuzaga keltirishi xakida tezis ilgari suriladi;
5)   jamiyat   xayotining   iktisodiy,   siyosiy,   ma’naviy   soxalarida   o’zgarishlar
bilan   bu   o’zgarishlar   natijasida   vujudga   keladigan   konfliktli   vaziyatlar   o’rtasida
aloka va o’zaro bogliklik mavjudi, ya’ni funksional konflikt xolati aniklanadi ;
6)   muayyan   ijtimoiy   muvozanatni   yaratuvchi   konfliktlar   yordamida   turli
ijtimoiy guruxlarning bir xil bo’lmagan manfaatlari o’zaro tenglashtirilgan vaktda
ijtimoiy tarakkiyot jarayonida dinamik muvozanat xolati tadkik etiladi.
g)Konfliktlar  xakida   xozirgi  zamon   konsepsiyalari.  Eng  yangi   davrga  kelib
konfliktlar nazariyasi yanada rivojlantirildi.
Konfliktlarni tadkik qilishning nazariy jixatlarini ishlab chikishda amerikalik
sosiolog   Tolkott   Parsons   (1902-1979)   tomonidan   asoslantirilgan   tashkilotning
tuzilmaviy   funksional   modeli   muxim   o’rin   egallaydi.   U   jamiyatga   insonlar
o’rtasida   munosabatlar   tizimi,   normalar   va   kadriyatlarga   uni   bo¦lovchi   bo’n   deb
karagan.   U   kuyida   koidalarga   amal   kilgan:   a)   xar   kanday   ijtimoiy   tizim   nisbatan
barkaror, doimiy va yaxshi tashkil etilgan tuzilmadan iborat ; b) bu tizimning xar
bir   elementi   muayyan   funksiyani   bajarishi   bilan   tizim   barkarorlini   saklashga   o’z
ulushini   ko’shadi;   v)   bu   ijtimoiy   tuzilmaning   amal   qilishi   zarur   barkarorlik   va
xamkorlikni ta’minlovchi jamiyat a’zolarining ko’llab-kuvvatlashiga asoslanadi. Parsonsning   fikricha,   ijtimoiy   xarakatning   me’yoriy   komponenti   kuyida
to’rtta   darajada   namoyon   bo’ladi:   organizm,   shaxs,   ijtimoiy   tizim,   madaniyat.
Konfliktning   bo’lishi   ijtimoiylashuv   jarayonining   o’zida   mavjud,   bunda   inson
nafakat   ijtimoiy   tizimning   namoyon   bo’lish   usullariga,   shuningdek,   teshli
madaniyatning   me’yorlari   va   kadriyatlariga   xam   jalb   kilinadi.   Ijtimoiylashuv
jarayonida   organizmning   ichki   fiziolok   extiyojlari   bilan   insonning   ijtimoiy
munosabatlarda   extiyojlari   o’rtasida   shakllanadigan   nomuvofiklik,   muayyan
tanglik konfliktga aylanishi mumkin.
Bunda   ijtimoiy   tizimning   ichki   karama-karshilini,   va   demak,   konfliktlarni
vujudga kelishining reallini tan olinishi juda muxim edi. Birok , umuman olganda,
Parsons   tizim   elementlari   o’rtasida   konfliktsiz   ,   “uygn“   munosabatlar   tarafdori
bo’lgan.   U   konfliktni   ijtimoiy   anomaliya,   o’ziga   xos   kasallik   va   uni   yensh   zarur
deb xisoblagan.
Ijtimoiy   konflikt   tabiatiga   nisbatan   Parsons   tomonidan   bildirilgan   nuktai
nazar   XX   asrning   30-40-yillarida   “kishilar   munosabatlari   “   maktabi   vakillari
tomonidan   ko’llab-kuvvatlangan.   Ular   xam   sanoati   rivojlangan   mamlakatlar
kurishi   kerak   bo’lgan   jamiyatning   tabiiy   xolati   uygnlik   va   ijtimoiy   konsensus
xolati bo’lishi  lozim  deb xisoblaganlar.
Bu   maktabning   yirik   vakili,   Garvard   universiteti   professori   Elton   Meyo
(1880-1949)   “xozir   zamonning   bosh   muammosi“   bo’lgan   “sanoatda   tinchlik“ni
o’rnatishga yordam qilish zarur deb ta’kidlagan. U konfliktni xavfli “ijtimoiy illat“
deb   bilgan.   Undan   iloji   boricha   kochish   kerak,   “ijtimoiy   muvozanat“ga   va
“xamkorlik xolati“ga intilish kerak.
Turli   mamlakatlar   olimlari   xech   bir   nuksonsiz   faoliyat   ko’rsatadigan   va
boshkariladigan tashkilotlarda xam konfliktlar paydo bo’lishiga e’tibor karatganlar.
Bu xolat barkaror konsensusni ta’minlashga kodir kandaydir ijtimoiy tizim modeli
borliga   shubxalanishga   olib   keldi.   Shu   bilan   birga   konfliktlarga   o’sib   o’tuvchi
ijtimoiy ziddiyatlarning tabiiy mukarrarli va qonuniy xarakter kasb etishini xisobga
olish   zarurlini   tushunish   xam   mustaxkamlanib   bordi.   Natijada   XX   asrning   50- yillarida   AKSh,   Germaniya,   Fransiya   va   kator   ¦arb   mamlakatlarida   konfliktning
xozir zamon konsepsiyalari shakllandi va keng tarkaldi.
Xozir zamon tadkikotchisi  amerikalik Lyuis Kozer 1956 yilda nashr  kilgan
“Ijtimoiy konflikt funksiyalari“ nomli kitobida konfliktli munosabatlarsiz ijtimoiy
guruxlar   mavjud   bo’lmaslini   hamda   ijtimoiy   tizimlarning   amal   qilishi   va
almashinishida konfliktlarning ijobiy amaliy axamiyat kasb etishini to’¦ridan-to’¦ri
ko’rsatdi.   Uning   fikricha,   butun   jamiyatning   barkarorli   unda   mavjud   konfliktli
munosabatlarning mikdoriga va ular o’rtasida alokalar tipiga boglik.
L.Kozerning   ijobiy-funksional   konflikt   nazariyasining   moxiyati   shundaki,
konfliktlar   jamiyat   uchun  begona,  anomal  xodisa  emas   ;   ular  ijtimoiy  tizim   ichki
xolatining,   unda   aloxida   shaxslar   va   ijtimoiy   guruxlar   o’rtasida   odatiy
munosabatlarning   elementi,   maxsulidir.   Uning   fikricha,   konfliktlar   muxim
funksiyalarni   bajaradilar,   ular   vakti-vakti   bilan   jamiyatda   tarang   vaziyatni
yumshatish,   aloxida   shaxslar   va   ijtimoiy   guruxlar   o’rtasida   ziddiyatlar   va
kolliziyalarni xal etish usuli sifatida zarurdir.
Nemis sosiolo Ralf  Darendorf jamiyatning konfliktli  modeli  konsepsiyasini
ishlab chikka n . Uning 1965 yilda chop etilgan “Sinfiy tuzilma va sinfiy konflikt“
asarida xar bir jamiyat xukmronlikka, majburlash va bo’ysunishga asoslangan deb
xisoblaydi.   Karama-karshiliklar,   konfliktlarning   bo’lishiga   sabab   fakat
odamlarning   ijtimoiy   notenglikka   maxkumli   emas,   shu   bilan   birga   xokimiyat,
shon-shuxrat,   avtoritet   uchun   bo’lgan   kurash,   boshkaruv   munosabatlarida   noteng
mavkega   ega   bo’lishdir,   bunda   bir   xil   odamlar   fakat   buyruk   berish   huquqiga,
bo sh ka odamlar bu buyruklarni bajarishga va bo’ysunishga majburdirlar.
Darendorf   konfliktlarni   ijtimoiy   xayotda   bartaraf   etib   bo’lmaydi gan   va   xar
kanday   iyerarxik   tizimga   xos   xususiyat   deb   xisoblaydi.   Birok,   odamlar
konfliktlarni tartibga solish imkoniyatiga egadirlar. Buning uchun uchta shartning
bo’lishi   zarur:   birinchi dan,   konfliktlashuvchilarning   tafovutlan ishini   va   karama-
karshilini   tan   olish   ;   ikkinchi dan,   taraflarning,   shu   jumladan ,   jamiyatning
uyushganlik   darajasi   kanchalik   yukori   bo’lsa,   bitimga   kelishish   shuncha   yengil bo’ladi;   uchinchi dan,  konfliktda  ishtirok  etuvchi  taraflar   o’rtasida  munosabatlarni
saklashga olib keluvchi muayyan koidalarning o’zaro makbulli.
Konfliktlarning umumiy nazariyasi deb nomlangan konsepsiyaga amerikalik
sosiolog   va   iktisodchi   Kennet   Boulding   asos   solgan.   U   xam   konfliktlar   xamma
yerda   uchrashi,   odamlar   o’ziga   o’xshaganlarga   nisbatan   doimiy   dushmanlik
qilishga   va   kurash   olib   borishga   intilishlarini   ko’rsatib,   zo’rlik   ishlatish
eskalasiyasi inson tabiatida yotadi deb bilgan. Shu bilan birga konfliktlar umumiy
xususiyatlar bilan paydo bo’ladi va rivojlanadi, yagona elementlar orkali namoyon
bo’ladi   deb   ko’rsatgan   hamda   ularni   ijtimoiy   sharoitlardan   ajratib   bo’lmaslini   ,
ularning   oldini   olish   va   yensh   mumkinlini   ta’kidlagan.   Boulding   fikricha,
konfliktlarni  barxam  toptirishga karatilgan “ijtimoiy terapiya“ asosini  uchta narsa
tashkil   kiladi   :   yuzaga   keluvchi   karama-karshiliklar   sababini   tushunish;   ularni
tugatishning   kelishilgan   usullarini   okilona   tanlash;   insonlarning   ma’naviy
takomillashuvi .
Konfliktning   xozir   zamon   konsepsiyalarida   kishilarning   xar   kanday
xarakatlari, shu jumladan, konfliktli  xarakatlari xam ijtimoiy moxiyat  kasb etishi,
ularning   u   yoki   bu   darajada   ijtimoiy   muxit   bilan   boglikli   xakida   fikr   mavjud.
Konfliktni,   uning   sababini,   namoyon   bo’lish   soxasi   va   shaklini,   tartibga   solish
usulini fakatna jamiyat ,   ayniksa, inson tabiatini, ijtimoiy munosabatlar moxiyatini
va   insonlarning   o’zaro   munosabatlarga   kirishish   qonuniyatlarini   chukur   anglash
asosida tushunish mumkin.
“Inson“   mezoni,   inson   moxiyati,   uning   jamiyatda   tutgan   o’rni   va   ijtimoiy
tayinlanishi   xakida   masalalar   xozirda   xam   konfliktlarni   tushunishda   bellovchi
muxim asosdir.
Xozir   zamon   konflikt   tadkikotlarida   ikkita   asosiy   yo’nalish   uzil-kesil
shakllangan.   Birinchi   yo’nalish   Farbiy   Yevropada(   Fransiya,   Gollandiya,   Italiya,
Ispaniya)   keng   tarkalgan   bo’lib,   u   konfliktlarni   o’rganish   bilan   shugllanuvchi
institutlar faoliyati bilan boglik. Ikkinchi yo’nalish AKShda keng tarkalgan bo’lib,
tinchlik   muammolari ni   tadkik   etuvchi   institutlar   faoliyati   bilan   boglik.   Bu
institutlarning   maqsadlari   bir-biriga   juda   o’xshash,   birok   ularga   turli   metodolok yondoshuvlar   asosida   erishiladi.   Bir   xil   tadkikotlarda   ¦alabaga   erishish   yo’llari
xakida   fikrlar   birlamchi   axamiyatga   ega,   ya’ni:   “Tinchlikni   xoxlasang,   urushni
o’rgan“.   Tinchlikni   tadkik   kiluvchi   institutlar   xodimlari   tinchlik   va   kelishuv
muammolariga birinchi darajali axamiyat beradilar. Konfliktlar va ularni xal qilish
yo’llariga bo’lgan umumiy kizikishning ortishi shu darajaga yetdiki, siyosiy fanlar
Xalqaro   assosiasiyasining   Butun   jaxon   kongressi   (Seul,1997)   mazkur   masalaga
bashlandi.
Sobik   Sovet   Ittifokida   ijtimoiy   konflikt   muammolari   uzok   yillar   davomida
ijtimoiy   fanlar   uchun   yopik   mavzu   bo’lib   keldi.   Garchi   turli   darajada
konfliktlarning   muayyan   turlarini   huquqiy   fanlar   an’anaviy   tarzda   o’rgangan
bo’lsalar-da ( xalqaro huquq - davlatlar o’rtasida konfliktlarni, fukarolik huquqi –
mulkiy   nizolarni,   jinoyat   huquqi   –   jinoiy   vaziyatlarni   o’rgangan),   ijtimoiy
konfliktologiya  fan sifatida  umuman rivojlanmagan.
Xozirda dunyo mamlakatlarida va MDX davlatlarida konfliktning umumtan
olingan nazariyasi uzil-kesil ishlab chikilmagan, konfliktologiyaning axamiyati va
o’rnini tavsiflovchi metodolok yondoshuvlarda jiddiy tafovutlar mavjud.
4.Ijtimoiy konfliktologiya  fanining  metodlari
  Konfliktli vaziyatlarni xal  etishda kuch ishlatishga bo’lgan yondoshuvning
inkor etilishi. Xar kanday fan muayyan metodga, ya’ni o’rganadigan xodisalar va
jarayonlarni bilishning usuli (yoki usullari yindisi)ga ega. Ijtimoiy konfliktologiya
fan   sifatida   jadal   shakllanish   boskichida.   Shu   bois   unga   tayyor,   mukammal
xakikatlar   va   bilimlar   majmu i   sifatida   karash   mumkin   emas.   Unda   xali   davlat-
huquqiy   amaliyotning   ko’p   kiyin   muammolarini   xal   qilishga   yo’naltirilgan
metodlar va yo’llarning keng tizimi uzil-kesil karor topmagan.
  Ijtimoiy   konfliktologiya   psixoloya,   huquq   nazariyasi,   huquq   sosioloyasi
tamoyillari   asosida   olib   boriladigan   ilmiy   tadkikotlarning   kompleks   yo’nalishi
bo’lganli   sababli   bu   fanlarda   mavjud   bo’lgan   ilmiy   bilishning   metodolok
tamoyillari   va   usullaridan   foydalanadi.   O’z   navbatida   u ning   o’zi   bu   fanlarni   o’z
tadkikotlarining natijalari va metodolok yutuklari bilan boyitadi.   Metodoloya   demokratik   jamiyat   uchun   eng   makbul   bo’lgan   xamkorlik
strateyasini, konfliktlarni kelishish orkali xal etish, konsensusga erishish yo’llarini
nazarda   tutadi.   Shu   nuktai   nazardan   kelib   chikib ,   ijtimoiy   konfliktologiyaning
muxim   metodolok   tamoyili   -   konfliktli   vaziyatlarni   xal   qilishda   kuch   ishlatishni
inkor etish ekanlini ta’kidlash o’ta muximdir.
  Insoniyatning   tarixiy   o’tmishi   zo’rlikning   okibatda   bexuda   ekanlini
tushunishga, makbul va  mukobil  karorlarni  izla b topishga undaydi.
  Asosiy   yondoshuvlar.   Fan   metodoloyasi.   Ilmiy   metodoloyaga   falsafiy
dunyokarash   bilan   bellanuvchi   tadkikotning   muayyan   bosh   tamoyillari,   mantikiy
usullari va maxsus metodlarini ko’llash sifatida karash mumkin.
 Ijtimoiy konfliktologiyaning metodolok asosi yetarli darajada murakkabdir.
U umumlashganlik darajasi va bilish vazifalariga karab turlicha usullarni o’z ichiga
oladi, ya’ni:
- barcha anik fanlarda va ilmiy bilishning turli boskichlarida ko’llaniladigan
umumiy falsafiy metodlar ;
-   muayyan   huquqiy   xodisalar   va   jarayonlarni   bilishda   foydalaniladigan
maxsus yoki xususiy metodlar: statistik, anik-sosiolok, kiyosiy-huquqiy, psixolok,
matematik metodlar.
Falsafiy   ta’limotga   ko’ra,   xissiy   va   nazariy   yondoshuvlar   ilmiy   bilishning
asosiy   yondoshuvlari,   ilmiy   bilishning   ikki   bosh   shakllaridir.   Xissiy   va   nazariy
yondoshuvlarning   farklanishi   nezida   ilmiy   bilish,   ijtimoiy   soxada   esa   huquq   va
davlat   xodisalarini,   shuningdek   konfliktli   jarayonlarni   ajratib   o’rganish   yotadi.
Birinchi   yo’nalish   bevosita   obyektga   yo’naltiriladi,   kuzatuv   va   eksperiment
ma’lumotlariga   tayanadi,   ikkinchisi   konfliktologiyani   o’rganish   va   tushunish
jarayonini rivojlantirish hamda takomillash-tirish bilan boglik va obyektiv borlikni
xar   tomonlama   va   mukammal   bilishni   o’z   maqsadi   deb   biladi.   Ikkala   yondoshuv
o’zaro   alokador   va   biri   ikkinchisini   takozo   etadi.   Xissiy   yondoshuv   kuzatuv   va
eksperiment   natijasida   yan   ma’lumotlarni   aniklashga   karatiladi,   nazariy
tadkikotning   rivojlanishiga   turtki   bo’ladi,   uning   oldiga   yan   vazifalarni   ko’yadi.
Nazariy   yondoshuv   fanning   nazariy   mazmunini   boyitadi   va   rivojlantiradi,   yan istikbollarni   bellaydi,   faktlarni   izoxlaydi,   xissiy   tadkikotlarni   umumlashtir a di   va
yo’naltiradi.
Mantikiy va tarixiy metodlar  fanning mavxumlikdan aniklikka o’tishi  bilan
boglik.   Ular   nazariyaning   mazmunini   tashkil   etuvchi   tushunchalar,   ta’riflar,
kategoriyalarni ishlab chikishning tartibi va ketma-ketlini bellaydi.
Konfliktlarni   o’rganishda   kaysi   metod   yoki   yondoshuv   ko’llanilmasin   ular
ijtimoiy-huquqiy xodisalarning rivojlanish dialektikasini e’tiborga olishi kerak.
Fan   kategoriyalari.   Dialektika   qonunlari   huquqiy   tadkikotlarda   muxim
axamiyat   kasb   etuvchi   bilishning   mantikiy   vositalari   bilan   uzviy   alokada
bo’ladilar.   Masalan,   analiz   yordamida   yaxlit   huquqiy   tizim   aloxida   tarkibiy
kismlarga   bo’linadi   (huquq   normalari,   huquqbuzarlik,   ijtimoiy   faktlar   va   x.),
ularning   xar   biri   mustakil   o’rganiladi,   so’ng   barcha   kismlar   sintez   yordamida
o’ziga xos jixatlari bilan umumlashtiriladi.
Dialektikaning   asosiy   kategoriyalari   -   umumiy   bellar   va   alokadorlikni   aks
ettiruvchi tushunchalardir, ya’ni bu bellar va alokadorlik ijtimoiy xayot xodisalari
va predmetlariga xech bir istisnosiz taallukli bo’ladi, demak, ijtimoiy konfliktlarga
xam xos xususiyatlardir.
  Serbiyalik   olim   R.Lukichning   ta’kidlashicha,   “Huquqka   xos   maxsus
metodlarni   ko’llash   uchun   zarur   bilimlarga   ega   bo’lmagan   “sof“   dialektikdan
yaxshi   yurist   chikmaydi.   Shuningdek,   fakat   maxsus,   sof   professional   metodlar
doirasida   kolib   huquqka   eng   umumiy,   dialektik   metod   nuktai   nazaridan
yondoshmaslik xam yaxshi yurist uchun xos bo’lmagan xususiyat xisoblanadi“ 1 .
  Asosiy   falsafiy   kategoriyalar   bo’lib,   yakka   va   umumiy,   saba b   va   okibat,
zaruriyat   va   tasodif,   mazmun   va   shakl,   moxiyat   va   xodisa,   imkoniyat   va   borlik
kabi juft kategoriyalar kiradi. Masalan, sabab va okibat kategoriyalarini o’rganish
shuni   ko’rsatadiki,   “ijtimoiy   munosabatlar   -   huquq   normalari“   nisbatida   ijtimoiy
munosabatlar - sabab, huquq normalari - okibat sifatida namoyon bo’ladi. Huquqni
ko’llash jarayonida insonning xakikiy faktik xulk-atvori ijtimoiy normani ko’llash
uchun   sabab   (asos)   bo’ladi.   Huquq   normasi   va   unda   nazarda   tutilgan   ijtimoiy
okibatlar xulk-atvorga nisbatan okibat xisoblanadi.   Metodlar.   Ijtimoiy   konfliktologiya   ilmiy   bilishning   maxsus   va   xususiy
metodlaridan foydalanadi.
  Ijtimoiy   bilimning   bir   tarmo   sifatida   ijtimoiy   konfliktologiya   tafakkurning
mavxum   faoliyati   natijalari   aks   etgan   huquq   moxiyati,   mazmuni   va   shakllari,   bir
butun   huquqiy   tizimni   va   qonunchilikni   takomillashtirish,   huquq   ijod   etishning
umumiy   ilmiy   tushunchalarisiz,   huquq   tadbik   etish,   uni   sharxlash,   huquqiy
munosabatlar,   qonuniylik   va   huquqiy   tartibot,   huquqiy   xulk-atvor   va   ijtimoiy
javobgarlik, shuningdek, demokratiya, jamiyatning siyosiy tashkiloti, davlat, uning
moxiyati,   mazmuni   va   shakllari,   mexanizmi   va   funksiyalari,   huquq   ijod   etish   va
huquq ko’llash faoliyati kabi kategoriyalarsiz rivojlanishi mumkin emas. 
  Fanning   umumiy   kategoriyalari   xususiy   metodlarni   inkor   etmay,   balki
takozo etadi.
  Mantikiy metod  huquqni mantikiy o’rganish izoxlash vositalari va usullarini
o’z ichiga oladi, tafakkur shakllariga va dialektika, mantik qonunlariga asoslanadi.
  Mantik   qonunlarining   xar   biri   (ayniyat,   karama-karshilik,   uchinchisini
istisno   etish,   yetarli   asoslantirish   va   x.)   huquq   xususiyatlarini   ifodalash   orkali
huquqda   o’zini   to’la   namoyon   etadi.   Barcha   asosiy   huquqiy   va   tartibga   solish
jarayonlari   (   eng   avvalo,   huquq   ijod   etish   va   huquq ni   ko’llash)   tushunchalar,
xulosalarni tahlil etish koidalari - tafakkur shakllari bilan kat’iy mos xolda amalga
oshiriladi.
  Huquqda   konfliktli   xolatlarni   o’rganishda   va   tushunishda   mantik
vositalaridan   foydalanish   qonunchilikni   shakllantirishda   ziddiyatlarga   yo’l
ko’ymaslikka, mantikan ziddiyatli bo’lmagan va shu bilan huquqning eng samarali
tizimini   bunyod   etishga,   ijtimoiy   normalarni   to’¦ri   va   o’rinli   ko’llashga   imkon
beradi.
  Kiyosiy metod  ijtimoiy tushunchalar, xodisalar va jarayonlarni taqqoslashni
hamda   ularda   o’xshash   yoki   farklanuvchi   jixatlarni   aniklashni   takozo   etadi.
Taqqoslash natijasida yaxlit huquqiy tizimning yoki aloxida huquqiy institutlar va
normalarning, ularning uygnlik va muvofiklik sifat xolati aniklanadi.   Sosiolok(anik-sosiolok)   metod ijtimoiy konfliktlarning turli xillarini, qabul
kilinadigan   karorlarning   kanday   natija   berishlini,   shuningdek,   huquqiy   tartibga
solish yoki huquqiy muxofazaning ishonchlili va o’z vaktida bo’lishini o’rganishda
samarali   foyda   berishi   mumkin.   Bunday   metod   ko’pna   an’anaviy   muammolarga
ijtimoiy amaliyot talablarini e’tiborga olgan xolda chukur yondoshib kolmay, balki
shu  bilan  katorda  yan  muammolarni   xam   keltirib  chikaradi.  Gap  shundaki,  bozor
munosabatlariga   o’tish   jarayonida   fakat   davlat   va   huquqning   xususiyatlari   va
rivojlanish   tendensiyalarini,   umumiy   koidalarini,   tamoyillarini   aniklash   yetarli
emas. Bunda bu omillar real munosabatlarda kanday amal qilishi mumkin, davlat-
huquqiy   tizimning   butun   xolida   va   tizim   doirasida   uni   tashkil   etuvchi
elementlarning   xar   birini   samarali   amal   qilishini   ta’minlash   kanday   yo’llar   bilan
erishiladi kabi masalalar yechimini topish kerak.
  Konflikt   muammmosini   o’rganishda   ilmiy   yondoshuv   xavola   etilayotgan
tavsiyalarning huquqiy soxada karorlarning ijtimoiy axamiyati va okibatlarini to’la
baxolay   olishga   imkon   beruvchi   barcha   -   ijobiy   yoki   salbiy   bo’lishi   mumkin
ijtimoiy omillarni  atroflicha o’rganish va xisobga  olish asosida  ishlab chiqilishini
talab etadi.
 Bu xollarda huquqiy material mavxum kategoriyalar darajasida emas, balki
anik   faktlar   asosida   karaladi.   Huquqni   o’rganishda   sosiolok   metod   statistik
ma’lumotlar va turli xil xujjatlarni tahlil etish, ijtimoiy-huquqiy eksperiment, axoli
o’rtasida   so’rovnoma   o’tkazish ,   ma’lumotlarni   kayta   ishlashning   matematik   va
statistik metodlar i ni o’z ichiga oladi.
 Qonunchilikni rivojlantirish, huquqni ko’llash, jinoyatchilik bilan kurashish
faoliyatini   yaxshilash   fakat   kundalik   huquqiy   xayotning   ishonchli   faktlariga
tayangan xolda olib borilsana asoslantirilgan va xakikiy bo’ladi.
  Huquqiy   soxada   sosiolok   metodning   ko’llanilishi   ijtimoiy   fan   tarkibida
nisbatan mustakil tarmok bo’lgan huquq sosioloyasini shakllanishiga olib keldi.
  Sosiolok maktab namoyondalarining fikricha, davlat huquqni ijod etmaydi,
balki   jamiyatning   o’zida   vujudga   keladigan   va   rivojlanadigan   huquqni   “kashf etadi“,   xolos.   Bunday   yondoshuv   jamiyatda   ro’y   beruvchi   xakikiy   jarayonlarni
o’rganishga e’tiborni yo’naltiradi.
 Huquq sosioloyasi huquqiy xodisalarni o’rganishning bir kator metodlaridan 
foydalanadi, masalan, qonun chikarish faoliyati va jarayoni (“qonunchilik 
sosioloyasi“), sudyalar korpusi va karyerasining sosiolok jixatlarini, axoli aloxida 
guruxining huquqka va huquq institutlariga bo’lgan munosabatlari ni  o’rganish. Adabiyotlar:
Asosiy adabiyotlar
1. Анцупов А.Я., Баклановский В.С. Конфликтология в схемах и 
комментариях: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. – СПб.: Питер, 2009. –
304 с.
2. Конфликтология: учебное пособие / И.В.Брылина; Томский 
политехнический университет. − Томск: Изд-во Томского 
политехнического университета, 2011. – 133 с. 
3. Конфликтология. Социальные конфликты: учебник для студентов вузов / 
Т.Н. Кильмашкина. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА: 
Закон и право, 2012. – 287 с.
4. Конфликтология. Учебник для студентов / под ред. В.П.Ратникова.3-изд. 
– М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2012. – 543с.
Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ
1. O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   02.02.2017   yildagi   “O’zbekiston
Respublikasining   “Korrupsiyaga   qarshi   kurashish   to’g’risida”gi   Qonuni
talablarini   amalga  oshirish  chora-tadbirlari   haqidagi”  PQ-2752-  sonli  qarori   //
www.lex.uz.
2. Mirziyoyev   Sh.M.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat
Mirziyoyevning “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning
mamlakatda amalga oshirilayotgan  keng qamrovli  islohotlarda faol  ishtirokini
ta’minlash   bo’yicha   qo’shimcha   chora-tadbirlar   to’g’risida”   gi   Qarori.
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yil   5   iyundagi   05.06.2018   y.N
PQ-3775Qarori. – Toshkent, 2018.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent. O’zbekiston nashriyoti, 2017.
4. Mirziyoyev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   manfaatlarini   ta’minlash   –   yurt
taraqqiyoti   va   xalq   farovonligining   garovi.   Toshkent.   O’zbekiston   nashriyoti,
2017.
5. Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon   demokratik   O’zbekiston   davlatini
birgalikda   barpo   etamiz.   Toshkent.   O’zbekiston   nashriyoti,   2017.   Mirziyoyev
Sh.M.   Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   va   shaxsiy   javobgarlik   –   har   bir
rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo’lishi   kerak.   Toshkent.   O’zbekiston
nashriyoti, 2017.
6. Громова О.Н. Конфликтология. Курс лекций. – М.: Ассоциация авторов и
издателей «Тандем», ЭКМОС, 2000.
7. Дарендорф   Р.   Элементы   теории   социальных   конфликтов   //
Социологическое исследование. №5. – М.,  2000.

IJTIMOIY KONFLIKTOLOGIYA REJA: 1.Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi. 2. Konfliktlar to ’¦ risida karashlarning yuzaga kelishi va xozir zamon konsepsiyalari : a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar; b ) Yan davr ; v ) Konfliktologiya ; g ) Konfliktlar xakida xozir zamon k onsepsiyalari. d) Ijtimoiy konfliktologiya fanining metodlari.

1. Konfliktologiya fani tushunchasi va predmeti. Konflikt xozirgi zamonga eng ko’p darajada xos bo’lgan tushunchadir. Ijtimoiy konfliktlar kundalik xayotimizda real vokelikka aylandi. Turli mamlakatlarda sh axtyorlarning ish tashlashlari, siyosiy raxbarlar va partiyalarning o’zaro kurashi, millatlararo va xududiy nifoklar, jinoyatchilik dunyosida «yechimlar» deyarli doim odamlarni o’ylantirib ko’ymokda, davlat va jamiyat xayotida butun lay yan muammolarni yuzaga keltirmokda. Kishi lar konfliktlar bilan tinimsiz «kurash olib boradi lar », birok ular kamaymay, balki ortib bormokda. Ro’y berayotgan iktisodiy, siyosiy va huquqiy institutlarning kayta tashkil etilishi turli- tuman konfliktlarning avj olish tendensiyalarining o’zgarishiga xozircha jiddiy ta’sir ko’rsatgani yo’k. Buyuk Britaniyalik konfliktolog tadkikotchilarning ta’kidlashlaricha, « Xozirda konfliktlarni xal qilishga ko’p kuch-g’ayrat sarflanmokda. XX asr 80-yillarining oxiriga kadar bo’lib o’tgan urushlarning aksariyati mamlakatlar o’rtasida yuz bergan. Endilikda urushlarning ko’pchili fukarolik va o’zaro urushlar bo’lib, kurbonlarning ko’pi tinch axoliga to’¦ri keladi. Ayni paytda ko’pincha erkaklar nobud bo’ladi, «bedarak yo’koladi» yoki xarbiy xarakatlarda katnashishga majbur bo’ladilar, ayollar, keksalar va bolalar ko’chib yurishga yoki kochok bo’lishga majbur bo’ladilar.Ko’pchilik bu xolatni dunyoda «bipolyar» tartib inkirozidan so’ng sovuk urushning tugashi hamda millatchilik va etnik o’z-o’zini anglashning tulishi bilan tushuntiradilar. Sobik Sovet Ittifoki ta’sirining yo’kolishi xam kapitalizmning mavkeini ortishiga olib keldi, bu esa kishilarning demokratik jamiyatlar va iktisodiy tizimlarni kurish yo’lida intilishlariga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Keyingi vaktda butun jaxon banki va Xalqaro valyuta jamg’armasi kabi xalqaro moliya institutlari xam kashshok, xam boy mamlakatlarning siyosiy, iktisodiy va ijtimoiy xayotida xal kiluvchi rol o’ynay boshladilar. Iktisodning erkinlashuvi ko’pincha bu mamlakatlar ichkarisida ziddiyatlar va konfliktlarni chukurlashtirdi. Ichki konfliktlar sonining ortishi ularning globallashuvi bilan birgalikda ularni aloxida buyuk davlatlar nazoratidan chikib ketishiga olib keldi, shuningdek, xarbiy diktatura, siyosiy korrupsiya va

iktisodning kriminallashuvi kabi o’zaro boglik tendensiyalar chukurlashuvining natijasi bo’lib koldi. Bunga javoban majburiy konfliktlarni kamaytirish uchun ko’pgina amaliy va tadkikotchilik tashabbuslari paydo bo’ldi. Xukumatlar xam, fukarolik jamiyati xam ko’p soxalarda tarakkiyotga xalakit beruvchi yoki uni umuman to’xtatib ko’yuvchi muammolarning yechimini topishga urina boshladi. Yan tadkikotlar paydo bo’ldi va yan atamalarni ishlab chikish yuzasidan ishlar olib borildi” 1 . Xozirda ko’p davlatlar inkirozlar, shu jumladan, ziddiyatli vaziyatlarni yenshga tayyor emas lar . XX asrning 80-yillariga kadar amal kilib kelgan jamiyatni konfliktsiz tarakkiyot modeli turli darajada davlat boshkaruvini yuzaga kelgan inkirozlar oldida kuchsizlini namoyish kildi. Bunda konflikt nazariyasining ishlab chikilmaganli va teshli tajribaning yo’kli xam o’z ta’sirini ko’rsatdi. Garchi axolining tartibli makbul xayot tarzini jamiyat fakat kelishuv orkali ta’minlay olishini tarixiy tajriba ko’rsatsada, birok, amaliyotchilar uchun «konflikt-kelishuv» tushunchalarining nisbati avvaldek noanik bo’lib keldi. Konflikt va murosa qilish muammolarini o’rganish turli ixtisoslikda olimlardan katta kuch- g’ ayrat sarflashni takozo etadi. F arb davlatlarida mana bir necha o’n yillar davomida va ayniksa XX asrning oxirida bu ilmiy yo’nalish asosli ravishda rivojlantirildi. Konfliktlar va ularni xal qilish usullari xakida yuzlab kitoblar chop etilgan, muntazam ravishda jurnallar, referatlar va makolalar to’plami nashr kilib borilmokda. Endilikda mustakil majmuaviy fan sifatida konfliktologiyani yaratish uchun barcha asoslar mavjud . Bu fanning predmeti bo’lib kishilik jamiyatida konfliktlarning tabiatini, sabablarini o’rganish hamda ularning oldini olish va xal qilish yo’llarini ishlab chi k ish xisoblanadi. Ta’kidlash joizki, konfliktli muammolarni ijtimoiy fan xulosalari, koidalari bilan ko’shib o’rganish aloxida axamiyatga ega. Gap shundaki, ko’p ijtimoiy konfliktlar huquqiy munosabatlar doirasida bo’lib o’tadi, ijtimoiy vaziyatlarda yuzaga keladi va nixoyat ijtimoiy vositalar bilan xal etiladi. Huquqni muxofaza kiluvchi organlar o’z faoliyatlarining aksariyat kismini konfliktlar bo’yicha tergov

qilish, ularni ko’rib chikish, xal qilish va oldini olishga sarflaydilar. Shu tarika ijtimoiy konfliktologiya deb nomlanuvchi fanni ishlab chikishga extiyoj yetildi. Ijtimoiy konfliktologiya umumiy konfliktologiyaning bir kismi (yo’nalishi) bo’lib, uning predmeti milliy (ichki) yoki xalqaro huquq doirasida yuzaga keladigan, rivojlanib boradigan va xal kilinadigan konfliktlarni o’rganish xisoblanadi. Ma’lumki, kishilik jamiyatida konfliktlar: yakka va guruxiy, etnik, davlatlararo darajalarda yuz beradi. Ijtimoiy konfliktning o’ziga xosli shundaki, u shu sanab o’tilgan darajalarning xar birida u yoki bu huquqiy normalarni bajarish (tadbik etish) yoki buzish va teshlicha jismoniy va ijtimoiy shaxslar o’rtasida huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi, o’zgarishi yoki tugatilishi bilan bog’lik. Xar kanday mamlakatning huquq tizimi va , shu ningdek , xalqaro huquq normalari davlat yoki xalqaro xamjamiyat tomonidan sanksiyalanganli va ko’riklanganli bois ijtimoiy konfliktda ko’pincha konfliktlashuvchi ikkita tarafdan tashkari, uchinchi taraf sifatida huquqni muxofaza kiluvchi (huquqni ko’llovchi) organlar timsolida davlat ishtirok etadi, bu organlar ertami-kechmi konfliktlarni xal qilishga yoki oldini olishga jalb kilinadi. Aynan shu xolat bilan ijtimoiy konfliktologiyaning muxim tomoni bog’lik, bu fan fakatna ijtimoiy konfliktlar tabiati, sabablari va rivojlanish dinamikasini o’rganib kolmay, shu bilan birga ularning oldini olish va xal qilish huquqiy mexanizmlarini xam o’rganadi. Jamiyat va davlat konfliktlashuvchi taraflarni murosaga keltirishga yoki ularning karama-karshiliklarini majburiy tugatishga yo’naltirilgan sud, arbitraj, parlament tartiblari kabi bir kator mexanizmlarni yaratadi va ulardan foydalanadi. Konfliktlarni oldini olish va xal qilishning ijtimoiy vositalari - bu ichki va xalqaro tanglikni, keskinlashuvni yumshatishning eng ta’sirchan kurollari xisoblanadi. 2.Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi. O’z-o’zidan ma’lumki, konfliktologiya, xar kanday fan singari boshka fanlar bilan xam uzviy boglik . Konfliktologiya birinchi navbatda sosiolo gi ya va ijtimoiy psixolo gi ya bilan umumiy jixatlarga ega bo’lishi bilan juda yakindir,

chunki bu fanlar kishi lar o’rtasida munosabatlarni o’rganadilar. Konfliktologiya inson xatti-xarakatlarining sabablari xakida muloxaza yuritish uchun boy ozuka beruvchi tarix fani bilan bo g’ lik. Va nixoyat, konfliktologiya turli xil konfliktlar tabiatini, rivojlanish mexanizmini va okibatlarini aniklashtiruvchi siyosatshunoslik, iktisod, etnoloya kabi boshka ijtimoiy fanlar bilan xam yakin dan xamkorlik kiladi. 3. Konfliktlar to ’ g ’ risida karashlarning yuzaga kelishi va xozir zamon konsepsiyalari . a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar. Xozir zamon fani insoniyatning tarixiy o’tmishiga nazar tashlar ekan, konfliktni xamisha ijtimoiy tarakkiyotning doimiy yo’ldoshi ekanliga shubxa kilmaydi, chunki odamlar bor joyda konfliktlar mavjud bo’lgan va bo’laveradi. Ijtimoiy xayotda konfliktlarning tutgan o’rni va keng tarkalganli uzok o’tmishda xam e’tiborni o’ziga tortgan. O’tgan asrlarda ijod kilgan faylasuflar, tarixchilar, yozuvchilarning asarlarida, afsonalarida va goyalarida vujudga kelishi extimol bo’lgan konfliktlarning yuzaga kelish sabablari va ularni tugatish yo’llari xakida muayyan fikrlar bildirilgan. O’tmishda konfliktlarni xal etishning asosiy usuli sifatida uru¦- kabila oksokollari, doxiylarining yakka xokimli tushunilgan. Birok ilk davlatchilik tuzilmalarining vujudga kelishi xar doim xam jamiyatda uygnlikka olib kelmagan, ba’zida ijtimoiy notenglikni keskinlashtirgan, konfliktlarni yakkol namoyon etgan va kuchaytirgan. Shu bois asr lar davomida insonlar urushlar bo’lmaydigan, nizolar va adovat barxam topadigan mukammal kelajakka ishonch xissi bilan yashaganlar. Kadim yunon faylasuflari birinchi lardan bo’lib ijtimoiy konfliktlarning tabiatini to’ g’ ri tushunishga uringanlar. Mashxur kadim faylasuf-dialektik olim Geraklit (er.av. 530-470 y.y.) urushlar va ijtimoiy konfliktlar xakida fikrlarini borlikning tabiatiga bo’lgan karashlarning umumiy tizimi bilan bo¦lashga xarakat kilgan. Uning fikricha , «koinotda xukm suruvchi yagona umumiy qonun - bu urushdir, u xamma narsaning otasi va shoxidir. U kimlarnidir xudolar va kimlarnidir insonlar kilib yaratadi, insonlarining ba’zilarini kul, boshkalarini erkin kilib bellaydi. Xamma narsa, shu jumladan inson mulokoti normalari xam abadiy