logo

IJTIMOIY SHERIKCHILIK.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

25.7421875 KB
MAVZU:  IJTIMOIY SHERIKCHILIK.
         
1. Ijtimoiy sheriklik tushunchasi va uning talqinlari.
2. O`zbekistonda   ijtimoiy   shyeriklik   nazariyasining   boyitilishi   va
amaliyotining rivojlantirilishi Ijtimoiy shyeriklik tushunchasi va uning talqinlari.
Respublikamiz   Birinchi   Prezidenti   Islom   Karimov   o’zining   2010   yil   12
noyabrida   Oliy   Majlis   Syenati   va   Qonunchilik   Palatasining   qo’shma   majlisida
bayon qilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsyepsiyasi”da davlat hokimiyat organlari va
nodavlat   notijorat   tashkilotlari   o’rtasida   ijtimoiy   shyeriklik   munosabatlarini
o’rnatish   zarurligini   ko’rsatib   o’tdi.   Bu   ko’rsatma   mazmun   e’tibori   bilan   juda
dolzarb va syermazmundir. 
Ijtimoiy shyeriklik g’oyasi ijtimoiy va siyosiy sohada insoniyat kashf qilgan
eng buyuk ixtirolardan biridir. Insoniyat ijtimoiy shyeriklikning zururligini anglab
yetishi   uchun   ko’p   asrlar   kyerak   bo’ldi.   Bu   jarayonda   uzoq   davom   etgan
konfrontasiyani,   murosasiz   kurashlarni,   kyeskin   ijtimoiy   nizolarni   boshdan
kyechirishga to’g’ri kyeldi.
  “Ijtimoiy   shyeriklik”   tushunchasi   ijtimoiy   fanlarga   kirib   kyelganiga   ko’p
vaqt   bo’lgani   yo’q.   Bu   tushuncha   dastavval   myehnat   munosabatlari   doirasida   va
ularni tartibga solish maqsadida yaratildi. Kapital bilan myehnat, ish byeruvchilar
bilan   yollanma   ishchilar   o’rtasidagi   munosabatlar   asrlar   davomida   rivojlanib
kyelayotgan bo’lsa ham, ularni tartibga soladigan ijtimoiy shyeriklikning zarurligi
va   mumkinligini   XIX   asrning   oxirlari-   XX   asr   boshlariga   kyelibgina     anglay
boshlandi.   Bu   davrgacha     ijtimoiy   myehnat     jarayonlaridagi   ziddiyatlar   goh
pasayib, goh kuchayib davom etavyerdi. Bu ziddiyatlar ijtimoiy munosabatlarning
nyegizini   tashkil   etuvchi   munosabatlar,   ya’ni   ish   byeruvchilar   bilan   yollanma
ishchilar manfaatlarining mos kyelmasligi natijasida vujudga kyelgan edi. 
Ijtimoiy   shyeriklikning   XX   asrgacha   jamiyatda   mavjud   bo’lgan
shyeriklikdan   asosiy   farqi   shundaki,   avvallari   shyeriklik   alohida   shaxslar,   nari
borsa,   kichik   guruhlar   o’rtasidagi   shyeriklikdan   iborat   edi.   Masalan,   bir   jamoada
myehnat   qilayotganlar,   bir   kasb   egalari,   qo’ni-qo’shnilar,   qarindosh-urug’lar,
tanish-bilishlar   biror   yumushni   bajarishda   bir-birlari   bilan   shyeriklik   qilar   edi.
SHyeriklikning bu ko’rinishi hozir ham davom etib kyelmoqda. Ijtimoiy shyeriklik
shyeriklikning   rivojlanishidagi   yangi   yuksak   bosqichni   ifodalaydi.   Ijtimoiy shyeriklik   alohida   shaxslar   yoki   kichik   guruhlar   emas,   katta   ijtimoiy   guruhlar
o’rtasidagi shyeriklikni bildiradi. 
Ibtidoiy   jamoa   tuzumi   davrida   hali   katta   ijtimoiy   guruhlar   vujudga
kyelmagan   edi.   Jamiyat   kichik   guruhlar   (oila   va   ibtidoiy   gala)dan   tashkil   topgan
bo’lib   ularning   orasida   tyez-tyez   ziddiyatlar   paydo   bo’lar   edi.   Bu   ziddiyatlar
asosan hudud va tirikchilik manbalarini talashish oqibatida yuz byerar edi. 
Jamiyatning manfaatlari bir-biriga zid bo’lgan katta ijtimoiy guruhlar: qullar
va   quldorlar   sinfiga   bo’linishi   manfaatlar   zidligini   kyeskinlashtirib   yubordi.
Manfaatlar o’rtasidagi ziddiyatning kyeskinlashuvi manfaatlari poymol etilayotgan
sinf-qullarning   stixiyali   chiqishlari   isyon   va   qo’zolonlarga   olib   kyeldi.   Bunday
isyonlarni   bostirish   uchun   quldorlar   mirshablar   va   armiya   singari   tuzilmalarni
tashkil   qildi.   Quldorlar   mafkurasi   quldorlarning   oliy   tabaqa   ekanini   asoslashga,
odamlar   o’rtasidagi   mulkiy   va   huquqiy   tyengsizlikni   ilohiy   kuchlar   irodasi   bilan
ifodalashga harakat qilar edi. 
XX asrgacha mavjud bo’lgan shyeriklik alohida shaxslar va kichik guruhlar
o’rtasidagi   munosabatlarni   tartibga   solib   kyelgan   bo’lsa,   ijtimoiy   shyeriklik   katta
ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga sola boshladi. 
Ijtimoiy   shyeriklik   g’oyasi   marksizmning   muqobili   sifatida   maydonga
chiqdi. Uning vujudga kyelishiga kuchli  turtki  byergan hodisalardan biri  Oktyabr
to’ntarishi   bo’ldi.   O’tgan   asrning   20-   yillari   oxiri   va   30-   yillarida   sobiq   ittifoqda
yuz byergan qatag’onlar  prolyetariat  diktaturasi  qanday dahshatli  oqibatlarga  olib
kyelishini   ko’rsatdi.   Kyeyinchalik   prolyetariat   diktaturasining   qanday   oqibatlarga
olib   kyelishi   mumkinligi   boshqa   bir   qator   mamlakatlarda   ham   namoyon   bo’ldi.
Endi   G’arb   mamlakatlaridagi   siyosatchilar   va   jamiyatshunos   olimlar   sosialistik
ryeolyusiya   va   prolyetariat   diktaturasiga   muqobil   bo’lgan   g’oyalarni   zudlik   bilan
izlashga   tushdi.   Ana   shunday   g’oyani   topish   uchun   ularga   mulkdorlar   va   davlat
hokimiyati organlari buyurtma byerishdi.Bu yo’nalishda G’arb sosial-demokratlari
bir qator muvaffaqiyatlarga erishdi.
XX asrning o’rtalarida T.Parsons va YU.Xabyermaslar tomonidan yaratilgan
konsyensus   nazariyasi   ijtimoiy   shyeriklikning   kyeng   miqyosda   yoyilishiga   katta turtki   byerdi.   Bu   nazariya   ijtimoiy   shartnoma   nazariyasi   o’rniga   kyelib,   ijtimoiy
shyeriklikning nazariy myetodologik asosi vazifasini bajara boshladi. 
Ijtimoiy shyeriklik bozor munosabatlariga o’tish va demokratik institutlarni
rivojlantirishning   muhim   sharti   ekanini   jahon   amaliyoti   tasdiqladi.   Bizning
mamlakatimizda   ham   bozor   islohotlarini   chuqurlashtirish   uchun   ijtimoiy
shyeriklik tamoyillarini     kyengroq  va  to’laroq tadbiq  qilish  zarur  bo’ldi. Ana  shu
zarurat   Prezident   Islom   Karimovning   “Mamlakatimizda   demokratik   islohotlarni
yanada   chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini   rivojlantirish   konsyepsiyasi”da
aniq   va   yaqqol   ko’rsatib   byerildi.   Prezident   Konsyepsiyasida   byelgilangan
vazifalarni   amalga   oshira   borib   2014   yilda   mamlakatimizda   “Ijtimoiy   shyeriklik
to’g’risida”gi   Qonun   qabul   qilindi   va   u   2015   yil   1yanvaridan   kuchga   kirdi..   Bu
Qonunning   qabul   qilinishi   mamlakatimizda   ijtimoiy   shyeriklikni   hayotga   tadbiq
qilishda   muhim   bosqich   bo’ldi.   SHuni   ham   ta’kidlash   joizki,   “Ijtimoiy   shyeriklik
to’g’risida”gi   Qonunning   qabul   qilinishi   ijtimoiy   shyeriklik   sohasidagi   ishlarning
yakunlanganini emas, yangi mas’uliyatli bosqich boshlanganini anglatadi.
Ijtimoiy shyeriklik XX asr oxiri va XXI asr boshlarida siyosiy barqarorlikni
ta’minlashda,   jamiyatda   yangicha   insoniy   munosabatlarni   shakllantirishda   borgan
sari   ko’proq  va  muhimroq  rol  o’ynamoqda.  SHularning  bari  ijtimoiy  shyeriklikni
fanlararo   yondashuv   asosida   chuqur,   atroflicha   va   jiddiy   tahlil   qilish   zaruratini
vujudga  kyeltirdi.  Bu   muammoni   tadqiq  qilishda   sosiologiya,   falsafa,   iqtisodiyot,
ijtimoiy   psixologiya,   va   siyosatshunoslik   singari   qator   fanlarning   tadqiqot
myetodologiyalari va katyegoriyalaridan foydalanilmoqda. 
Ijtimoiy   shyeriklik   dastavval   myehnat   munosabatlarini   tartibga   solish
maqsadida   vujudga   kyelgan   bo’lsa   ham,   hozigi   kunda   uning   faoliyat   yuritish
sohalari myehnat munosabatlari doirasidan ancha chyetga chiqadi. 
XX   asr   oxiri   va   XXI   asr   boshlarida   “syektorlararo   ijtimoiy   shyeriklik”
konsyepsiyasi   ko’p   mamlakatlarda,   shu   jumladan   MDHga   a’zo   mamlakatlarda
kyeng   tarqala   boshladi.   Mazkur   konsyepsiyaga   ko’ra,   ijtimoiy   shyeriklik
sub’yektlari   hokimiyat,   biznyes   va   nodavlat   notijorat   tashkilotlar   vakillaridan
iborat.   “Syektorlararo   ijtimoiy   shyeriklik”   ikki   yoki   uch   syektor:   davlat,   biznyes, notijorat   syektor   ijtimoiy   muammolarini   hal   qilishda   o’zaro   kyelishilgan
konstruktiv   harakatlarni   amalga   oshirishni   ifodalaydi.   Respublikamizning
“Ijtimoiy shyeriklik to’g’risida” Qonunida ijtimoiy shyeriklik sub’yektlari haqidagi
3-bobida   shunday   dyeyiladi:   “Ijtimoiy   shyeriklik   davlat   organlarining   nodavlat
notijorat   tashkilotlari   va   fuqarolik   jamiyatining   boshqa   institutlari   bilan
mamlakatni   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirish   dasturlarini,   shu   jumladan   tarmoq,
hududiy   dasturlarni,   shuningdyek   normativ-huquqiy   hujjatlarni   hamda
fuqarolarning   huquqlari   va   qonuniy   manfaatlariga   daxldor   bo’lgan   boshqa
qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish borasidagi hamkorligidir” 1
. 
Nazariy   asoslari .   Ijtimoiy   myehnat   munosabatlari   tizimini   birinchilardan
bo’lib   angliyalik   Frensis   Bekon   nazariy   tahlil   qildi.   U   ijtimoiy   tabaqalarning
fikrlarini   myensimaslik,   boshqaruv   jarayonidagi   xatoliklar,   mish-mishlar   va
g’iybatlarning   tarqalishi   jamiyatdagi   nizolarning   paydo   bo’lishiga   olib   kyelishini
dalillar bilan ko’rsatib byerdi.
Odamlar   o’rtasida   ijtimoiy   shartnoma   tuzish   zarurligi   g’oyasi   Tomas
Gobbsning   asarlarida   bayon   qilindi.   Mazkur   shartnoma   jamiyatning   o’zini   o’zi
himoya   qilishi   hamda   xususiy   mulkning   abadiy   bo’lishiga   xizmat   qiladi.   Uning
“Lyeviafan”,   “Fuqarolar   haqidagi   ta’limotning   falsafiy   elyemyentlari”   asarlarida
ijtimoiy   shartnomaga   erishish   zarurligi   asoslab   byerilgan.   Bunday   shartnoma
umumiy   kyelishuv   hamda   xususiy   mulkning   xavfsizligini   ta’minlashga   xizmat
qiladi.
YAngi   davrga   kyelib   ma’rifatparvar   faylasuf   Jan-Jak   Russoning   ijtimoiy
shartnoma   to’g’risidagi   g’oyalari   kyeng   tarqaldi.   Uning   asarlarida   ijtimoiy
shartnoma   odamlar   o’rtasida   yo’qotilgan   ijtimoiy   munosabatlarning   uyg’unligini,
o’zaro kyelishuv va tinchlikka intilishni qayta tiklaydi.
Ijtimoiy   harakat   nazariyasi   amyerikalik   sosiolog   Parsons   tomonidan   tadqiq
etildi.   U   sub’yektlarning   o’zaro   ta’siri   myexanizmlarini   tadqiq   qildi.   Bunda   u
ko’pchilik tomonidan e’tirof etilgan mye’yorlar, xulq-atvor andozalari faoliyatning
ichki   motivlariga   aylanishi   jarayoniga   alohida   ahamiyat   byerdi.   Muvozanat,
1
 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2014 й., 39-сон, 488-модда konsyensus, ijtimoiy tizimning mye’yoriy holatidagi eng muhim byelgilar ekaniga
e’tibor   qaratar   ekan   T.Parsons   ana   shu   holatni   nazorat   qilish   va   tartibga   solish
jarayonlariga   katta   e’tibor   byerdi.   Uning   fikricha,   aynan   ana   shu   jaryonlar
jamiyatni   ko’ngilsiz   nizolardan   himoya   qiladi.   Uning   tadqiqotlarida   konsyensus
muammosi   o’zaro   kyelishilgan   harakat   yo’llarini   izlash   bilan   byevosita   bog’liq
tarzda   tadqiq   etiladi.   Bunday   o’zaro   ta’sir   shyeriklarning   o’zaro
ekspyektasiyalariga,   ya’ni   bir-birlaridan   kutayotgan   harakatlar   va   natijalarga
asoslanadi. 
Ijtimoiy   shyeriklikning   nazariy   va   tashkiliy   asoslaridan   biri   bo’lgan
konsyensusni nyemis sosiologi YU.Xabyermas demokratiyaning muqobili sifatida
talqin   qiladi.   Uning   talqinida   demokratik   usul   jamoa   va   jamiyatni   ikkiga:
ko’pchilik   va   ozchilikka   bo’lib   qo’yadi.   Konsyensus   esa   bo’lingan   jamoa   va
jamiyatni   birlashtiradi.   Bunga   u   hal   qilinayogan   muammoga   nisbatan
ko’pchilikning fikrini aniqlash yo’li bilan emas, barcha tomonlar qarshi bo’lmagan
yechimni topish yo’li bilan erishadi. Konsyensusga  erishish  uchun manfaatlari  va
yondashuvlari   bir-biriga   unchalik   mos   kyelmayotgan   tomonlar   hyech   bir   tomon
qarshi bo’lmagan yechimni topishga harakat qilishlari va topishlari kyerak.
3. O`zbekistonda   ijtimoiy   shyeriklik   nazariyasining   boyitilishi   va
amaliyotining rivojlantirilishi.
Insoniyat   tarixida   buyuk   rol   o’ynagan   ijtimoiy   shyeriklik   nazariyasi
Mustaqil   O`zbekistonda   hayotga   kyeng   tadbiq   etila   boshladi.   U   hayotga   nafaqat
tadbiq etildi, balki uning nazariy asoslari boyitildi va amaliy jihatlari rivojlantirildi.
O`zbekistonda   mustaqillikning  dastlabki   yillaridan   boshlab   Prezident   Islom
Karimov   tomonidan   “Kuchli   davlatdan   kuchli   jamiyat   sari”   shiori   o’rtaga
tashlandi. Kuchli jamiyat esa fuqarolik jamiyatidir. Ba’zan, “Nima uchun bira to’la
“Kuchli   davlatdan   fuqarolik   jamiyati   sari”   shiori   olg’a   surilmadi?”   dyegan   savol
o’rtaga tashlanadi. Dastavval “Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari” shiori o’rtaga
tashlanishining sababi shundaki, sobiq sho’rolar tuzumi davrida Fuqarolik jamiyat.
O`zbekistonda   demokratik   jamiyat   qurish   nazariyasi   va   amaliyoti     tushunchasi umuman   ishlatilmasdi.   SHuning   uchun   mustaqillikning   dastlabki   yillarida   bu
tushuncha   mamlakatdagi   ko’pchilikka   tanish   emasdi.   Agar   o’sha   davrda   “Kuchli
davlatdan   fuqarolik   jamiyati   sari”   shiori   o’rtaga   tashlansa,   u   ko’pchilik   uchun
tushunarli bo’lmay qolardi.
Prezident Konsyepsiyasida “Ijtimoiy shyeriklik to’g’risida”gi Qonunni qabul
qilish   zarurati   haqida   gapirilar   ekan,   asosiy   e’tibor   fuqarolik   jamiyatini
rivojlantirishga   qaratiladi.   Fuqarolik   jamiyatini   shakllantirish   va   rivojlantirish
masalalariga   bag’ishlangan   falsafa,   sosiologiya,   siyosatshunoslik   va   boshqa
fanlarga   oid   adabiyotlarda   asosiy   e’tibor   fuqarolik   jamiyati   institutlarining
mohiyati,   miqdori,   funksiyalari   kabi   masalalarga   qaratilgan.   Bunday   institutlar
fuqarolik jamiyatining nyegizini tashkil qiladi. 
Prezident   Konsyepsiyasida   ijtimoiy   shyeriklikning   hozirgi   kundagi   asosiy
funksiyasi   ko’rsatib   byerildi.   Prezidentning   ko’rsatmalari   O`zbekiston
Respublikasining   “Ijtimoiy   shyeriklik   to’g’risida”gi   Qonunida   o’zining   to’la
ifodasini topdi. 
Ijtimoiy   shyeriklik   nazariyasiga   Birinchi   Prezident   Islom   Karimov
Konsyepsiyasida   aniqlik   va   yangiliklar   kiritilishi   bilan   bir   qatorda   amaliy   sohada
ham   mazkur   nazariya   rivojlantirildi.   Bunday   rivojlantirish   ijtimoiy   shyeriklik
sub’yektlari   doirasini   kyengaytirish   va   ularning   o’zaro   munosabatlarini
rivojlantirish   shaklida   amalga   oshirildi.   Xolislik   taqozosiga   ko’ra   qayd   etish
lozimki,   XX   asr   oxiri   va   XXI   asr   boshlarida   ijtimoiy   shyeriklikka   nisbatan
“syektorlaro o’zaro ta’sir” nazariyasi ham vujudga kyeldi. Bu nazariya tarafdorlari
ijtimoiy   shyeriklikni   myehnat   munosabatlari   doirasidan   tashqariga   olib   chiqishdi.
Unga   ko’ra   ijtimoiy   shyeriklik   sub’yektlari   bo’lgan   davlat,   fuqarolik   jamiyati
institutlari   va   biznyes   vakillari   ijtimoiy   masalalarni   hal   qilishda   hamkorlik
qilishlari lozim. Mazkur nazariya tarafdorlari har uch syektor vakillarining ijtimoiy
masalalarni hal qilishda o’zaro tortishuv va munozaralar jarayonida konsyensusga
kyelib   faoliyat   yuritishlarini   nazarda   tutadi.   O`zbekistonda   ijtimoiy   shyeriklik
sub’yektlari   o’zaro   munosabatlarining   yangicha   shakli   vujudga   kyeldi.   Bu   shakl
tomonlarning o’zaro raqobatiga emas, o’zaro yordam va hamkorligiga asoslanadi. Tomonlarning   mana   shunday   munosabati   ijtimoiy   shyeriklikning   sinyergiya
effyektini vujudga kyeltirishiga olib kyeldi.
O`zbekistonda   ijtimoiy   shyeriklikning   o’ziga   xos   xususiyatlari,   maqsadlari
va   sub’yektlari   “Ijtimoiy   shyeriklik   to’g’risida”gi   Qonunda   mustahkamlab
qo’yilgan.   Mazkur   Qonunning   3-bandida   bu   haqda   shunday   dyeyiladi:   “Ijtimoiy
shyeriklik   davlat   organlarining   nodavlat   notijorat   tashkilotlari   va   fuqarolik
jamiyatining   boshqa   institutlari   bilan   mamlakatni   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirish
dasturlarini,   shu   jumladan   tarmoq,   hududiy   dasturlarni,   shuningdyek   normativ-
huquqiy   hujjatlarni   hamda   fuqarolarning   huquqlari   va   qonuniy   manfaatlariga
daxldor bo’lgan boshqa qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish borasidagi
hamkorligidir”
Davlatning NNTlarga ko’rsatadigan ko’magi barqaror va salmoqli bo’lishini
ta’minlashda   O`zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi   Qonunchilik   palatasi   va
Syenati   Kyengashlarining   «Nodavlat   notijorat   tashkilotlarini,   fuqarolik
jamiyatining   boshqa   institutlarini   qo’llab-quvvatlashni   kuchaytirish   chora-
tadbirlari   to’g’risida»gi   qo’shma   qarori   ham   alohida   ahamiyatga   ega   bo’ldi.   SHu
qaror  asosida  NNTlarga mo’ljallangan grantlar miqdori  va ajratilayotgan mablag’
hajmining   ortib   borishi   fuqarolik   jamiyati   institutlarining   tyezroq   oyoqqa   turib
olishlari va faolligining ortishida syezilarli rol o’ynamoqda.
5-modda. Ijtimoiy shyeriklik sohalari
Ijtimoiy shyeriklik quyidagi sohalarda amalga oshirilishi mumkin:
aholini   ijtimoiy   muhofaza   qilish,   qo’llab-quvvatlash   va   uning   ijtimoiy
faolligini oshirish;
aholining   bandligini   ta’minlash,   kichik   biznyes   va   xususiy   tadbirkorlikni,
fyermyerlikni rivojlantirish;
atrof   muhitni,   aholining   sog’lig’ini   muhofaza   qilish   va   sog’lom   turmush
tarzini qaror toptirish;
har tomonlama barkamol va sog’lom yosh avlodni shakllantirish, yoshlarga
bilim byerish, ularni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash va kasbga yo’naltirish;
onalik va bolalikni, shuningdyek xotin-qizlarning huquqlarini himoya qilish, ularning   mamlakat   ijtimoiy-siyosiy,   sosial-iqtisodiy,   madaniy   hayotida   to’laqonli
ishtirok etishini ta’minlash, sog’lom oilani shakllantirish;
fan, ta’lim, axborotlashtirish, madaniyat va sportni rivojlantirish;
aholining   huquqiy   bilimlari,   huquqiy   ongi   va   huquqiy   madaniyatini
yuksaltirish,   fuqarolik   jamiyati   va   demokratik   huquqiy   davlat   asoslarini
mustahkamlash;
millatlararo,   madaniyatlararo   totuvlik   va   fuqarolar   totuvligi   g’oyalarini
mustahkamlash,   ko’p   asrlik,   an’anaviy   ma’naviy-axloqiy   hamda   tarixiy-madaniy
qadriyatlarni tiklash va saqlash;
istye’molchilarning huquqlarini himoya qilish.
Ijtimoiy   shyeriklik   qonun   hujjatlariga   muvofiq   boshqa   sohalarda   ham
amalga oshirilishi mumkin.
6-modda. Ijtimoiy shyeriklikning asosiy shakllari
Ijtimoiy shyeriklikning asosiy shakllari quyidagilardan iborat:
nodavlat   notijorat   tashkilotlarining   va   fuqarolik   jamiyati   boshqa
institutlarining   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirish   dasturlarini   ishlab   chiqish   hamda
amalga oshirishda ishtirok etishi;
nodavlat   notijorat   tashkilotlarining   va   fuqarolik   jamiyati   boshqa
institutlarining   normativ-huquqiy   hujjatlarni   ishlab   chiqish   hamda   amalga
oshirishda ishtirok etishi;
Davlat-xususiy   sherikchilik   (DXSh)   –   biror   mamlakatga   yoki   ushbu
mamlakat   tomonidan   berilgan   ko’rsatmalar   asosida   xizmat   ko’rsatuvchi   xususiy
sektor   uchun     uzoq   muddatli   shartnoma.     Xususiy   sektor   o’zining   moliyaviy,
texnik va boshqaruv resurstlaridan foydalanish orqali loyihani ilgari suruvchi kuch
hisoblanadi.   Davlat   sektori   esa   asosiy   loyiha   aktivlari   (misol   uchun,   er
uchastkalari)   ni   taqdim   etadi   va   yuridik  hamda   shartnoma   asosida   uzoq  muddatli
o’zaro   munosabatlarni   o’rnatadi,   hamda   loyihaga   tayyorgarchilikni
moliyalashtiradi.   Xususiy   sektor   va   davlat   investitsion   maburiyatlar,   risklar,
mas’uliyat va tushumlarni ajratgan holda birgalikda faoliyat yuritishadi .  
Davlat-xususiy   sherikligi   –   bu   kooperativ   kelishuvning   bir   ko rinishiʻ bo lib,   ikki   yoki   undan   ortiq   davlat   va   xususiy   sektor   vakillarining   investitsiya,ʻ
infratuzilma, innovatsiya loyihalarida hamda ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy, shuningdek,
davlat   ahamiyatiga   molik   dasturlardagi   sheriklik   munosabatlari   tushuniladi.
«Davlatxususiy   sektor   sherikligi»   atamasi   infratuzilma   va   boshqa   xizmatlar
doirasida   davlat   va   xususiy   korxona   va  tashkilotlar   o rtasidagi   bir   qator   iqtisodiy	
ʻ
munosabatlarni   tavsiflaydi.   Bunday   iqtisodiy   munosabatlar   jarayonida
foydalaniladigan   boshqa   tushunchalar   orasida   xususiy   sektor   ishtiroki   (Private
Sector   Participation)   va   xususiylashtirish   (Privatization)   kabi   tushunchalar   ham
mavjud bo lsa-da, ushbu tushunchalar orasida ma‘lum bir farqlar mavjud.	
ʻ
Chet   davlatlar   tajribasida   davlat   bilan   xususiy   tarmoq   o rtasidagi   sheriklik	
ʻ
deganda turli yo nalishlardagi biznes va iqtisodiy munosabatlar tushuniladi. Ya‘ni,	
ʻ
bu   munosabatlar   xususiy   sektor   resurslaridan   umum   jamiyat   ehtiyojlarini
qondirishda   foydalanishni   nazarda   tutadi.   Davlat   bilan   xususiy   biznes   hamkorligi
umummilliy   va   iqtisodiy   ahamiyatga   molik   yirik   loyihalarni   amalga   oshirishga
yirik   xususiy   investitsiyalarni   jalb   qilishda   asosiy   omil   sifatida   katta   ahamiyatga
ega bo lgan. jarayondir. 	
ʻ
Mamlakatimizda   ham   davlat-xususiy   sherikligi   munosabatlarini
shakllantirishga   ham   alohida  e‘tibor   qaratila  boshlangani,   xususan,   O zbekistonni	
ʻ
2017-2021-yillarda   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirish   bo yicha   Harakatlar	
ʻ
strategiyasining   3.4.bandining   oxirgi   xatboshida   ustuvor   vazifalardan   biri   sifatida
davlat-xususiy   sherikligini   kengaytirish   deb   alohida   keltirib   o tilganligi   ham   bu
ʻ
munosabatlarni o rganishning ahamiyatini o zida ifodalaydi.	
ʻ ʻ A dabiyotlar :
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. – T.: O’zbekiston, 2018. 
2. Karimov I.A. Asarlar to’plami, 1-23 jildlar. – T.: O’zbekiston, 1996-2016. 
3. Karimov I.A. Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, 
4. Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon,   demokratik   O’zbekiston   davlatini
birgalikda   barpo   etamiz.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   lavozimiga
kirishish   tantanali   marosimiga   bag’ishlangan   Oliy   Majlis   palatalarining
qo’shma   majlisidagi   nutq   /Sh.M.   Mirziyoyev.   -   Toshkent:   ―O’zbekiston ,‖
2016. -56 b. 
5. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy 
6. Sharifxo’jayev M. O’zbekistonda ochiq fuqarolik jamiyatining shakllanishi.
–T.: Sharq, 2003. 
7. Qirg’izboyev M. Fuqarolik jamiyati: genezisi, shakllanishi va rivojlanishi. –
T.: O’zbekiston, 2010. 
8.  Jalilov A boshqalar. Fuqarolik jamiyati asoslari. – T.: Baktria press, 2015. 
9.   Fuqarolik   jamiyati.   Darslik   loyihasi–   T.:   2016.   Ziyonet.uz.   Mualliflar
jamoasi. 
10.   O’tamurodov   A.   va   boshqalar.   Fuqarolik   jamiyati   fanidan   tushuncha   va
atamalar lug’ati.  Lotin yozuvida. T.: Turon-zamin-ziyo. 2017. 23 b.t.

MAVZU: IJTIMOIY SHERIKCHILIK. 1. Ijtimoiy sheriklik tushunchasi va uning talqinlari. 2. O`zbekistonda ijtimoiy shyeriklik nazariyasining boyitilishi va amaliyotining rivojlantirilishi

Ijtimoiy shyeriklik tushunchasi va uning talqinlari. Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov o’zining 2010 yil 12 noyabrida Oliy Majlis Syenati va Qonunchilik Palatasining qo’shma majlisida bayon qilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsyepsiyasi”da davlat hokimiyat organlari va nodavlat notijorat tashkilotlari o’rtasida ijtimoiy shyeriklik munosabatlarini o’rnatish zarurligini ko’rsatib o’tdi. Bu ko’rsatma mazmun e’tibori bilan juda dolzarb va syermazmundir. Ijtimoiy shyeriklik g’oyasi ijtimoiy va siyosiy sohada insoniyat kashf qilgan eng buyuk ixtirolardan biridir. Insoniyat ijtimoiy shyeriklikning zururligini anglab yetishi uchun ko’p asrlar kyerak bo’ldi. Bu jarayonda uzoq davom etgan konfrontasiyani, murosasiz kurashlarni, kyeskin ijtimoiy nizolarni boshdan kyechirishga to’g’ri kyeldi. “Ijtimoiy shyeriklik” tushunchasi ijtimoiy fanlarga kirib kyelganiga ko’p vaqt bo’lgani yo’q. Bu tushuncha dastavval myehnat munosabatlari doirasida va ularni tartibga solish maqsadida yaratildi. Kapital bilan myehnat, ish byeruvchilar bilan yollanma ishchilar o’rtasidagi munosabatlar asrlar davomida rivojlanib kyelayotgan bo’lsa ham, ularni tartibga soladigan ijtimoiy shyeriklikning zarurligi va mumkinligini XIX asrning oxirlari- XX asr boshlariga kyelibgina anglay boshlandi. Bu davrgacha ijtimoiy myehnat jarayonlaridagi ziddiyatlar goh pasayib, goh kuchayib davom etavyerdi. Bu ziddiyatlar ijtimoiy munosabatlarning nyegizini tashkil etuvchi munosabatlar, ya’ni ish byeruvchilar bilan yollanma ishchilar manfaatlarining mos kyelmasligi natijasida vujudga kyelgan edi. Ijtimoiy shyeriklikning XX asrgacha jamiyatda mavjud bo’lgan shyeriklikdan asosiy farqi shundaki, avvallari shyeriklik alohida shaxslar, nari borsa, kichik guruhlar o’rtasidagi shyeriklikdan iborat edi. Masalan, bir jamoada myehnat qilayotganlar, bir kasb egalari, qo’ni-qo’shnilar, qarindosh-urug’lar, tanish-bilishlar biror yumushni bajarishda bir-birlari bilan shyeriklik qilar edi. SHyeriklikning bu ko’rinishi hozir ham davom etib kyelmoqda. Ijtimoiy shyeriklik shyeriklikning rivojlanishidagi yangi yuksak bosqichni ifodalaydi. Ijtimoiy

shyeriklik alohida shaxslar yoki kichik guruhlar emas, katta ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi shyeriklikni bildiradi. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida hali katta ijtimoiy guruhlar vujudga kyelmagan edi. Jamiyat kichik guruhlar (oila va ibtidoiy gala)dan tashkil topgan bo’lib ularning orasida tyez-tyez ziddiyatlar paydo bo’lar edi. Bu ziddiyatlar asosan hudud va tirikchilik manbalarini talashish oqibatida yuz byerar edi. Jamiyatning manfaatlari bir-biriga zid bo’lgan katta ijtimoiy guruhlar: qullar va quldorlar sinfiga bo’linishi manfaatlar zidligini kyeskinlashtirib yubordi. Manfaatlar o’rtasidagi ziddiyatning kyeskinlashuvi manfaatlari poymol etilayotgan sinf-qullarning stixiyali chiqishlari isyon va qo’zolonlarga olib kyeldi. Bunday isyonlarni bostirish uchun quldorlar mirshablar va armiya singari tuzilmalarni tashkil qildi. Quldorlar mafkurasi quldorlarning oliy tabaqa ekanini asoslashga, odamlar o’rtasidagi mulkiy va huquqiy tyengsizlikni ilohiy kuchlar irodasi bilan ifodalashga harakat qilar edi. XX asrgacha mavjud bo’lgan shyeriklik alohida shaxslar va kichik guruhlar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solib kyelgan bo’lsa, ijtimoiy shyeriklik katta ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga sola boshladi. Ijtimoiy shyeriklik g’oyasi marksizmning muqobili sifatida maydonga chiqdi. Uning vujudga kyelishiga kuchli turtki byergan hodisalardan biri Oktyabr to’ntarishi bo’ldi. O’tgan asrning 20- yillari oxiri va 30- yillarida sobiq ittifoqda yuz byergan qatag’onlar prolyetariat diktaturasi qanday dahshatli oqibatlarga olib kyelishini ko’rsatdi. Kyeyinchalik prolyetariat diktaturasining qanday oqibatlarga olib kyelishi mumkinligi boshqa bir qator mamlakatlarda ham namoyon bo’ldi. Endi G’arb mamlakatlaridagi siyosatchilar va jamiyatshunos olimlar sosialistik ryeolyusiya va prolyetariat diktaturasiga muqobil bo’lgan g’oyalarni zudlik bilan izlashga tushdi. Ana shunday g’oyani topish uchun ularga mulkdorlar va davlat hokimiyati organlari buyurtma byerishdi.Bu yo’nalishda G’arb sosial-demokratlari bir qator muvaffaqiyatlarga erishdi. XX asrning o’rtalarida T.Parsons va YU.Xabyermaslar tomonidan yaratilgan konsyensus nazariyasi ijtimoiy shyeriklikning kyeng miqyosda yoyilishiga katta

turtki byerdi. Bu nazariya ijtimoiy shartnoma nazariyasi o’rniga kyelib, ijtimoiy shyeriklikning nazariy myetodologik asosi vazifasini bajara boshladi. Ijtimoiy shyeriklik bozor munosabatlariga o’tish va demokratik institutlarni rivojlantirishning muhim sharti ekanini jahon amaliyoti tasdiqladi. Bizning mamlakatimizda ham bozor islohotlarini chuqurlashtirish uchun ijtimoiy shyeriklik tamoyillarini kyengroq va to’laroq tadbiq qilish zarur bo’ldi. Ana shu zarurat Prezident Islom Karimovning “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsyepsiyasi”da aniq va yaqqol ko’rsatib byerildi. Prezident Konsyepsiyasida byelgilangan vazifalarni amalga oshira borib 2014 yilda mamlakatimizda “Ijtimoiy shyeriklik to’g’risida”gi Qonun qabul qilindi va u 2015 yil 1yanvaridan kuchga kirdi.. Bu Qonunning qabul qilinishi mamlakatimizda ijtimoiy shyeriklikni hayotga tadbiq qilishda muhim bosqich bo’ldi. SHuni ham ta’kidlash joizki, “Ijtimoiy shyeriklik to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi ijtimoiy shyeriklik sohasidagi ishlarning yakunlanganini emas, yangi mas’uliyatli bosqich boshlanganini anglatadi. Ijtimoiy shyeriklik XX asr oxiri va XXI asr boshlarida siyosiy barqarorlikni ta’minlashda, jamiyatda yangicha insoniy munosabatlarni shakllantirishda borgan sari ko’proq va muhimroq rol o’ynamoqda. SHularning bari ijtimoiy shyeriklikni fanlararo yondashuv asosida chuqur, atroflicha va jiddiy tahlil qilish zaruratini vujudga kyeltirdi. Bu muammoni tadqiq qilishda sosiologiya, falsafa, iqtisodiyot, ijtimoiy psixologiya, va siyosatshunoslik singari qator fanlarning tadqiqot myetodologiyalari va katyegoriyalaridan foydalanilmoqda. Ijtimoiy shyeriklik dastavval myehnat munosabatlarini tartibga solish maqsadida vujudga kyelgan bo’lsa ham, hozigi kunda uning faoliyat yuritish sohalari myehnat munosabatlari doirasidan ancha chyetga chiqadi. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida “syektorlararo ijtimoiy shyeriklik” konsyepsiyasi ko’p mamlakatlarda, shu jumladan MDHga a’zo mamlakatlarda kyeng tarqala boshladi. Mazkur konsyepsiyaga ko’ra, ijtimoiy shyeriklik sub’yektlari hokimiyat, biznyes va nodavlat notijorat tashkilotlar vakillaridan iborat. “Syektorlararo ijtimoiy shyeriklik” ikki yoki uch syektor: davlat, biznyes,

notijorat syektor ijtimoiy muammolarini hal qilishda o’zaro kyelishilgan konstruktiv harakatlarni amalga oshirishni ifodalaydi. Respublikamizning “Ijtimoiy shyeriklik to’g’risida” Qonunida ijtimoiy shyeriklik sub’yektlari haqidagi 3-bobida shunday dyeyiladi: “Ijtimoiy shyeriklik davlat organlarining nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini, shu jumladan tarmoq, hududiy dasturlarni, shuningdyek normativ-huquqiy hujjatlarni hamda fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor bo’lgan boshqa qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish borasidagi hamkorligidir” 1 . Nazariy asoslari . Ijtimoiy myehnat munosabatlari tizimini birinchilardan bo’lib angliyalik Frensis Bekon nazariy tahlil qildi. U ijtimoiy tabaqalarning fikrlarini myensimaslik, boshqaruv jarayonidagi xatoliklar, mish-mishlar va g’iybatlarning tarqalishi jamiyatdagi nizolarning paydo bo’lishiga olib kyelishini dalillar bilan ko’rsatib byerdi. Odamlar o’rtasida ijtimoiy shartnoma tuzish zarurligi g’oyasi Tomas Gobbsning asarlarida bayon qilindi. Mazkur shartnoma jamiyatning o’zini o’zi himoya qilishi hamda xususiy mulkning abadiy bo’lishiga xizmat qiladi. Uning “Lyeviafan”, “Fuqarolar haqidagi ta’limotning falsafiy elyemyentlari” asarlarida ijtimoiy shartnomaga erishish zarurligi asoslab byerilgan. Bunday shartnoma umumiy kyelishuv hamda xususiy mulkning xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi. YAngi davrga kyelib ma’rifatparvar faylasuf Jan-Jak Russoning ijtimoiy shartnoma to’g’risidagi g’oyalari kyeng tarqaldi. Uning asarlarida ijtimoiy shartnoma odamlar o’rtasida yo’qotilgan ijtimoiy munosabatlarning uyg’unligini, o’zaro kyelishuv va tinchlikka intilishni qayta tiklaydi. Ijtimoiy harakat nazariyasi amyerikalik sosiolog Parsons tomonidan tadqiq etildi. U sub’yektlarning o’zaro ta’siri myexanizmlarini tadqiq qildi. Bunda u ko’pchilik tomonidan e’tirof etilgan mye’yorlar, xulq-atvor andozalari faoliyatning ichki motivlariga aylanishi jarayoniga alohida ahamiyat byerdi. Muvozanat, 1 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2014 й., 39-сон, 488-модда