Il miy bilishning usullari va shakllari Reja : 1. Ilmiy bilish va uning usullari 2. Empirik bilishning vositalari va usullari 3. Nazariy bilishning vositalari va usullari 4. Mushohadaga eksperiment va nazariy modellashtirish

Ilmiy bilish va uning usullari Ilmiy bilish insonning ma’naviy faoliyatini bir ko’rinishi bo’lib, u orqali ilmiy, nazariy, uslubiy qadriyatlar yaratiladi, kishilarni gnoseologik va ijtimoiy ehtiyojlari qondiriladi. Ilmiy bilish fan deb atalgan ijtimoiy institutni, o’z-o’zini tashkil qiluvchi ma’naviy tashkiliy tizimni ijodiy, haraktlantiruvchi qismidir. Ilmiy bilishni hayotga, amaliyotga tatbiq filish ikkinchi sun’iy muhitni - texno, shajar, madaniy - sferalarni (jabhalarni) yaratilishiga olib keladi. Aqliy mehnat sohasidagi mehnat taqsimoti ilmiy bilishni ixtisoslashgan faoliyatiga aylantiradi. Bu ixtisoslashgan faoliyat ma’lum qurollar, vositalar va usullar orqali amalga oshiriladi. Ilmiy bilishda ishlatiladigan qurollar va vositalar orqali mehnatni oqilona jarayonga, samarali natija beradigan faoliyatga aylantiradi., ular insonni aqliy faoliyatga kuch beradilar, hissiy va aqliy bilish imkoniyatlarini kuchaytiradilar. Olim ilmiy tadqiqot qurollari va vositalari o’zi va vositalarini o’zi va obyektni o’rtasiga qo’yadi, obyektni sun’iy sharoitga qo’yadi, obyektni izlanayotgan xossalarini aniqlash uchun unga ta’sir o’tkazadi. Ilmiy bilishda muhim rolni tadqiqot usullari o’ynaydi. Usul ma’lum qoida, talab va tamoyillar tizimi bo’lib, uni qo’llash tadqiqot faoliyati yo’nalishidagi va natijasini oqilona va kutilgan natijaga olib keladi, ilmiy bilish samarali bo’ladi. Usulni ishlab chiqish va qo’llash, bilish, nazorat qilish imkoniyatini beradi, tasodif hatti-harakatlarni minimal eng oz darajaga yetkazadi, maqsad qilib qo’yilgan natijaga erishish vaqtini qisqartiradi. Tatbiq qilinadigan usulni ishlab chiqish va taraqqiyot darajasi, ishlab chiqarish va texnologiyani holati, davlat tomonidan fan va ilmiy tadqiqotni qo’llab-quvvatlashi va boshqalar kiradi.

Subyektiv omilga olimlarni ijoliy faoliyati, ilmiy maktablar an’anasi, ilmiy yo’nalishi nazariy darajasi, tushunchalar va atamalar boyligi kiradi. Tabiiy usullar rivojlanishi lozim. Tadqiqot usuli taraqqiy etmasa, fan rivojlanmaydi. 2.Empirik bilishning vositalari va usullari Ilmiy tadqiqotlar qaysi darajada amalga oshmasin, nazariy yoki amaliy fanlar sohasida, ular empirik bilishga asoslanadilar. Empirik bilish - bu obyektni hissiy idrok qilish, tajriba va texnik vositalar yordamida kuzatish, o’rganish jarayondir, birlamchi ma’lumot to’plash va tavsiflash faoliyatidir. Empirik bilish o’rganilayotgan obyektlar to’g’risida birlamchi faktik ma’lumotlarni, shuuriy tavsif va tasniflashni beradi. Empirik bilish har qanday bilishni, masalan, nazariy, ilmiy, falsafiy va hokazo bilishni, fanlarni ixtisoslashgan bilim tarmog’i sifatida paydo bo’lishni birlamchi, tarixiy asosdir. Bilish va fan taraqqiyoti jarayonida empirik bilish tarkibiy qism, strukturasi va qo’llanilayotgan vositalar jihatidan murakkablashgan, taraqqiy qilib borgan. Empirik bilish nazariy tafakkurga “jonli" material beradi, uni xulosalarini tasdiqlaydi yoki tasdiqlamaydi. Empirik bilishni murakkablashishi unda ishlatiladigan qurol va vositalarni xilma-xil bo’lishi, texnikalashtirilishi, komp’yuterlashishi bilan belgilanadi. Empirik bilishni amalga oshiriladigan tabiiy substraktni (tabiiy tanani) va vositalarni farqlash lozim. Empirik bilishni tabiiy substrakti bu insonni his etish a’zolari va hissiyotidir. Hissiyot orqali inson birlamchi empirik ma’lumotlarni qabul qiladi. Ijtimoiy ishlab-chiqarish va mehnat taqsimoti

ta’sirida insonni hissiyoti, idrok qilish qobiliyati takomillashadi. Aytaylik, parfyumeriya korxonasida eksport sifqatida ishlaydigan hidlovchi xodim atirlarni bir necha o’n xilini hid bilish orqali farqlay oladi. Lekin inson tobora murakkab tarkibga ega bo’lgan obyektlarni tadqiqot qilishga o’tar ekan, endi bilishni tabiiy substraktini imkoniyatlarini yetarli bo’lmay qoldi. Subyektlar juda kichkina yoki nihoyatda ulkan, uzoqda, ko’z ilg’ab ololmaydigan ko’p parametrli jarayon bo’lishi mumkin. Bilimga bo’lgan gnoseologik va ijtimoiy ehtiyoj mazkur ziddiyatni oraliq sun’iy vositalarni yaratish va ulardn foydalanish yo’li bilan bartaraf etishga olib keldi. Bu vositalar tadqiqotchi va obyekt o’rtasida qo’yiladigan sun’iy uslubiy va texnik qurollardan iborat bo’ladi. Empirik bilishni tabiiy substraktiga hissiyot va til (fan tili) kiradi. Vositalarga ega inson ishlab chiqilgan, subyekt bilan obyekt oralig’ida turadigan moddiy, texnik va modelli (belgilar tizimi) qurollardir. Bir xil vositalar ham amaliy, ham nazariy bilish qurollarini tashkil qiladilar. Matematika, modellashitrish, formalashtirish shunday vositalar qatoriga kiradi. Astrolyabiya, quyosh soati, mikroskop, reaktivlar, fotografiya va boshqalar empirik bilishni texnik vositalaridir. Bilish vositalari ilmiy bilish usullarini zaminida turadi, yangi usullarini ishlab chiqishga xizmat qiladilar. Usul bu nazariy va amaliy natijaga olib keladigan va tadqiqotda tatbiq qilinadigan qoidalar, talabalar va tamoyillar tizimidir. Usul tadqiqotchi tomonda ishlab chiqiladi. Eksperiment modellashtirish, matematikalashtirish ma’lum maqsadda ishlab chiqilgan usullardir. Usullarni tabiiy - tarixiy shakllangan va faol jihatga ega bo’lgan turlari bo’lishi mumkin.

Tabiiy - tarixiy shakllangan usullarga kuzatish, taqqoslash, tavsiflash va boshqalar kiradi. Kuzatishni o’zini passiv va faol ko’rinishi bo’lishi mumkin. Passiv kuzatish bu mushohadali idrok etishdir. Mazkur usulni samaradorligi tadqiqotchini tajribasiga, kuzatuvchanligiga bog’liqdir. Kuzatishni faol turi har xil vositalari ishlab chiqish va tatbiq qilishni taqozo etadi. Kuzatish trubasi, mikroskop, foto asboblar, o’lchagich elektron uskunalar va boshqalar. Empirik bilishni muhim usullaridan biri ilmiy eksperimentdir. Bu usul orqali o’rganilayotgan obyekt sun’iy sharoitga qo’yiladi, obyektga ta’sir ko’rsatiladi. Obyektni xossalarini o’rganish maqsadida u tushgan sharoitni o’zgartirish mumkin. Eksperiment sifatida usul amaliy faoliyat va nazariy tafakkur birligini tashkil qiladi. Eksperimental usul ko’plab vositalarni taqozo etadi. Fan texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanish jarayonida eksperimental bilish vositalari ko’payadi, murakkablashadi. Masalan, tabiiy - ilmiy eksperimentda quyidagi bevosita va bilvosita asbob-uskunalar, vositalar ishga solinadi: 1. Eksperimentni tayyorlash vositalari (yorug’lik manbalari, zarrachalarni chiqaruvchi texnik manbalar, generatorlar); 2. Sharoit yaratuvchi, saqlovchi, himoya qiluvchi vositalar (to’siqlar vakuum nasoslar, himoya ekranlari va boshqalar) 3. Obyektga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi tuzilmalar (zarrachalar to’pi, magnit maydoni, energiya beruvchi uskunalar); 4. Kuchaytirish va o’zgartirish vositalari (mikroskoplar, zarrachalarni tezlatkichi, sinxrofazatron); 5. Aniqlovchi va o’lchaydigan uskunalar (galvonometr, schetchiklar);