Ilmiy bilishning xususiyatlari va ko’p xilligi Reja 1. Ilmiy bilishning ko’p xilligi 2. Fanning empirik va nazariy bilish shakllari

1. Ilmiy bilishning ko’p xilligi Ko’p xillik borlikning tub xislatlaridan biridir. Ko’p xillik orqali cheklik chekchizlikka o’tadi. Tabiat, jamiyat va ma’naviyatni mavjudlik va taraqqiyot qonunlari, ulardagi jarayonlar, namoyon bo’lish shakllari ko’p xillik xususiyatiga ega. Bilish va ilmiy bilish bundan istisno emas. Bilish morfologik, diniy, g’ayriilmiy, badiiy, texnik, ilmiy, etik ko’rinishlarga ega bo’lishi mumkin. Ayni paytda ilmiy bilishni o’zi ham ko’p shaklli va ko’p xil bo’lishi mumkin. Ilmiy bilish nazariy bilishni bir turidir. Nazariy bilishni boshqa xili falsafiy bilishdir. To’g’ri falsafiy bilishni o’zi ilmiy, ilohiyotli, badiiy obrazli ko’rinishlarida mavjud bo’lishi mumkin. Platon, Plotin, Al-G’azzoliy, Kant, Shopengauerni falsafiy qarashlari bunga yaqqol misol bo’ladi. Bilishni ko’p xilligi adabiyotda bilishni polimorfik xarakteri tushunchasi orqali ifodalangan. Polimorflik bu ko’p shaklli, ko’p xillik degan ma’noga ega. Rusiya faylasufi N.F. Ovchinnikovni fikricha epistemologik (gnoseologik) polemorflik - bu ilmiy bilish shakllari, darajalari va strukturalarini ko’p xilligidir, ko’pligidir. V.P. Filatov bilishni ko’p xilligi haqida fikr yuritar ekan, tahlilni bilish obyektlarini katta turkumlarga bo’lishdan boshlaydi. Bular: 1. Tabiat va undagi jarayonlar 2. Madaniyat va tarix olami 3. Insonni ichki, ma’naviy olami

Bu sohalarni bilish, ulardan bilishda qo’llaniladigan usullar o’zaro aloqada bo’lsa ham, har xolda ularni o’rganishga qaratilgan bilish shakllari o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bular: 1. Tushuntirish 2. Tushunish 3. Refleksiya Bir vaqtlar fanni, ilmiy rasionallik tamoyillarini, ilmiy aqlni kuchini haddan tashqari bo’rttirib yubordilar, borlik va ma’navtiyatni barcha, hatto eng nozik, insonni shaxsiyatli tomonlarini o’rganishga tatbiq qilishga harakat qiladilar. Tushunish va murokaba ko’proq natija berishi mumkin sohalarini tabiatshunoslikda qabul qilingan ilmiy rasionallik normalari vositasi bilan o’rganishga harakat qilindi. Vaziyat shu darajaga yetdiki, asrimizni birinchi yarmida neopozitivizm vakillari biologiya, psixologiya, sosiologiya, tilshunosliklarni obyektlarni fizika va matematika tili bilan tavsiflash kerak, bu tadqiqotni aniqligini, samaradorligini kuchaytiradi degan uslubiy xulosalarga kelishi. Faylasuf I.T. Kasavin inson aqliga xos bo’lgan bilishni ko’p xilligi haqida fikr yuritib ilmiy va noilmiy bilishlar, ularni nisbati masalasida qimmatli mulohazalar keltiradi. Ilmiy bilishni tamoyillari va talablari haqiqatni beruvchi birdan bir, oxirgi bilish shakli emas. Ilmiy aql tamoyillarini olimlar ishlab chiqadi, ular haqida faylasuflar mulohaza yuritadilar. Lekin, ular bilish, fan tarixi shundan dalolat beradi, o’tkinchi, chegaralangan, nisbiy mazmun va tatbiq qilish miqyosiga ega. I.T. Kasavin inson bilimini 3 turga bo’ladi: amaliy; ma’naviy amaliy va nazariy bilimlar.

Amaliy bilim turli ishlab chiqarish, siyosiy, turmush amaliyoti zaminida paydo bo’ladi, ma’lum ehtiyojlarni qondiradi. Ijtimoiy bilishni to’plash, qayta ishlash va tarqatish amaliyotda ishlatiladigan mehnat qurollari, kasb-hunarmandchilikni maxsus asbob uskunalari, ya’ni nazariy, aqliy usul bo’lmagan vositalar orqali amalga oshiriladi. Bu yerda (obyektni in’ikos qilish) va ong) (ijtimoiy munosabatlarni aks etish shakli) o’rtasida farq deyarli yo’q, chunki bilim nazariy va refleksif xarakterga ega emas. Ishlab chiqarishni ayrim sohalari ayrim chuqur amaliy bilimni talab qiladi. Ko’p holda ixtisoslashgan amaliy bilimni sir saqlashdan, ko’p hollarda sivilizasiya va madaniyatni o’zgarishi bilan yo’qolib ketgan. Masalan, Hindistonda juda qadim zamonda yasalgan po’lat ustun bor. Uni hozirgi texnologiya vositasi bilan yasash murakkab ishdir. Qadimgi hind temirsozlari bunday texnologiyani bilishgan. 1. Amaliy faoliyat bag’rida tug’ilgan amaliy bilish juz’iy amaliyotga asoslanadi, konkret amaliy yoki ma’naviy madaniy ehtiyojni qondiradi, shaxsiy muloqotda bir kishidan ikkinchi kishiga o’tadi, nazariy qoida va andazalar yordamida emas, balki aqliy ko’nikma, malaka tizimida mustahkamlanadi. Amaliy bilim har doim bo’lgan, miqyosi va roli katta bo’lgan. Ijtimoiy amaliyot va hayotni ko’p xil bo’lib borishi davomida amaliy bilimni turli ko’rinishlari ko’payib boraveradi, u fan tomonidan to’la qisib chiqarilmaydi. Demak bilish shaklini ko’p xilligi ortib boraveradi. 2. Ma’naviy - amaliy bilim turiga muloqot, marosim, ma’naviyat, badiiy faoliyatlar xususidagi bilimlar kiradi. Ma’naviy - amaliy bilim insonlarni ijtimoiy va madaniy tajribalarini umumlashtiradi. U ishlab chiqarishdan tashqarida shakllanadi, turli - tuman siymolarda ifodalanadi.

Obrazli tavsiflash, ijtimoiy va shaxsiy tajribaga andaza berish, ezgu niyatlarni ifodalash - ma’naviy bilimni asosiy vazifasiga kiradi. 3. Nazariy bilim tadqiqot deb ifodalansa bo’ladigan faoliyatdan kelib chiqadi. Bu bilim to’g’ri mafkura, falsafa, ilohiyot, fan sohalarda paydo bo’ladi, shakllanadi. Nazariy bilim voqyelikni chuqur in’ikosini beradi, mohiyatini ochib beradi, shu bois tanqidiy, tanqid qilish xislati kiradi. Tajriba va hissiyot bergan ma’lumotlarga ko’r-ko’rona ishonmaydi., hodisani mohiyatdan farq qilishni anglaydi. Nazariy bilim ongni o’ziga tanqidiy ko’z bilan qarab, murokaba* darajasida tahlil qiladi. 2.Fanning empirik va nazariy bilim shakllari Bilish obyektiga aylangan predmetlarni qaysi tomonlarini bilish, o’rganishga qarab, predmetni mohiyatini uni belgilari va xususiyatlarini idrok qilib, tavsiflab berish orqali bilish mumkinligini hisobga olib, 2 xil bilish darajasi va shakllarini ajratadilar: empirik bilish, nazariy bilish. Empirik (tajribaviy) tadqiqot bevosita obyektga qaratilgan bo’lib, kuzatish va eksperiment jarayonida olingan ma’lumotlar bilan ish ko’radi (yig’adi, tartibga soladi va hokazo). Nazariy tadqiqot o’rganilayotgan obyektni qonuniyatlarini, aloqadorliklarini, sifatiy va miqdoriy qonuniyatlar va bog’lanishlarni ochadi, tushuntiradi, oyuyektni bir butun tasvirini berishga harakat qiladi. Empirik tadqiqot bir tomondan nazariy tadqiqot xulosalarini tasdiqlaydi yoki tasdiqlamaydi, ikkinchi tomondan mavjud nazariya tomonidan tushuntirishni iloji bo’lmagan yangi faktlarni yetkazib ham berishi mumkin. Bu yangi faktlarni nazariy tahlil qilish asosida yangi ilmiy nazariya vujudga kelishi mumkin.