Ko’p olchovli massivlar bilan ishlash
![Ko’p olchovli massivlar bilan ishlash
Reja:
1. Berilganlar massivi tushunchasi
2. Ko’p o’lchamli statik massivlar
3. Ko’p o’lchamli massivlarni initsializatsiyalash
4. Dinamik massivlar bilan ishlash
5. Funktsiya va massivlar](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_1.png)
![Tayanch iboralar: Berilganlar massivi tushunchasi, ko‘p o‘lchamli statik massivlar,
ko‘p o‘lchamli massivlarni initsializatsiyalash, dinamik massivlar bilan ishlash,
funksiya va massivlar
Berilganlar massivi tushunchasi: [1(260-263), 2(112), 3(87-90)] Xotirada ketma-ket
(regular) joylashgan bir xil turdagi qiymatlarga massiv deyiladi.
Odatda massivlarga zarurat, katta hajmdagi, lekin cheklangan miqdordagi va
tartiblangan qiymatlarni qayta ishlash bilan bog‘liq masalalarni yechishda yuzaga
keladi. Faraz qilaylik, talabalar guruhining reyting ballari bilan ishlash masalasi
qo‘yilgan. Unda guruhning o‘rtacha reytingini aniqlash, reytinglarni kamayishi
bo‘yicha tartiblash, konkret talabaning reytingi haqida ma’lumot berish va boshqa
masala ostilarini yechish zarur bo‘lsin. Qayd etilgan masalalarni yechish uchun
berilganlarning (reytinglarning) tartiblangan ketma-ketligi zarur bo‘ladi. Bu yerda
tartiblanganlik ma’nosi shundaki, ketma-ketlikning har bir qiymati o‘z o‘rniga ega
bo‘ladi (birinchi talabaning reytingi massivda birinchi o‘rinda, ikkinchi talabaniki –
ikkinchi o‘rinda va hakoza). Berilganlar ketma-ketligini ikki xil usulda hosil qilish
mumkin. Birinchi yo‘l – har bir reyting uchun alohida o‘zgaruvchi aniqlash: Reyting1,
Reyting2,… ReytingN. Lekin ,guruhdagi talabalar soni yetarlicha katta bo‘lganda, bu
o’zgaruvchilar qatnashgan programmani tuzish katta qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.
Ikkinchi yo‘l – berilganlar ketma-ketligini yagona nom bilan aniqlab, uning
qiymatlariga murojaatni, shu qiymatlarning ketma-ketlikda joylashgan o‘rnining
nomeri (indeksi) orqali amalga oshirishdir. Reytinglar ketma-ketligini Reyting deb
nomlab, undagi qiymatlariga Reyting, Reyting,… Reyting ko‘rinishida murojaat qilish
mumkin. Odatda berilganlarning bunday ko‘rinishiga massivlar deyiladi. Massivlarni
matematikadagi sonlar vektoriga o’xshatish mumkin, chunki vektor ham o‘zining
individual nomiga ega va u fiksirlangan miqdordagi bir turdagi qiymatlardan –
sonlardan iboratdir.
Demak, massiv – bu fiksirlangan miqdordagi ayrim qiymatlarning (massiv
elementlarining) tartiblangan majmuasidir. Barcha elementlar bir xil turda bo‘lishi
kerak va bu tur element turi yoki massiv uchun tayanch tur deb nomlanadi.
Yuqoridagi keltirilgan misolda Reyting – haqiqiy turdagi vektor deb nomlanadi.](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_2.png)
![Programmada ishlatiladigan har bir konkret massiv o‘zining individual nomiga ega
bo‘lishi kerak. Bu nomni to‘liq o‘zgaruvchi deyiladi, chunki uning qiymati to‘liq bir
massivning o‘zi bo‘ladi. Massivning har bir elementi massiv nomi, hamda kvadrat
qavsga olingan va element selektori deb nomlanuvchi indeksni ko‘rsatish orqali
oshkor ravishda belgilanadi. Murojaat sintaksisi:
Bu ko‘rinishga xususiy o‘zgaruvchi deyiladi, chunki uning qiymati massivning alohida
elementidir, Bizning misolda Reyting massivining alohida komponentalariga Reyting[1],
Reyting[2],..., Reyting[N] xususiy o‘zgaruvchilar orqali murojaat qilish mumkin. Boshqacha bu
o‘zgaruvchilarni indeksli o‘zgaruvchilar deyiladi.
Umuman olganda indeks sifatida ifoda ishlatilishi mumkin. Ifoda qiymati massiv elementi
nomerini aniqlaydi. Ifoda sifatida o‘zgaruvchi ham olinishi mumkinki, o‘zgaruvchining qiymati
o‘zgarishi bilan murojaat qilinayotgan massiv elementini aniqlovchi indeks ham o‘zgaradi.
Shunday qilib, programmadagi bitta indeksli o‘zgaruvchi orqali massivning barcha elementlarini
belgilash (aniqlash) mumkin. Masalan, Reyting[1] o‘zgaruvchisi orqali I o‘zgaruvchining
qiymatiga bog‘liq ravishda Reyting massivining turli (barcha) elementlariga murojaat qilish
imkoni mavjud. Shuni qayd qilish kerakki, massiv indeksi sifatida butun son qo‘llaniladi.
Haqiqiy turdagi (float,double) qiymatlar to‘plami cheksiz bo‘lganligi sababli ular indeksi sifatida
ishlatilmaydi.
C++ tilida indeks doimo 0 dan boshlanadi, uning eng katta qiymati massiv e’lonidagi uzunlikdan
bittaga kam bo‘ladi.
Massiv e’loni quyidagicha bo‘ladi:
[]={boshlang‘ich qiymatlar}
Bu yerda - o‘zgarmas ifoda. Misollar:
int m[6]={1,4,-5,2,10,3] ;
float a[4] ;
Massiv statik va dinamik bo‘lishi mumkin, Statik massivning uzunligi oldindan ma’lum bo‘lib, u
xotirada ma’lum adresdan boshlab ketma-ket joylashadi. Dinamik massivni uzunligi programma
bajarilish jarayonida aniqlanib, u dinamik xotiradagi ayni paytda bo‘sh bo‘lgan adreslarga
joylashadi. Masalan,
int m[6] ;
ko‘rinishida e’lon qilingan bir o‘lchamli massiv elementlari xotirada quyidagicha joylashadi:
Adres Qiymatlar
m[0] m[1] m[2] m[3] m[4] m[5]](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_3.png)
![7.1-rasm. Bir o‘lchamli massivning xotiradagi joylashuvi
Massivning i- elementiga m[i] yoki *(m+i) – vositali murojaat qilish mumkin. Massiv uzunligini
sizeof(m) amali orqali aniqladi.
Massiv e’lonida uning elementlariga boshlang‘ich qiymatlar olish (initsializatsiyalash) mumkin
va uning bir nechta variantlari mavjud.
1)O’lchami ko‘rsatilgan massiv elementlarini to‘liq initsializatsiyalash:
int t[5]={-10,5,15,4,3};
Bunda 5 ta elementdan iborat bo‘lgan t nomli bir o‘lchamli massiv e’lon qilingan va uning
barcha elementlariga boshlang‘ich qiymatlar berilgan. Bu e’lon quyidagi e’lon bilan ekvivalent:
int t[5];
t[0]=-10; t[1]=5; t[2]=15; t[3]=4; t[4]=3;
2.
O‘lchami ko‘rsatilgan massiv elementlarini to‘liqmas initsializatsiyalash:
int t[5]={-10,5,15};
Bu yerda faqat massiv boshidaga uchta elementga boshlang‘ich qiymatlar berilgan. Shuni aytib
o‘tish kerakki, massivning boshidagi yoki o‘rtadagi ementlariga qiymatlar bermasdan, uning
oxiridagi elementlarga boshlang‘ich qiymat berish mumkin emas. Agarda massiv elementlariga
boshlang‘ich qiymat berilmasa, unda kelishuv bo‘yicha static va extern modifikatori bilan e’lon
qilingan massiv uchun elementlarining qiymati 0 soniga teng deb, automatic massivlar
elementlarining boshlang‘ich qiymatlari noma’lum hisoblanadi.
3)O‘lchami ko‘rsatilmagan massiv elementlarini to‘liq initsializatsiyalash:](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_4.png)
![int t[]={-10,5,15,4,3};
Bu misolda massivni barcha elementlariga qiymatlar berilgan hisoblanadi, massiv uzunligi
kompilyator tomonidan boshlang‘ich qiymatlar soniga qarab aniqlanadi. Agarda massivni
uzunligi berilmasa, boshlang’ich qiymati berilishi shart.
Massivni e’lon qilish misollari:
char ch[4]={ ‘a’ , ‘b’,’c’,’d’}; //belgilar massivi
int in[6] ={10,20,30,40}; // butun sonlar massivi
char str[]=”abcd”; //satr uzunligi 5 ga teng, chunki
//uning oxiriga ‘\0’ belgisi qo‘shiladi
char str[]={‘a’ , ‘b’ , ‘c’ ,’d’}; // yuqoridagi satrning
// boshqacha yozilishi
Masala. Bir oy ichidagi kundalik harorati berilgan, oy uchun o’rtacha haroratni hisoblash
programmasi tuzilsin.
Programma matni:
void main()
{const int n=30;
int temp[n];
int I,s,temp_urtacha;
cout<<”Kunlik haroratni kiriting:\n”](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_5.png)
![for(i=0; i
{cout<<”\n temp[“<<i<
cin>>temp[i]; }
for (i=0; i
cout<<”Kunlik harorat:\n”;
for(i=0; i<<”\temp[“<<i<
cout<<”Oydagi o’rtacha harorat=”<<temp_urtacha;
return;
}
Ko‘p o‘lchamli statik massivlar: [1(263-280), 2(114-115), 3(90-91)] C++ tilida massivlar
elementining turiga cheklovlar qo‘yilmaydi, lekin bu turlar chekli o‘lchamdagi obyektlarning turi
bo‘lishi kerak. Chunki kompilyator massivning xotiradan qancha joy (bayt) egallashini hisoblay
olishi kerak. Xususan, massiv komponentasi massiv bo‘lishi mumkin, ya’ni «vektorlar-vektori»
natijada matritsa deb nomlanuvchi ikki o‘lchamli massiv hosil bo‘ladi.
Agar matritsaning elementi ham vektor bo‘lsa, uch o‘lchamli massivlar – kub hosil bo‘ladi. Shu
yo‘l bilan yechilayotgan masalaga bog‘liq ravishda ixtiyoriy o‘lchamdagi massivlarni yaratish
mumkin.
Ikki o‘lchamli massivning sintaksisi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
[] []
Masalan, 10 x 20 o‘lchamli haqiqiy sonlar massivining e’loni:
float A[10] [20] ;](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_6.png)
![E’lon qilingan A matritsani ko‘rinishi 7.2-rasmda keltirilgan.
J
a: (a, a … … a, a,),
a: (a, a … … a, a),
…
i a: (…, …, … a…, …, …),
…
a: (a, a… … a, a).
7.2-rasm. Ikki o‘lchamli massivning xotiradagi joylashuvi
Endi adres nuqtai – nazaridan ko‘p o‘lchamli massiv elementlariga murojaat qilishni ko‘raylik.
Quyidagi e’lonlar berilgan bo‘lsin:
int a[3][2];
float b[2][2][2];
Birinchi e’londa ikki o‘lchamli massiv, ya’ni 2 satr va 3 ustundan iborat matritsa elon qilingan,
ikkinchisida uch o‘lchamli – 3 ta 2x2 magritsadan iborat bo’lgan massiv e’lon qlingan.Uning
elementlariga murojaat sxemasi:
Ades Ko’rsatkichlar massivi Qiymatlar
a[0] a[1] a[2]a](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_7.png)
![a[0][0] a[0][1] a[1][0] a1][1]
7.3 rasm. Ikki o’lchamli elementlariga murojaat
Bu yerda a[i] ko‘rsatkichda i-chi satrning boshlang‘ich adresi joylashadi, massiv elementiga a[i]
[j] ko‘rinishidagi asosiy murojaatdan tashqari vositali murojaat qilish mumkin: *(*(a+i)+j) yoki
*(a[j]+j).
Ko‘rsatkichlar massivi
Ko‘rsatkichlar massivi
Qiymatlar
7.3-rasm. Uch o‘lchamli massivning xotirada tashkil bo‘lishi
Massiv elementlariga murojaat qilish uchun nomdan keyin kvadrat qavsda har bir o‘lcham uchun
indeks yozilishi kerak, masalan b[i][j][k]. Bu elementga vositali murojaat ham qilish mumkin va
uning variantlari:
*(*(*(b+i)+j)+)k) yoki *(*(b[i]+j)+k) yoki *(b[i][j] +k);
Ko‘p o‘lchamli massivlarni initsializatsiyalash:[1(290), 2(121), 3(91-92)] Massivlarni
initsializatsiyalash quyidagi misollarda ko’rsatilgan:
int a[2] [3]={0,1,2,10,11,12};
int b[3] [3]={{0,1,2} , {10,11,12},{20,21,22}} ;
int c[3] [3] [3]={{{0}},{{100,101},{110}} , {{200,201,202},{210,211,212},{220,221,222}};
Birinchi operatorda boshlang‘ich qiymatlar ketma-ket yozilgan, ikkinchi operatorda qiymatlar
guruhlashgan, uchinchi operatorda ham guruhlashgan, lekin ba’zi guruhlarda oxirgi qiymatlar](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_8.png)
![berilmagan.
Misol uchun, matritsalar va vektor ko‘paytmasini- C=A*b hisoblash masalasini ko‘raylik. Bu
yerda A = {a}, b = {b},c = {c},i=0..m-1,.
Hisoblash formulasi c=.
Programa matni:
void main()
{
const int n=4,m=5;
float a[m] [n], b[n], c[m];
int I,j; float s;
for (i=0; i
for (j=0; j>a[i][j];
for (i=0; i>b[i];
for (i=0; i
{
For (j=0,s=0;j
c[i]=s;
}
for (i=0; i<<<i<](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_9.png)
![return; 0
}](/data/documents/a222f566-04c3-451d-ae9f-5ced7572183f/page_10.png)
Ko’p olchovli massivlar bilan ishlash Reja: 1. Berilganlar massivi tushunchasi 2. Ko’p o’lchamli statik massivlar 3. Ko’p o’lchamli massivlarni initsializatsiyalash 4. Dinamik massivlar bilan ishlash 5. Funktsiya va massivlar
Tayanch iboralar: Berilganlar massivi tushunchasi, ko‘p o‘lchamli statik massivlar, ko‘p o‘lchamli massivlarni initsializatsiyalash, dinamik massivlar bilan ishlash, funksiya va massivlar Berilganlar massivi tushunchasi: [1(260-263), 2(112), 3(87-90)] Xotirada ketma-ket (regular) joylashgan bir xil turdagi qiymatlarga massiv deyiladi. Odatda massivlarga zarurat, katta hajmdagi, lekin cheklangan miqdordagi va tartiblangan qiymatlarni qayta ishlash bilan bog‘liq masalalarni yechishda yuzaga keladi. Faraz qilaylik, talabalar guruhining reyting ballari bilan ishlash masalasi qo‘yilgan. Unda guruhning o‘rtacha reytingini aniqlash, reytinglarni kamayishi bo‘yicha tartiblash, konkret talabaning reytingi haqida ma’lumot berish va boshqa masala ostilarini yechish zarur bo‘lsin. Qayd etilgan masalalarni yechish uchun berilganlarning (reytinglarning) tartiblangan ketma-ketligi zarur bo‘ladi. Bu yerda tartiblanganlik ma’nosi shundaki, ketma-ketlikning har bir qiymati o‘z o‘rniga ega bo‘ladi (birinchi talabaning reytingi massivda birinchi o‘rinda, ikkinchi talabaniki – ikkinchi o‘rinda va hakoza). Berilganlar ketma-ketligini ikki xil usulda hosil qilish mumkin. Birinchi yo‘l – har bir reyting uchun alohida o‘zgaruvchi aniqlash: Reyting1, Reyting2,… ReytingN. Lekin ,guruhdagi talabalar soni yetarlicha katta bo‘lganda, bu o’zgaruvchilar qatnashgan programmani tuzish katta qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Ikkinchi yo‘l – berilganlar ketma-ketligini yagona nom bilan aniqlab, uning qiymatlariga murojaatni, shu qiymatlarning ketma-ketlikda joylashgan o‘rnining nomeri (indeksi) orqali amalga oshirishdir. Reytinglar ketma-ketligini Reyting deb nomlab, undagi qiymatlariga Reyting, Reyting,… Reyting ko‘rinishida murojaat qilish mumkin. Odatda berilganlarning bunday ko‘rinishiga massivlar deyiladi. Massivlarni matematikadagi sonlar vektoriga o’xshatish mumkin, chunki vektor ham o‘zining individual nomiga ega va u fiksirlangan miqdordagi bir turdagi qiymatlardan – sonlardan iboratdir. Demak, massiv – bu fiksirlangan miqdordagi ayrim qiymatlarning (massiv elementlarining) tartiblangan majmuasidir. Barcha elementlar bir xil turda bo‘lishi kerak va bu tur element turi yoki massiv uchun tayanch tur deb nomlanadi. Yuqoridagi keltirilgan misolda Reyting – haqiqiy turdagi vektor deb nomlanadi.
Programmada ishlatiladigan har bir konkret massiv o‘zining individual nomiga ega bo‘lishi kerak. Bu nomni to‘liq o‘zgaruvchi deyiladi, chunki uning qiymati to‘liq bir massivning o‘zi bo‘ladi. Massivning har bir elementi massiv nomi, hamda kvadrat qavsga olingan va element selektori deb nomlanuvchi indeksni ko‘rsatish orqali oshkor ravishda belgilanadi. Murojaat sintaksisi: Bu ko‘rinishga xususiy o‘zgaruvchi deyiladi, chunki uning qiymati massivning alohida elementidir, Bizning misolda Reyting massivining alohida komponentalariga Reyting[1], Reyting[2],..., Reyting[N] xususiy o‘zgaruvchilar orqali murojaat qilish mumkin. Boshqacha bu o‘zgaruvchilarni indeksli o‘zgaruvchilar deyiladi. Umuman olganda indeks sifatida ifoda ishlatilishi mumkin. Ifoda qiymati massiv elementi nomerini aniqlaydi. Ifoda sifatida o‘zgaruvchi ham olinishi mumkinki, o‘zgaruvchining qiymati o‘zgarishi bilan murojaat qilinayotgan massiv elementini aniqlovchi indeks ham o‘zgaradi. Shunday qilib, programmadagi bitta indeksli o‘zgaruvchi orqali massivning barcha elementlarini belgilash (aniqlash) mumkin. Masalan, Reyting[1] o‘zgaruvchisi orqali I o‘zgaruvchining qiymatiga bog‘liq ravishda Reyting massivining turli (barcha) elementlariga murojaat qilish imkoni mavjud. Shuni qayd qilish kerakki, massiv indeksi sifatida butun son qo‘llaniladi. Haqiqiy turdagi (float,double) qiymatlar to‘plami cheksiz bo‘lganligi sababli ular indeksi sifatida ishlatilmaydi. C++ tilida indeks doimo 0 dan boshlanadi, uning eng katta qiymati massiv e’lonidagi uzunlikdan bittaga kam bo‘ladi. Massiv e’loni quyidagicha bo‘ladi: []={boshlang‘ich qiymatlar} Bu yerda - o‘zgarmas ifoda. Misollar: int m[6]={1,4,-5,2,10,3] ; float a[4] ; Massiv statik va dinamik bo‘lishi mumkin, Statik massivning uzunligi oldindan ma’lum bo‘lib, u xotirada ma’lum adresdan boshlab ketma-ket joylashadi. Dinamik massivni uzunligi programma bajarilish jarayonida aniqlanib, u dinamik xotiradagi ayni paytda bo‘sh bo‘lgan adreslarga joylashadi. Masalan, int m[6] ; ko‘rinishida e’lon qilingan bir o‘lchamli massiv elementlari xotirada quyidagicha joylashadi: Adres Qiymatlar m[0] m[1] m[2] m[3] m[4] m[5]
7.1-rasm. Bir o‘lchamli massivning xotiradagi joylashuvi Massivning i- elementiga m[i] yoki *(m+i) – vositali murojaat qilish mumkin. Massiv uzunligini sizeof(m) amali orqali aniqladi. Massiv e’lonida uning elementlariga boshlang‘ich qiymatlar olish (initsializatsiyalash) mumkin va uning bir nechta variantlari mavjud. 1)O’lchami ko‘rsatilgan massiv elementlarini to‘liq initsializatsiyalash: int t[5]={-10,5,15,4,3}; Bunda 5 ta elementdan iborat bo‘lgan t nomli bir o‘lchamli massiv e’lon qilingan va uning barcha elementlariga boshlang‘ich qiymatlar berilgan. Bu e’lon quyidagi e’lon bilan ekvivalent: int t[5]; t[0]=-10; t[1]=5; t[2]=15; t[3]=4; t[4]=3; 2. O‘lchami ko‘rsatilgan massiv elementlarini to‘liqmas initsializatsiyalash: int t[5]={-10,5,15}; Bu yerda faqat massiv boshidaga uchta elementga boshlang‘ich qiymatlar berilgan. Shuni aytib o‘tish kerakki, massivning boshidagi yoki o‘rtadagi ementlariga qiymatlar bermasdan, uning oxiridagi elementlarga boshlang‘ich qiymat berish mumkin emas. Agarda massiv elementlariga boshlang‘ich qiymat berilmasa, unda kelishuv bo‘yicha static va extern modifikatori bilan e’lon qilingan massiv uchun elementlarining qiymati 0 soniga teng deb, automatic massivlar elementlarining boshlang‘ich qiymatlari noma’lum hisoblanadi. 3)O‘lchami ko‘rsatilmagan massiv elementlarini to‘liq initsializatsiyalash:
int t[]={-10,5,15,4,3}; Bu misolda massivni barcha elementlariga qiymatlar berilgan hisoblanadi, massiv uzunligi kompilyator tomonidan boshlang‘ich qiymatlar soniga qarab aniqlanadi. Agarda massivni uzunligi berilmasa, boshlang’ich qiymati berilishi shart. Massivni e’lon qilish misollari: char ch[4]={ ‘a’ , ‘b’,’c’,’d’}; //belgilar massivi int in[6] ={10,20,30,40}; // butun sonlar massivi char str[]=”abcd”; //satr uzunligi 5 ga teng, chunki //uning oxiriga ‘\0’ belgisi qo‘shiladi char str[]={‘a’ , ‘b’ , ‘c’ ,’d’}; // yuqoridagi satrning // boshqacha yozilishi Masala. Bir oy ichidagi kundalik harorati berilgan, oy uchun o’rtacha haroratni hisoblash programmasi tuzilsin. Programma matni: void main() {const int n=30; int temp[n]; int I,s,temp_urtacha; cout<<”Kunlik haroratni kiriting:\n”