Internet, web brouzerlar, mijoz va server tushunchasi, URL va domen tushunchasi Kompyuter tarmoqlari . Reja: 1. Kompyuter tarmoqlari tarixi. 2. Internet global kompyuter tarmo g’ i. 3. Mustaqil davlatlar H amdo’stligi axborot va moliyaviy telekommunikasiya tarmoqlari. 4. Internetda informasion xavfsizlik.

Kompyuter tarmoqlari tarixi. Dunyoda ko’plab kompyuter tarmoqlari (KT) ishlab turibdi. Bulardan ba’zilari bilan tanishamiz. 1957 yil ARPA (Advanced Research Projects Agency) tashkiloti tuzildi. 1960 - yillar oxirida DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency), 1969 yilda (AQShning Mudofaa ministrligi tomonidan tashkil qilingan eng eski KTlari hisoblanadi) ARPANet (Advanced Research Projects Agency Network) tajriba tarmog’ini tashkil etish h aqida qaror qabul qildi. Ilk bor TARMOQ 1972 yilda namoyish etildi. U 40 ta kompyuterdan iborat bo’lib, asosiy tuzilish prinsipi TARMOQdagi barcha kompyuterlarning teng xuquqli bo’lishi edi. 1975 yil ARPANet tajriba tarmog’i maqomini harakatdagi (amaliy) TARMOQ maqomiga o’zgartirdi (1989 yil – ARPANet mustaqil TARMOQ sifatida tugatildi). Uning afzalligi – tarkibida turli turdagi kompyuterlar bor TARMOQ bilan ishlash qobiliyatiga egaligidir. U keyinchalik boshqa KTlari bilan birlashtirilib, Internet ning qismi sifatida ishlatila boshlandi. Xozirda u MILNET – Military NET (xarbiy TARMOQ), CSNET – (Computer Science NETWORK) (kompyuter ilmi tarmog’i), NSFNET – (National Science Fondation NETWORK) (milliy fan fondi tarmog’i) tarmoqlar sifatida Internet da ishlatiladi. BITNET (1981) – Because it’s Time Network (bug u ngi kun tarmo g’ i) KT Nyu-York va Yel universitetlari tomonidan ishlab chiqilgan Yevropa, AQSh qit’asi, Meksika va boshqa mamlakatlarni birlashtiruvchi TARMOQ bo’lib, u alohida ajratilgan kanallar bilan aloqa bog’laydi. U OSI – (Open System Interconnection – ochiq xalqaro bo g’ lanish tizimi) va TCP/IP qaydnomalariga mos tushmaydi. Uning bir xususiyati – uzatilgan ma’lumotlar uchun h aq to’lanmaydi. H ukumat tomonidan mablag’ bilan ta’minlanadi. Uning ko’rsatadigan xizmat doirasi fayllarni uzatish, elektron pochta va masalalarning uzoqdan turib ishlashini ta’minlashdan iborat. CSNET (1981) (Computer Science Network – Kompyuter va fan tarmog’i) a’zolik badallari va xizmat uchun to’lovlar hisobidan ishlaydi. U butun dunyo olimlarini birlashtiruvchi tarmoq bo’lib, Internet tarkibiga kiradi va TCP/IP qaydnomaii asosida ishlaydi.

EARN – Europan Akademic Research Network BITMAP tarmog’i bilan bevosita ulangan bo’lib, juda ko’p milliy tadqiqot muassasalarini birlashtiradi. Uning qaydnomasi RSES bo’lib, ajratilgan kanallar orqali ma’lumot almashiniladi, o’z-o’zini xo’jalik hisobida qoplash asosida ishlaydi. EUNET – Europe Union Network (Yevropa kompyuter tarmog’i uyushmasi). Uning markaziy qismi Amsterdamda joylashgan. U asosan UNIX operasion sistemasida va UUCP va TCP/IP da ishlaydi. FIDONET (1984) – shaxsiy kompyuterlar bilan MS va PS DOS boshqaruvida ishlaydigan TARMOQ. Fayllarni telefon simlari orqali uzatadi va UNIX operasion sistemasida ishlaydigan kompyuterlar bilan bog’lanishi mumkin. Fayllarni, bildirishlarni va yangiliklarni UUCP/USWET tarmoqlari bilan uzatishi mumkin. INTERNET – International Network (xalkaro kompyuter tarmog’i) butun dunyo kompyuter tarmog’idir. U ko’p KTtlarni birlashtiradi va TCP/IP qaydnomalari asosida ishlaydi va kompyuter tarmoqlarini tarmoqlararo interfeys – GATEWAY (shlyuz) orqali birlashtiradi. Bu tarmoq turli davlat korxonalari, o’kuv yurtlari, xususiy korxonalar va shaxslarning yangi kompyuter texnologiyalari yaratish, joriy qilish va ularning shu so h adagi h arakatlarini birlashtirish uchun xizmat qiladi. H ozirda u butun dunyo q it’alarini o’ziga birlashtiradi, Internet tarkibidagi ba’zi kompyuter tarmoqlari – CSNET, NSFNET, o’z navbatida, katta-katta tarmoqlar bo’lib, o’zlari ham bir necha tarmoqlardan tashkil topgan. Internetning ishini koordinasiya qilishni NIC (Network Information Centry) Stenford universitetidagi SRI (Stanford Researsh Institute), ko’pincha SRI – NIC deb yuritiluvchi markaz tomonidan boshqariladi. Internetda TELNET (telefon tarmog’i) uzo qq a uzatish, FTP (File Tranferd Protocol) faylini uzatish, SMTP (Simple Mail Transport Protocol) oddiy pochta jo’natish qaydnomalaridan elektron pochta uchun foydalaniladi. Domenlarni nomlash tizimi – DNS (Domen Name Systems) ko’llaniladi. MSI Mail – savdo-soti q uchun mo’ljallangan ICT ham Internet bilan bog’langan bo’lib, o’z mijozlariga pochta, faksimil va teleks xizmatini ko’rsatadi.

NSFNET – A Q Shning milliy ilmiy fondi tarmog’i, A Q Shdagi minglab ilmiy – tadqiqot institutlarini, korporasiya va h ukumat idoralarini birlashtiradi. U Amerikadagi eng yirik superkompyuterga ulangan bo’lib, murakkab masalalarni yechishda undan foydalanish imkoniyatini beradi. USENET (1979) – yangiliklar va elektron pochtaning xalqaro tarmog’i. Universitetlar o’rtasida alo q a o’rnatish maqsadida ish boshlangan bu tarmoq xozirda A Q Shning deyarli barcha universitetlarini KT orqali birlashtiradi. H atto undan foydalanuvchilar juda ko’payib ketganligi tufayli, grafikning ancha qismini UUNET tarmog’i ga topshirgan. UUNET tarmog’i asosan shu maqsad uchun ham yaratilgan. UUNET – savdo–soti q bilan bog’li q bo’lmagan tarmoq bo’lib, u USENET yangiliklarini UNIX da boshlang’ich matnlarni olishni va boshqa ishlarni bajarishni ta’minlaydi. U Internet bilan tarmoqlararo interfeysga ega. UUCPNET – Unix-to Unix Copy – xalqaro elektron pochta bo’lib, ma’lumotlar UUCP nomli dasturlar yordamida uzatiladi. UUCP – uzatish uchun qaydnoma, kommunikasiya maqsadlari uchun fayllar to’plami, kommunikasion dasturlar uchun esa buyruqlar to’plamidir. Undan elektron pochtalar yuborish va telekonferensiyalarda qatnashish maqsadlarida keng foydalaniladi. 1.1 . Internet – global kompyuter tarmog’i 1983 yilda - Internet tashkil etildi. Internet-axborotlar bilan mustaqil almashish imkonini yaratdi. Internet (International Network – xalqaro kompyuter TARMOQ) butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog’idir. 1 990 yillar o’rtalarida Internet biznes-ishlovlar bilan ishlash uchun ko’llanila boshladi. Biro q , bu borada turli muammolar mavjud edi. Internetning statistik ma’lumotlari quyidagicha: 1981 y.- Internet ga 213 ta kompyuter ulangan; 1983 y.- Internet ga 562 ta kompyuter ulangan; 1986 y.- 5089 ta kompyuter ulangan; 1992 y.- 727000 ta kompyuter ulangan; 1995 y.- 20-40 million kompyuter birlashdi.

H ozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan orti q mamlakatlarida 100 milionlab abonentlarga ega. H ar oyda tarmoq mi q dori 7-10%ga ortib bormo q da. Internet dunyodagi turli xil ma’lumotlarga oid axborot tarmoqlari o’rtasidagi o’zaro alo q ani amalga oshiruvchi yadroni tashkil qiladi. Internet q achonlardir fa q at tadqiqot va o’ q uv guru h larigagina xizmat q ilgan bo’lsa, h ozirgi k u nga kelib, u ishlab chiqarish doiralari orasida keng tar q almo q da. Kompaniyalarni Internet tarmog’ining tezkorligi, arzon, keng q amrovdagi alo q a, hamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi dastur hamda ma’lumotlarning noyob bazasi ekanligi o’ziga tortmo q da. Arzon xizmat narxi evaziga foydalanuvchilar A Q Sh, Kanada, Avstraliya va boshqa ko’pgina Yevropa mamlakatlarining tijorat yoki notijorat axborot xizmatlariga yo’l topadilar. Internet ning erkin kiriladigan arxividan insoniyat faoliyatining barcha jab h alarini qamrab oladigan axborotlarni, yangi ilmiy yangiliklardan tortib, to ertangi k u ngi ob- h avo ma’lumotigacha bilib olish mumkin. Ayni q sa, kundalik kommunikasiyaga muxtoj shaxslar, tashkilot, muassasalar uchun ko’pincha telefon orqali to’ g’ ridan to’ g’ ri alo q a nisbatan Internet infrastrukturasidan foydalanish anchagina arzon tushadi. Bu narsa, ayni q sa, chet ellarda filiallari mavjud bo’lgan firmalar uchun qulaydir, chunki Internet ning konfidensial noyob alo q alari butun dunyo bo’yicha imkoniyatga ega. Shu bilan bi r ga yana bir narsani ta’kidlash lozimki internetga gipermatn tushunchasi kirib keldi. 1965 yil Nelson gipermatn so’zini q o’lladi. Van Dam va boshqalar 1967 yilda gipermatn ta h rirlovchisini tuzib chi q di. Nelson 1987 yil ma’lumotlarning gipermatn ta h rirlovchisini tuzib chi q di. Jeneva SERN (CERN) da ishlovchi fizik Tim Bernes Li 1990 yil gipermatnli loyi h ani taklif etdi. Bu loyi h a fizik olimlarga Internet orqali tadqiqot natijalarini o’zaro almashish imkonini berar edi. Shunday qilib xalqaro axborot tarmog’i – World Wide Web (WWW)ga poydevor q o’yildi. 1993 yil Mark Anderson ra h barligida birinchi gipermatnli Mosaic grafik brauzeri ishlab chi q ildi va u Netscape korporasiyasiga o’tib Netscape brauzerini ishlab chi q di. Shunday qilib biz sevgan gazeta va jurnallarimizning oxirgi ma’lumotlarini