Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni, omillari va natijalari
![I shlab chiqarish jarayonining mazmuni , omillari va natijalari
1 . Ishlab chiqarish jarayoni, uning mazmuni va natijalari
2. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi.
3. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi.
4. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari.](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_1.png)
![1. Ishlab chiqarish jarayoni , u ning mazmuni va natijalari
Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur
bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq
faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish
jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir.
Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat
moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan
mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida
moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib
boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va
ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi.
Boshqacha qilib aytganimizda , ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni
vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan
narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi
modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir.
Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga,
hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy
kategoriyadir (tushunchadir).
Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega bo’lib, oddiy tosh va yog’och
qurollardan foydalanib, eng sodda ovchilik va dehqonchilik qilishdan tortib to
hozirgi zamon murakkab texnologiyasiga asoslangan robotsozlik, samolyotsozlik,
kompyuter texnikalarini, zamonaviy radio va televideniye vositalarini ishlab
chiqarishgacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Hozirgi davrda mamlakatimiz hududida
bir necha yuzlab tarmoqlar va sohalarda xalqimizning iste’moli va ishlab
chiqarishning o’zi uchun zarur bo’lgan iste’mol buyumlari va asbob uskunalar ishlab
chiqariladi.
Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va
aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov tashkilotlari, kommunal va uy – joy xo’jaliklari,
turli xil texnik va boshqa xizmat ko’rsatish sohalaridan iborat. Har bir mamlakat](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_2.png)
![o’z taraqqiyotining shu davrdagi bosqichi uchun zarur va qulay bo’lgan tarmoqlar
tarkibini vujudga keltirishga harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisobga
olinib ishlab chiqarishni o’stirish va xalqning talabini qondirish uchun o’ta zarur
bo’lgan, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga, chet ellar bilan
bo’ladigan hamkorlikni yuksaltirishga imkon beradigan tarmoqlarga alohida
e’tibor beriladi.
Ehtiyojlar turi qancha ko’p bo’lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq
va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o’rganish oson bo’lishi uchun ishlab
chiqarish ikki katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
sohalariga bo’linadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohalarida (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va
boshqalar) zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish sohalarida esa
turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar ko’rsatiladi. Bu ikki soha bir-
biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi.
Respublika milliy iqtisodiyotida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
sohalarining YaIMdagi mutloq miqdori va nisbiy ulushi quyidagi ma’lumotlar
bilan tavsiflanadi (1-jadval).
1 -jadval
Respublika YaIMda tovarlar va xizmatlar ulushi
(joriy narxlarda)*
Ko’rsatkichlar 2005 yil 2006 yil
mlrd. so’m % mlrd. so’m %
Yalpi ichki mahsulot 15923,4 100,0 20759,3 100,0
Shu jumladan:
Ishlab chiqarilgan
tovarlar qiymati 8361,6 52,4 10660,4 51,3
Ko’rsatilgan xizmatlar
qiymati 5871,7 37,0 8197,7 39,5
Sof soliqlar 1690,1 10,6 1901,2 9,2
* Manba: O’zbekiston Respublikasi DS Q: Yillik statistik to’plam, 2007. -33s.](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_3.png)
![Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki bo’linmadan — birinchi va
ikkinchi bo’linmalardan iborat bo’ladi. Birinchi bo’linmada ishlab chiqarish va
xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun
zarur bo’lgan vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom ashyo va turli
materiallar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bo’linmada esa xalq iste’moli uchun zarur
bo’lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan
iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va
mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda,
qiymatning o’sish jarayonidir.
Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayoni bir tomondan, iste’mol
qiymatlarini yaratish jarayoni bo’lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o’sish
jarayoni bo’lib hisoblanadi. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish
uchun har bir tonnasi 1000 so’mdan 100 tonna, hammasi bo’lib 100 ming so’mlik
paxta tolasi sotib oldi deylik. U shu paxta tolasidan ip yigiradi, qo’llanilgan asosiy
vositalar amortizatsiyasi, energiya va boshqa xarajatlar 20 ming so’mni, ish haqi
30 mingni tashkil etsa, 30 ming so’mlik foyda oladigan bo’lsa hammasi bo’lib
yaratilgan mahsulotning qiymati 180 ming so’mni, qo’shilgan qiymat 80 ming
so’mni tashkil etgan bo’ladi.
Agar biz 80 ming so’mlik qo’shilgan qiymatdan 20 ming so’mini
amortizatsiya, energiya va boshqalardan iborat moddiy xarajatlar, ya’ni oldindan
yaratilgan qiymatlar deb qarasak 60 ming so’mlik qiymat, ya’ni 30 ming so’mlik
ish haqi va 30 ming so’mlik foyda shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilingan
yangi qiymat hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini
quyidagicha ifoda etishimiz mumkin (3-chizma).
Ишчи кучи ва ишлаб
чи қ ариш воситалари
(натурал шакллари) Истеъмол
қ иймати, яъни
нафлилигиМе ҳ нат жараёни ёки
нафлиликнинг
яратилиши ва
кўпайиши жараёни](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_4.png)
![Яратилган товар ва хизматлар
Нафлиликнинг яратилишида
қатнашади Қийматни ташкил топишида
қатнашади
Ер Капитал Ишчи кучи
меҳнати Меҳнат
Аниқ меҳнат
билан ўтказил
ган ишлаб
чиқариш воси
талари қиймати Абстракт
меҳнат билан
яратилган
янги қиймат3-chizma. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni
Shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarilgan tovarlarning nafliligini yaratishda
har uchala omil: yer, kapital, ishchi kuchi qatnashadi, qiymatni tashkil topishida
esa mehnatning o’zi qatnashadi. Bu holat 4-chizmada tushunarliroq tasvirlangan. Қ ийматнинг ўсиш
жараёниКапитал: ишлаб
чи қ ариш воситалари ва
ишчи кучи қ ийматиИшлаб чи қ аришнинг
омиллари Натижа: товар ва
хизматларИшлаб чи қ ариш
жараёни
Сарфланган ва
қ ўшилган қ иймат](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_5.png)
![Меҳнат
қуроллари Меҳнат
шароитлари Табиат
ашёлари Хомашё
Ишлаб чиқариш воситалари4-chizma. Т ovar va xizmatlar nafliligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish
omillarining roli
Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining ham
ikki tomoni borligini ko’rsatadi.
2. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi
Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat
ko’rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo’lgan uchta omil: ishchi kuchi,
mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo’lishi shart ( 5 -chizma).
5 -chizma. Mehnat jarayoni zaruriy shartlarining turkumlanishi
Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy
qobiliyatlarining yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega
bo’lgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning
mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir.
Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat
predmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar,
qurilmalar, uskunalar va boshqalar). Ме ҳ нат жараёнининг зарурий шартлари
Ишчи кучи Ме ҳ нат
воситалари Ме ҳ нат
предметлари](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_6.png)
![Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot
tayyorlanadigan narsalardir (yer-suv, xom ashyo va boshqa turli materiallar).
Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi
mehnat mahsuli, ya’ni xom ashyo bo’lishi mumkin. Mehnat qurollari va mehnat
predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi.
Mehnat vositalarini mehnat predmetlariga ta’sir etish xususiyatiga ko’ra bir
nechta katta guruhlarga bo’lish mumkin.
Birinchi guruhga mashinalar, mexanizmlar, stanoklar, uskunalar, turli xil
apparatlar va boshqalardan iborat mehnat qurollarini kiritish mumkin. Ularning
yordamida ishchi tabiat ashyolari va kuchlariga bevosita ta’sir qiladi va bu
ashyolarni o’zining iste’moli uchun zarur bo’lgan shaklga keltiradi.
Ikkinchi guruhga materiallarni saqlash uchun mo’ljallangan mehnat
vositalari (sisternalar, turli xil bochkalar, quvurlar, omborlar va boshqalar)
kiritiladi.
Uchinchi guruhga ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashmaydigan,
lekin unga shart-sharoit yaratib beradigan mehnat vositalari kiradi. Lekin bu
vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonining amalga oshishi mumkin emas yoki to’la
va samarali amalga oshmasligi mumkin. Bularga binolar, yo’llar va boshqalar
misol bo’la oladi.
Hozirgi fan-texnika inqilobi davrida ishlab chiqarishning rivojlanishida
mehnat predmetlarining ahamiyati oshib bormoqda. Materiallarning tabiatda
tayyor holda uchramaydigan yangi turlari yaratilmoqda. Ishlab chiqarish omillari
insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun umumiy bo’lsada, bu omillarga
turli adabiyotlarda turlicha ta’rif berishadi va ularni turlicha tushuntirishadi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ko’pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning
to’rt omili: mehnat, kapital, yer-suv, tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi.
Ishchi kuchi – bu insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy
qobiliyatlarining yig’indisidir.
Kapital deganda o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va
xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_7.png)
![vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini
sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymati
birligini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda, «kapital» ham qiymatga, ham
naflilikka ega bo’lgan, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida
foydalaniladigan vositalardir.
Bu yerda kapital turli shaklda: pul, ishlab chiqarish vositalari, tovar va boshqa
moddiy vositalar shaklida bo’lishi mumkin.
Hamma adabiyotlarda yer ga deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya’ni yer-suv
deganda tuproq unumdorligi, o’tloqlar, yaylovlar, suv, havo, o’rmon, qazilma boyliklar,
umuman tabiiy resurslar tushuniladi.
Тadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi
kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qo’shilishini ta’minlaydigan,
tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan,
javobgarlikdan qo’rqmaydigan dovyurak kishilarga aytiladi; bu xislatlar majmui esa
tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi.
3. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi
Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday
qilib foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish
mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy
resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo’lishi ko’zda
tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to’laroq
qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan
turini tanlab olishga harakat qilinadi.
Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat
a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo’lmaydi. Shuning
uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz
kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo’ladi.
Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot olishning](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_8.png)
![aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini
ko’rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to’liq foydalanish uchun,
iqtisodiy resurslarning to’liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to’liq
hajmini ta’minlash zarur.
Т o’liq bandlilik deganda biz ishlab chiqarishga yaroqli bo’lgan barcha
resurslardan to’la unum bilan foydalanishni tushunamiz. Ishchi majburiy ishsiz
bo’lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo’lgan
barchani ish bilan ta’minlashi zarur, haydaladigan yerlar yoki kapital uskunalar
ham bo’sh qolmasligi lozim.
Ishlab chiqarishning to’liq hajmi, resurslarni samarali taqsimlashni, ya’ni
ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko’p hissa qo’shadigan qilib
foydalanishni va mavjud texnologiyalarning eng yaxshisini qo’llashni ham
bildiradi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi to’g’risida yaxshiroq ta’savvurga ega
bo’lish uchun:
birinchidan , iqtisodiyot faqat ikki xil mahsulot - non va tegirmon ishlab
chiqaradi (bunda non iste’mol tovarlarini, tegirmon ishlab chiqarish vositalarini
bildiradi);
ikkinchidan , iqtisodiy resurslar miqdor va sifat jihatdan o’zgarmaydi;
uchinchidan , mehnat unumdorligi va texnologiya doimiy bo’lib qoladi, deb
faraz qilamiz.
Mavjud resurslar cheklanganligi sababli iqtisodiyotning tegirmon va non
ishlab chiqarishni birdaniga ko’paytirib borish imkoniyati cheklangan.
Resurlarning cheklanganligi mahsulot ishlab chiqarishning cheklanganligini
bildiradi. Bunday sharoitda tegirmon ishlab chiqarishni har qanday ko’paytirishga,
resurslarning bir qismini - non ishlab chiqarishni kamaytirish orqali erishadi.
Aksincha, agar non ishlab chiqarishni ko’paytirish afzal ko’rinsa, buning uchun
zarur resurslar faqat tegirmon ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga olinishi
mumkin.](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_9.png)
![Quyidagi 2- jadvalda jamiyat tanlash mumkin bo’lgan sanoat tegirmonlari va
non miqdorining muqobil uyg’unlashuvi keltirilgan.
2-jadval
Resurslar to’liq band bo’laganda ishlab chiqarish imkoniyatlari
(taxminiy ma’lumotlar)
Mahsulot turi Muqobil variantlar
A V S D Ye
Non (mln. dona) 0 1 2 3 4
Тegirmon (ming dona) 10 9 7 4 0
A - muqobil variantga binoan, iqtisodiyot o’zining butun resurslarini
tegirmon, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga yo’naltiradi. Ye -
muqobil variantda esa mavjud resurslar to’lig’icha non, ya’ni iste’mol buyumlari
ishlab chiqarishda foydalaniladi. Bu har ikki muqobil variant ochiqdan-ochiq
amalga oshmaydigan noreal hisoblanadi, har qanday iqtisodiyot odatda o’zining
mavjud umumiy resurslari hajmini ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari
ishlab chiqarish o’rtasida taqsimlashi zarur. A - muqobil variantdan Ye - variant
tomon iste’mol tovarlari, Ye dan A variantga tomon ishlab chiqarish vositalarini
ishlab chiqarish ko’payib boradi.
Jadvaldagi asosiy g’oya quyidagicha: har qanday vaqt oralig’ida iqtisodiyot
to’liq bandlilik va ishlab chiqarishning to’liq hajmida U mahsulotni ko’proq olishi
uchun Х mahsulotning bir qismidan voz kechishi zarur. Iqtisodiy resurslar kamyob
bo’lganligi sababli, iqtisodiyot Х va U mahsulotni bir vaqtda ko’paytira olmaydi.
Iqtisodiy o’sish mahsulotning ko’proq umumiy hajmini ishlab chiqarish
layoqati bo’lib, u resurslar taklifining ko’payishi va texnika taraqqiyoti natijasi
hisoblanadi. Iqtisodiy o’sish resurslarning to’liq bandligida iqtisodiyotning ham
non va ham tegirmon ishlab chiqarishning ko’proq hajmini ta’minlashi
hisoblanadi . Odatda iqtisodiy o’sish jamiyatning har xil mahsulotlar ishlab
chiqarish bo’yicha quvvatining mutanosib ko’payishiga olib kelmaydi. Ayrim
mahsulot turlarini ishlab chiqarish hajmi ko’payishi, boshqalari o’zgarishsiz
qolishi mumkin.](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_10.png)
![4. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari
Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi xar doim iqtisodiyot
nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo’lib
keladi. Ayniqsa hozirgi paytda bu masala yanada keskin qo’yilmoqda. Buning
sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz
oldida turgan muhim masala mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish
vazifasini amalga oshirib bo’lmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda
olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy sub’ekt ko’proq foyda olishga
intiladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning samaradorligi ni olingan
foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IХ) nisbati bilan
aniqlanadi, ya’ni:Р'= Ф
ИХ ×100 %
.
Bu yerda: R’ - foyda normasi, I Х – iqtisodiy resurs xarajatlari.
Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p qirrali masala bo’lib, bu aytilgan birgina
asosiy ko’rsatkichda, uni to’la ravishda har tomonlama ifodalab bo’lmaydi.
Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to’la ifodalashda unda qatnashgan
omillarning unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini bildiradigan
ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.
Bulardan biri mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi deb ishchi
kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyati ga aytiladi va ishlab
chiqarilgan mahsulotning (iste’mol qiymatining) sarflangan mehnat miqdoriga
nisbati bilan belgilanadi. Sarflangan mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi
kuni, kishi soati va h.k. bilan belgilanadi. Agar mehnat unumdorligini MU,
mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini esa - V bilan belgilasak, mehnat
unumdorligi quyidagicha aniqlanadi:
МУ = М /В .](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_11.png)
![Mehnat unumdorligi sarflangan jonli mehnatning har bir birligi evaziga ya’ni
kishi kuni, kishi soati hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan
aniqlanadi.
Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi degan ko’rsatkichdan ham
foydalaniladi va unda ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi
evaziga olingan mahsulot, daromad yoki foyda bilan aniqlanadi. Agar kapital
unumdorligini - KU deb, ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini - K,
mahsulotni - M, yalpi daromadni - YaD bilan, foydani - F bilan belgilasak
quyidagi formulalar hosil bo’ladi:КУ = М /К
; КУ = ЯД /К ; КУ = Ф /К .
Ishlab chiqarishning muhim omillaridan biri yer hisoblanishi sababli yerdan
foydalanish samaradorligi ko’rsatkichi ham aniqlanadi. Bu ko’rsatkich olingan
mahsulot hajmining yer maydoniga (gektarga) nisbati bilan hisoblanadi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni
ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar
ta’sir qiladi:
1. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan
ishlab chiqarishda qo’llash.
2. Ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va
kooperatsiyalash.
3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo’g’inlarini
o’zgartirish.
4. Ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish va ularning faolligini oshirish.
5. Mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab
foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi
hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga
joriy qilish.
6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va
mutaxassislar tayyorlash.](/data/documents/c6055980-991d-4d61-96fc-e5929454558f/page_12.png)
I shlab chiqarish jarayonining mazmuni , omillari va natijalari 1 . Ishlab chiqarish jarayoni, uning mazmuni va natijalari 2. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi. 3. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi. 4. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari.
1. Ishlab chiqarish jarayoni , u ning mazmuni va natijalari Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi. Boshqacha qilib aytganimizda , ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir). Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega bo’lib, oddiy tosh va yog’och qurollardan foydalanib, eng sodda ovchilik va dehqonchilik qilishdan tortib to hozirgi zamon murakkab texnologiyasiga asoslangan robotsozlik, samolyotsozlik, kompyuter texnikalarini, zamonaviy radio va televideniye vositalarini ishlab chiqarishgacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Hozirgi davrda mamlakatimiz hududida bir necha yuzlab tarmoqlar va sohalarda xalqimizning iste’moli va ishlab chiqarishning o’zi uchun zarur bo’lgan iste’mol buyumlari va asbob uskunalar ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov tashkilotlari, kommunal va uy – joy xo’jaliklari, turli xil texnik va boshqa xizmat ko’rsatish sohalaridan iborat. Har bir mamlakat
o’z taraqqiyotining shu davrdagi bosqichi uchun zarur va qulay bo’lgan tarmoqlar tarkibini vujudga keltirishga harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisobga olinib ishlab chiqarishni o’stirish va xalqning talabini qondirish uchun o’ta zarur bo’lgan, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga, chet ellar bilan bo’ladigan hamkorlikni yuksaltirishga imkon beradigan tarmoqlarga alohida e’tibor beriladi. Ehtiyojlar turi qancha ko’p bo’lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o’rganish oson bo’lishi uchun ishlab chiqarish ikki katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga bo’linadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarida (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish sohalarida esa turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar ko’rsatiladi. Bu ikki soha bir- biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Respublika milliy iqtisodiyotida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarining YaIMdagi mutloq miqdori va nisbiy ulushi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (1-jadval). 1 -jadval Respublika YaIMda tovarlar va xizmatlar ulushi (joriy narxlarda)* Ko’rsatkichlar 2005 yil 2006 yil mlrd. so’m % mlrd. so’m % Yalpi ichki mahsulot 15923,4 100,0 20759,3 100,0 Shu jumladan: Ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati 8361,6 52,4 10660,4 51,3 Ko’rsatilgan xizmatlar qiymati 5871,7 37,0 8197,7 39,5 Sof soliqlar 1690,1 10,6 1901,2 9,2 * Manba: O’zbekiston Respublikasi DS Q: Yillik statistik to’plam, 2007. -33s.
Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki bo’linmadan — birinchi va ikkinchi bo’linmalardan iborat bo’ladi. Birinchi bo’linmada ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo’lgan vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom ashyo va turli materiallar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bo’linmada esa xalq iste’moli uchun zarur bo’lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning o’sish jarayonidir. Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayoni bir tomondan, iste’mol qiymatlarini yaratish jarayoni bo’lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o’sish jarayoni bo’lib hisoblanadi. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish uchun har bir tonnasi 1000 so’mdan 100 tonna, hammasi bo’lib 100 ming so’mlik paxta tolasi sotib oldi deylik. U shu paxta tolasidan ip yigiradi, qo’llanilgan asosiy vositalar amortizatsiyasi, energiya va boshqa xarajatlar 20 ming so’mni, ish haqi 30 mingni tashkil etsa, 30 ming so’mlik foyda oladigan bo’lsa hammasi bo’lib yaratilgan mahsulotning qiymati 180 ming so’mni, qo’shilgan qiymat 80 ming so’mni tashkil etgan bo’ladi. Agar biz 80 ming so’mlik qo’shilgan qiymatdan 20 ming so’mini amortizatsiya, energiya va boshqalardan iborat moddiy xarajatlar, ya’ni oldindan yaratilgan qiymatlar deb qarasak 60 ming so’mlik qiymat, ya’ni 30 ming so’mlik ish haqi va 30 ming so’mlik foyda shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilingan yangi qiymat hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini quyidagicha ifoda etishimiz mumkin (3-chizma). Ишчи кучи ва ишлаб чи қ ариш воситалари (натурал шакллари) Истеъмол қ иймати, яъни нафлилигиМе ҳ нат жараёни ёки нафлиликнинг яратилиши ва кўпайиши жараёни
Яратилган товар ва хизматлар Нафлиликнинг яратилишида қатнашади Қийматни ташкил топишида қатнашади Ер Капитал Ишчи кучи меҳнати Меҳнат Аниқ меҳнат билан ўтказил ган ишлаб чиқариш воси талари қиймати Абстракт меҳнат билан яратилган янги қиймат3-chizma. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni Shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarilgan tovarlarning nafliligini yaratishda har uchala omil: yer, kapital, ishchi kuchi qatnashadi, qiymatni tashkil topishida esa mehnatning o’zi qatnashadi. Bu holat 4-chizmada tushunarliroq tasvirlangan. Қ ийматнинг ўсиш жараёниКапитал: ишлаб чи қ ариш воситалари ва ишчи кучи қ ийматиИшлаб чи қ аришнинг омиллари Натижа: товар ва хизматларИшлаб чи қ ариш жараёни Сарфланган ва қ ўшилган қ иймат