logo

KONFLIKTLARNI XAL QILISHNING IJTIMOIY USULLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

65.970703125 KB
K ONFLIKTLARNI XAL QILISHNING IJTIMOIY USULLARI
REJA:
  1 .   Umumiy koidalar.
  2. K on stitusiyaviy tartiblar.
 3. Ishlarning sud tomonidan ko’rilishi.
  4. Vositachilik.
 5.Konsensus.
  1. Umumiy koidalar.
Muammoning   ko’yilishi.   Konfliktlarning   jamiyat   xayotida   doimiy  va
umumiy xodisa sifatida tan olinishi xar kanday konfliktning u ro’y berishi mumkin
bo’lgan   ko’lamda,   shaklda   va   tanglik   darajasida   mukarrar   tarzda   namoyon
bo’lishini   keltirib   chikarmaydi.   Ijtimoiy   konfliktlarni   tartibga   solish   muammosi
konfliktli   vaziyat   sabablariga   ta’sir   etish,   konfliktning   salbiy   okibatlarini   tugatish
yoki konflikt natijalaridan foydalanish maqsadida konfliktning borishini muayyan
yo’nalishga solish imkoniyatiga asoslanadi.
  Konfliktni   tartibga   solish   xakida   masala   nazariy   va   amaliy   jixatdan   uni
o’rganishga   loyik  mustakil   muammodir.  Bu   muammoni   o’rganuvchilar   konfliktni
tartibga solishni unga bo’lgan eng okilona yondashuv deb xisoblaydilar. Xar doim
xam   ochik   to’knashuvdan   kutulish   mumkin   emas,   birok,   doimo   konfliktli
xodisalarning   rivojlanishi   uchun   xaddan   tashkari   katta   mablag’   sarflash   va
talafotlar ko’rishdan xalos bo’lish mumkin.
  Ba’zi   amaliyotchi   mutaxassislarning   fikricha,   kator   «...   atamalar   konflikt
bilan   ishlashga   bo’lgan   turli   yondoshuvlarni   ifoda   etadilar,   ularni   jarayonda   bo’n
deb xisoblash mumkin. Xar kaysi keyin bo’n avvalsini  o’z ichiga oladi (masalan,
konfliktni   tinchitish   konfliktni   oldini   olish   bo’yicha   teshli   choralarni   nazarda
tutadi).   «Konflikt   transformasiyasi»   atamasi   keng   ma’noda   faoliyat   soxasini
umumiy ko’lamda ko’rsatish uchun foydalaniladi.
  Konfliktning   oldini   olish   -   majburiy   konfliktning   boshlanishini   yo’kotish,
barxam toptirishni maqsad kilib ko’yadi.
 Konfliktni tinchitish kelishish bitimiga erishish orkali majburiy xarakatlarni
to’xtatishni maqsad kilib ko’yadi.
  Konfliktni   tartibga   solish   zo’rlikni   cheklash   va   tomonlar   xulk-atvorida
ijobiy   o’zgarishlar   yordamida   kelgusida   unga   yo’l   ko’ymaslikni   maqsad   kilib
ko’yadi. 
  Konfliktni   xal   qilish   konfliktlar   sabablariga   karatilgan   bo’ladi   va
konfliktlashuvchi   tomonlar   o’rtasida   yan   mustaxkam   munosabatlarni   kurishga
intilishdan iborat.   Konflikt   transformasiyasi   konfliktning   yanada   keng   ijtimoiy   va   siyosiy
manbalariga   karatilgan   bo’ladi   hamda   kurashning   negativ   eneryasini   ijobiy
ijtimoiy va siyosiy o’zgarishlarga aylantirishga karatilgan bo’ladi» 1 .
  Konfliktlarni   tartibga   solish   muammosi   ma’lum   darajada   ijtimoiy
jarayonlarni   boshkarish   muammosining   bir   kismini   tashkil   etadi.   Fan   tomonidan
uni   boshkarish   xakida   ishlab   chikilgan   asosiy   goyalar   konfliktli   vaziyatlarni
boshkarishning   anik   usul   va   yo’llarini   topishda   katta   axamiyatga   ega.   Konfliktli
menejment soxasida mutaxassislar umumiy xarakterda kator asosiy koidalar xar bir
muayyan xolatda konfliktni boshkarish muammosini xal qilishni ta’minlashga olib
keladi deb xisoblaydilar. Bu asosiy koidalar kuyidalar bo’lishi mumkin:
  1.Konfliktli   vaziyatning   rivojlanishini   boshkarish   o’z   moxiyatiga   ko’ra
odamlarni   boshkarishdir.   Bu   yerda   insonning   obyektiv   va   subyektiv,   moddiy   va
ma’naviy,   goyaviy   jixatlarini   o’zida   mujassamlashtirgan   xulk-atvor   omillari   va
motivlari o’z axamiyati bilan namoyon bo’ladi.
  2.Konfliktni   boshkarish   -   tenglarni   boshkarishdir.   Konflikt   ishtirokchilari
orasida,   koidaga   ko’ra,   mutlak   noxak   taraf   bo’lmaydi.   Xech   bo’lmaganda
konfliktga   ishtirokchilarning   biriga   nisbatan   avvaldan   rejalashtirilgan   fikr   bilan
yakinlashish   mumkin   emas.   Konfliktlarni   demokratik   tartibga   solish   nuktai
nazaridan   kaysidir   bir   tomonni   to’xtatib   ko’yish,   konfliktli   vaziyat   ayrim
subyektlarining xususiy pozisiyalarini to’la inkor etish katta xatodir.
  3.Siyosiy-huquqiy nuktai nazardan konfliktlarni boshkarish bu, eng avvalo,
katta guruxlar, odamlar ommasini boshkarishdir. Bu o’z navbatida konfliktlarning
oldini olish yoki ularni tartibga solishda muayyan natijalarga erishish uchun zarur
usullar,  yo’llar,  vositalar  majmuiga  o’z  ta’sirini  ko’rsatmay  ko’ymaydi.  Bu  yerda
omma   manfaatini   ifoda   etuvchi   tashkilotlar,   ommaning   o’zini   anglash   darajasi,
ro’y   berayotgan   xodisalar   obyektiv   rivojlanishining   umumiy   ko’lami   katta
axamiyatga ega.
  4.Konfliktlarni   boshkarish   manfaatlar   nezida   boshkarishdan   iborat   eng
muxim   koidadir.   Konflikt   ishtirokchilari   manfaatini   to’¦ri   tushunish   konfliktli vaziyatni   muvaffakiyatli   xal   etish   kaliti,   mustaxkam   asosga   ega   kelishuvning
muxim shartidir.
  Ijtimoiy  konfliktlarni   oldini   olish   va  tartibga  solish   ko’prok  ular  namoyon
bo’ladigan   iktisodiy,   ijtimoiy   va   siyosiy   muxitning   umumiy   xolatiga   boglik.
Shunga   ko’ra   konfliktlarni   tartibga   solish   jarayonida   kator   uzviy   jixatlar   va   bu
vazifani yaxshi  xal  etishga ta’sir etuvchi  zarur  ijtimoiy shart-sharoitlarni  aniklash
lozim.
  Konfliktlarni   boshkarishda   axborotning   roli.   Konfliktlarga   karshilik
ko’rsatishga   bo’lgan   xar   kanday   urinish   konfliktlar   xali   endi   yuzaga   kelayotgan
vaktda   yoki   ijtimoiy   muxitga   tarkalishi   arafasida   ularni   manfaatdor   taraflar
tomonidan   zudlik   bilan   il¦ab   olishdan   boshlanadi.   Shu   bois   aynan   konfliktlarni
aniklashga aloxida e’tibor karatish kerak.
  Ma’lumki,   muayyan   konfliktning   xakikiy   boshlanishi   bilan   bu   xodisaga
karshi   xarakat   qilishdan   manfaatdor   bo’lgan   shaxslar   tomonidan   bu   xol
aniklanguniga   kadar   bir   muncha   vakt   o’tadi.   Bu   vakt   orali   kiska   bo’lgandana
konfliktni   yensh   uchun   zarur   makbul   sharoit   yuzaga   keladi.   Pishib   yetilayotgan
konflikt   xali   yashirin   xolatda   bo’lgan   vaktda,   o’zaro   munosabatlarning   muayyan
ijtimoiy   tizim   doirasida   shakllanadigan   potensial   konfliktli   vaziyatni   aniklashga
erishilsa, kutilayotgan natija yaxshi bo’lishi mumkin.
  Konfliktlarni   o’z   vaktida   aniklash   imkoniyati   kator   sharoitlar   bilan
izoxlanishi   mumkin.   Masalan,   atrofda   xodisalarni   paykash,   sezish   xoxishi.
Ko’pincha   konfliktni,   konfliktli   vaziyatning   anik   elementlarini   ko’pchilik   paykab
yetadi,   birok,   xech   kim   birinchilardan   bo’lib   bunga   e’tibor   karatishni   istamaydi.
Ba’zi   xollarda   ,   odamlar   yetilgan   konfliktni   mumkin   kadar   uzok   vakt
aniklanmasdan   turilishidan   manfaatdor   bo’ladilar.   Paydo   bo’layotgan   konfliktni
sezmaslikni   shunchaki   xoxlamaslik   yoki   odamlarda   teshli   bilim   va   tajribaning
yo’kli   bilan   boglik   bunday   vaziyatlar   juda   ko’p   uchraydi.   Birok   bundan   tashkari
obyektiv xarakterda kiyinchiliklar xam mavjud.
  Konfliktni   yuzaga   keltirgan   muxitga   yakin   turganlar   konfliktni   obyektiv
qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Mexnat konfliktida aynan oddiy xodimlar konfliktga olib keluvchi munosabatlarning murakkablashuvini chukur xis etadilar.
Shaxs   muayyan   ijtimoiy   iyerarxiyada   kanchalik   kuyi   mavkeni   egallasa,   ijtimoiy
tanglik   yoki   yashirin   konfliktning   anik   sabablarini   aniklashning   shunchalik   kulay
obyektiv imkoniyatiga ega bo’ladi. Shu bilan birga , ijtimoiy piramidaning tepasida
ijtimoiy   borlikni   qabul   qilishning,   demak,   ijtimoiy   xayot   xususiy   tomonlarining
ijtimoiy axamiyatini to’¦ri baxolash imkoniyatlari mavjud. Bu nuktai nazarga ko’ra,
muayyan   ijtimoiy   tuzilmada   shaxsning   mavkei   kanchalik   yukori   bo’lsa,   unga
konfliktni   o’z   vaktida   aniklashda   katta   mas’uliyat   yuklanadi,   u   konfliktli
vaziyatning   xavflilini   bevos i ta   yoki   bilvosita   ko’rsatuvchi   barcha   xavfli
ogoxlantirishlarga sezrlik bilan karashi  kerak. Raxbarlik funksiyalarini bajaruvchi
shaxslar   xar   kanday   xavfli   signallar   ulargacha   to’siksiz   yetib   kelishi   uchun   iloji
boricha   tashvishlanishlari   kerak.   Birok,   bunda   kommunikasiya   va   axborot
tizimlarining   barcha   darajalarda   teshli   faoliyat   ko’rsatishi,   ijtimoiy   organizmning
barcha   xujayralarida   axborotning   o’tishi   bilan   boglik   ishlarning   obyektiv   xolati
muxim   rolni   o’ynaydi.   Axborot   erkinli   konfliktli   vaziyatni   egallab   olish   va
konfliktni   makbul   yo’nalishga   solish   uchun   zarur   bo’lgan   xar   kanday   usul   va
yo’llarni topishning xal kiluvchi shartidir.
  Konflikt   tahlili.   Yuzaga   kelayotgan   konfliktni   o’z   vaktida   aniklashdan
tashkari   konfliktlilik   xolati   xakida   olingan   axborotni   lozim   darajada   qabul   qilish
xam axamiyatga ega. Vokelikni bunday qabul qilish ijtimoiy konfliktning siyosiy
axamiyatini   yetarli   baxolamaslikka   yoki   ortik   baxolashga   olib   keluvchi
subyektivizm,   soddalashtirish   va   buzilishlardan   xoli   bo’lishi   kerak.   Konfliktni
aslida   kanday   bo’lsa,   shunday   qabul   qilish   o’ta   muxim.   Muayyan   konfliktni
subyektiv baxolash bilan uning obyektiv rivojlanishi xolati o’rtasida muvofiklikka
erishish   vazifasi   muxim   va   murakkab   bo’lib,   amaliyotda   uni   xal   etish   kiyin
kechadi.
  Konfliktni   yetarli   baxolamaslik,   uning   tahlili   yuzaki   o’tkazi-lishiga   va   bu
tahlil asosida bildirilgan takliflarning kam axamiyatlini keltirib chikaradi. Bunday
tahlil   nafakat   konfliktlarni   yenshga   mos   keladi,   balki   unga   zarar   yetkazishi   xam
mumkin.   Konfliktni   yetarli   baxolamaslikning   obyektiv   va   subyektiv   sabablari bo’lishi   mumkin.   Obyektiv   sabablar   axborot   va   kommunikasiya   tizimlarining
axvoliga,   subyektiv   sabablar   -   aloxida   shaxs   tomonidan   yuzaga   kelayotgan
vaziyatni   teshli   tarzda   baxolay   olmaslik   kobiliyati   yoki   baxolashga   xoxishning
yo’kli bilan boglik.
  Mavjud   konfliktni   xaddan   ziyod   baxolash   xam   zararlidir,   chunki   bunda
aslida yetarli bo’lgandan ko’prok kuch-g’ayrat  talab kilinadi. Muayyan konfliktni
ortikcha baxolash yoki extimoli tutilayotgan konfliktli vaziyatga nisbatan ortikcha
xavotirlanish   aslida   yo’k   konfliktning   aniklanishiga   olib   kelishi   mumkin.   Bu
ko’pincha   soxta   konfliktlar   yoki   bunday   vaziyatlarning   sun’iy   tulishiga   olib
keladiki,   bunda   odamlar   turli   bo’lmagr   ziddiyatlar   va   nizolarda   konfliktlarni
mavjud deb xisoblaydilar. Bu xolat xam keraksiz xarakatlar, o’zaro ishonchsizlik,
gumonsirash kabi salbiy okibatlarni keltirib chikaradi.
  Yuzaga   kelayotgan   konfliktni   okilona   baxolash   uchun   nima   talab   etiladi?
Buning   uchun   muxim   kulay   shartlar   kuyidalardir   :   birinchidan,   yuz   berayotgan
xodisalar   xakida   eng   ko’p   kamrab   oluvchi   va   obyektiv   axborotning   bo’lishi;
ikkinchidan,   bunday   axborot   shiddat   bilan   ijtimoiy   iyerarxiyaning   barcha
katlamlariga,   uning   xokimiyat   tuzilmalariga,   shuningdek,   manfaatdor   va   mas’ul
shaxslarga yetib borishi kerak; uchinchidan, axborotni yetkazish jarayonida uning
subyektiv   buzilishiga   yo’l   ko’ymaslik   lozim,   ya’ni   birinchi   ko’ldan   axborot   olish
yoki   manfaatdor   bo’lmagan   shaxslardan   axborot   olish   katta   axamiyatga   ega;
to’rtinchidan,   yuzaga   kelayotgan   konfliktning   obyektiv   baxolanishiga   unda
bevosita ishtirok etuvchilarning subyektiv intilishlari extimollini xisobga olish xam
yordam kiladi.
 Agar konflikt xakikatda yuzaga kelsa, uni dikkat va e’tibor bilan tahlil etish
muammosi   yuzaga   keladi.   Bu   xolda   konfliktli   jarayonning   asosiy   jixatlariga   -
konflikt   predmeti,   sabablari,   ko’lami,   ishtirokchilari,   tasnifi,  ziddiyatlar   xarakteri,
keskinlik   darajasiga   e’tiborni   karatish   maqsadga   muvofikdir.   Konfliktda
kishilarning   ishtiroki   bevosita   qabul   qilishni   ta’minlovchi   ochik,   ba’zida   esa,
yashirin   ko’rinishda   bo’lishi   mumkin.   Bu   ayniksa,   konfliktning   xakikiy
ishtirokchilari   ,   ularning   subyektlariga   taallukli   bo’ladiki,   ular   xar   doim   xam o’zlarining   konfliktda   ishtirokini   oshkora   bo’lishidan   manfaatdor
bo’lavermaydilar.
  Konfliktni   bartaraf   qilish   uchun   uning   sababi   bo’lgan   sharoitni,   ya’ni
konfliktni   yuzaga   keltirgan   u   yoki   bu   moddiy   yoki   ma’naviy   kadriyatlar   yoki
xolatlarni   aniklash   katta   axamiyatga   ega.   Konflikt   predmeti   iktisodiy,   siyosiy,
tashkiliy,   diniy   va   boshka   omillar   va   xolatlar   bo’lishi   mumkin.   Predmet   xakida
muayyan bilimga ega bo’lish konfliktni barxam toptirishga yo’naltirilgan xarakatni
muvofiklashtirishning   muxim   shartidir.   Bunday   bilimga   ega   bo’lish   orkali
konfliktni   adolatli   xal   etish   bo’yicha   kadam   ko’yish,   uning   ishtirokchilariga
konflikt bilan boglik zararlarni koplashni tavsiya etish, nixoyat, konfliktli vaziyatni
yuzaga   keltirgan   predmetni   ekvivalentiga   almashtirish   xakida   xulosaga   kelish
mumkin.   Konfliktning   predmeti   xususiyatlarin   aniklash   natija   bermasli   xam
mumkin. Bu xolda tahlil kilinayotgan konflikt moxiyatiga ko’ra predmetsiz deb tan
olinadi. Bunday xulosa chikarish konfliktga karshi turganlar uchun xam muximdir.
  Ro’y   berayotgan   konfliktning   xakikiy   ko’lamini   aniklash   muxim
axamiyatga   ega.   Konflikt   mikro-,   makro-   va   megakonflikt   bo’lishi   mumkin.
Konflikt   ko’lami   uning   xakikiy   chegaralarini   o’rnatish,   uning   jamiyatda   tarkalish
doirasi,   uning   boshka   ijtimoiy   xodisalar   bilan   alokasini   bellash   jixatidan
axamiyatga   ega   bo’ladi.   Konflikt   o’lchamlari   uni   bartaraf   etish   bo’yicha
ko’llaniladigan   xarakatlarning   mutanosiblini   aniklash,   bu   xarakatlarni   amalga
oshirish   doirasini   ko’rsatish   nuktai   nazaridan   muxim.   Konfliktlar   sabablarini
aniklash,   uni   yuzaga   keltiruvchi   ziddiyatlar   tahlili,   uning   rivojlanish   tangli   va
keskinlini xisobga olish xam kam axamiyatli emas.
  Jamiyatning   o’zida   konfliktlarni   tartibga   solish   va   tugatishning   turli
imkoniyatlari mavjud. O’z fukarolariga moddiy ta’minotning eng yukori darajasini
ta’minlagan   jamiyatda   moddiy   ne’matlarni   taksimlash   bilan   boglik   konfliktlar
iktisodi   zaif   mamlakatlarga   karaganda   juda   oson   bartaraf   kilinadi.   Totalitar   rejim
sharoitiga   nisbatan   demokratik   muxitda   konfliktlarni   tartibga   solish   yenl   amalga
oshiriladi.   Totalitar   siyosiy   rejimda   ko’pincha   ijtimoiy   to’lkinlar,   muammolar
mavjud   emasdek,   xattoki   jamiyat   xayoti   ko’pincha   barkaror   deb   qabul   kilinadi. Birok,   bu   kattik   markazlashgan   siyosiy   boshkaruvning   konfliktli   vaziyatlarni
samarali   xal   qilishini   anglatmaydi.   U   ko’prok   yuzaga   kelayotgan   konfliktlarni
bo’¦adi,   ijtimoiy   muammolarni   o’z   kobida   kolib   ketishiga   olib   keladi.   Ijtimoiy
tanglik   ortib   boradi   va   xamma   narsa   ertami-kechmi   totalitar   xokimiyat   tizimini
xalokatga olib keluvchi portlash bilan tugaydi. 
  Ko’p   xolatlar   odamlar   ruxiyatining   xususiyatlari,   milliy   an’analarning
o’ziga xosli, umumiy madaniyatga boglik. Bu jixatlar konfliktlarni amalga oshirish
jarayoniga   sezilarli   ta’sir   etadi,   bu   o’z   navbatida   uni   bartaraf   etish   imkoniyati
shartlarini bellaydi. Bir xolatlarda konflikt konli nizolarga, boshka xollarda aynan
shu konflikt tinch yo’l bilan, parlament munozaralari shaklida rivojlanadi.
  Tabiiyki, u yoki  bu siyosiy rejimning tartibga solish faoliyati  xozir  vaktda
jamiyat keng ma’kullagan kadriyat va kayfiyatlarni ifodalaydi.
  Konfliktning   keskinlini   yumshatish   yoki   uni   bartaraf   etish   uchun   kulay
sharoitlar mavjud bo’lsa, konflikt rivojlanishini tartibga solish muayyan usullari va
yo’llari xakida fikrlash mumkin bo’ladi.
2. K on stitusiyaviy tartiblar.
Umumiy   koidalar.   Ijtimoiy   konfliktlarni   xal   etish   kuyida   shakllarda:
parlament   va   boshka   konstitusiyaviy   tartiblar   yo’li   bilan ,   jinoiy,   fukarolik   va
boshka   ishlarni   sudda   va   arbitrajda   ko’rib   chikish   vositasida,   huquqni   ko’llovchi
vakolatli   davlat   organlari   :   ma’muriy   komissiyalar,   solik   inspeksiyasi,   milisiya,
DAN   va   boshka   muassasalarda   karorlar   chikarish   orkali   amalga   oshiriladi.   Bu
muassasalar   va   ular   amalga   oshiradigan   ish   ko’rish   tartiblari   o’rtasida   fark
bo’lishiga   karamay,   konfliktlarni   ijtimoiy   yo’l   bilan   xal   qilishning   4   ta   umumiy
xususiyati bor :
  1)konflikt   davlat   tomonidan   vakolat   berilgan   organ   tomonidan   ko’rib
chikiladi va xal etiladi;
  2)konfliktni xal etuvchi organ huquq normasini ijro etadi va uning asosida
xarakat kiladi;
  3)konfliktlashuvchi   tomonlar   nizoni   ko’rib   chiqilish   davrida   qonunchilik
bilan nazarda tutilgan huquq va burchlarga ega bo’ladilar ;   4)konflikt   bo’yicha   qabul   kilingan   karor   tomonlar   hamda   boshka
tashkilotlar va fukarolar uchun majburiy xisoblanadi.
  Konfliktni   xal   qilishning   ijtimoiy   vositalarini   uch   asosiy   guruxga   bo’lish
mumkin:
  a)   siyosiy   soxada   yuzaga   keluvchi   konfliktlarga   nisbatan   ko’llaniladigan
konstitusiyaviy tartiblar;
 b) sud va arbitraj tomonidan ishlarni ko’rib chiqilishi ;
  v) huquqni ko’llovchi organlar ko’llaydigan ma’muriy tartiblar.
  Konfliktlar   va   xokimiyatlar   bo’linishi.   Qonun   chikaruvchi,   ijro   etuvchi   va
sud   xokimiyati   o’z   kompetensiyasiga,   organlarining   mustakil   tizimiga   ega   va
ular teshli qonunchilik asosida faoliyat ko’rsatadi lar.  
  Birok ,   amal da   xokimiyat   uch   tarmoning   funksiyalari   ba’zida   aralashib
ketadi   yoki   o’zaro   ziddiyatga   kirishadi;   kompetensiya   xakida   nizo   va   jiddiy
konfliktlar   yuzaga   kelishi   mumkin,   ko’pincha   ijro   xokimiyatining   sud
xokimiyatiga,   ba’zida   uning   qonun   chikarish   soxasiga   aralashuv   xollari   uchrab
turadi.
  Xokimiyatlar bo’linishi soxasida konfliktlar kanday ko’rib chikiladi va xal
etiladi? Bu jarayonning kuyida  besh ta xususiyati bor:
 1.Xokimiyat tarmoklari o’rtasida konfliktlar doimo qonuniy, konstitusiyaviy
vositalar   yordamida   xal   etilishi   kerak.   Aynan   Konstitusiya   xokimiyat   tarmoklari
xar birining kompetensiyasini yetarli  va  to’la darajada  ifodalay di va shu bilan  birga
ular   funksiyalarining   taksimlanishi   uchun   asos   xisoblanadi.   Konstitusiyaning
buzilishi xokimiyatlar o’rtasida konfliktni yuzaga keltiradi . 
  2.Garchi xokimiyat tarmoklari o’rtasida konflikt konstitusiya ga zid bo’lgan
yo’l   bilan   xal   kilinsa   xam,   uning   tugashi   ijtimoiy   shaklda   kechadi.   Yan
Konstitusiya   qabul   kilinadi,   yan   parlament   saylovlari   tayinlanadi,   Prezident   yoki
xukumat almashinadi - bularning xammasi ijtimoiy kuchga ega rasmiy xujjatlarda
mustaxkamlanadi .
  3.Xokimiyatning   uch   tarmo   ustidan   xalqning   o’zidan   boshka   oliy   xakam
yo’k.   Shu   sababli   xokimiyatlar   bo’linishi   soxasida   konflikt   shu   xokimiyatlarning o’zlari tomonidan ko’rib chiqilishi va xal etilishi yoki xalq tomonidan referendum
yo’li   bilan   yoki   inkilobiy   vaziyatlar   uchun   xarakterli   bo’lgan   bevosita   irodani
ifodalash vositasi bilan xal kilinishi mumkin.
  4.Xokimiyatlar o’rtasida uzok davom etuvchi konflikt jamiyatda siyosiy va
ijtimoiy   inkirozni   keltirib   chikaradi   hamda   ijtimoiy   xayotning   turli   tomonlariga
salbiy ta’sir  ko’rsatadi.  Shu sababli  bunday konfliktni  xal  etish mavjud vaziyat g a
turli siyosiy kuchlarning jalb etilishini takozo etadi .
  5.Xokimiyat tarmoklari o’rtasida konfliktlarni o’z vaktida oldini olish xam
muxim   axamiyatga   ega .   Xokimiyatlarning   konfliktsiz   faoliyati ,   shubxasiz ,   ular
o’rtasida   nizolar   va   kelishmovchiliklarning   mavjud   bo’lishidan   afzalrok.   Birok ,
buning   uchun   asosiy   shart   -   xokimiyat   organlarining   xar   biri   tomonidan
Konstitusiya   va   qonunlarda   ko’zda   tutilgan   o’z   kompetensiyasiga   kat’iy   rioya
etishdir.   Xokimiyatlar   o’rtasida   vujudga   kelayotgan   konfliktli   vaziyatga   o’z
vaktida e’tiborni karatish va ularning rivojini bartaraf etish lozim.
  D avlat darajasida  Prezident  Konstitusiyaga rioya etilishining kafili sifatida
namoyon   bo’lsa,   kuyi   darajalarda   bunday   tiyib   turi sh   rol   maxalliy   xokimiyat
organlari,   vakillik   organlari,   sud   organlari   va   boshka   muassasalar   faoliyati   orkali
ta’minlanadi.
  Xokimiyatlar   o’rtasida   konfliktlarni   oldini   olish   va   xal   etish   texnikasi   o’z
ichiga   teshli   organlar   va   boshkarmalar   raxbarlari   va   vakillari   (Prezident   va
parlament,   vazirlar   va   deputatlar   )   o’rtasida   muntazam   muzokaralar   olib   borish,
xujjatlar   almashish,  kelishtiruvchi   komissiyalar  ishini   tashkil   etish  va   boshkalar ni
oladi.
  Parlament   faoliyatida   konfliktlar.   Parlament   -   turli   ijti - moiy   manfaatlarni
xisobga   olish   va   tahlil   etish   hamda   xamma   uchun   majburiy   bo’lgan   karorlarni
qonunlar shaklida qabul qilish asosida xalqning umumiy erkini   amalga oshiru vchi
va   shakllantiruvchi   oliy   xokimiyat   vakillik   organidir.   Tabiiyki,   bunda   siyosiy
partiyalar, fraksiyalar, guruxlar, aloxida deputatlar o’rtasida kelishmovchiliklar va
konfliktlar   vujudga   keladi.   Bunday   konfliktlarni   parlamentning   o’zida   xal   etilishi
muayyan  tartiblarni ishlab chiqilishini va ul a rdan foydalanishni talab etadi.   Parlamentda   konfliktlarni   xal   etish   kuyida   uch   asosiy   usul   bilan   amalga
oshirilishi mumkin.
  1-usul   -deputatlarning   bir   yoki   bir   necha   guruxlari   erkining   boshka
ishtirokchilarga   «o’tkazilishi».   Bu   asosan   ko’pchilik   ma’kullagan   karorni   qabul
qilish uchun berilgan ovozlar natijasida yuz beradi.
  2-usul   -   bu   kompromiss   bo’lib,   unga   erishish   uchun   turli   tartiblardan
foydalaniladi.
 3-usul - konsensus bo’lib, u ko’pincha kompromissning bir turi xisoblanadi.
  Konstitusiya, Reglament va boshka me’yoriy xujjatlarda mustaxkamlangan
parlamentni   shakllantirish   va   uning   faoliyatiga   oid   koidalar   nizoli   masalalarni
muxokama etish  va  konfliktlarni   demokratik,  ma’rifiy  yo’l   bilan xal   qilish  uchun
katta imkoniyatlar  yaratadi.  Kuyida  parlamentning   bu borada  faoliyatining   asosiy
shakl - larini, ularda ro’y beradigan konfliktlar, shuningdek, parlament konfliktlarini
xal etish usullari ustida to’xtalamiz :
  a)   qonun   chikarish   faoliyatida   konfliktlar.   Odatda   kuyi   palata   tomonidan
qabul   kilingan   qonun   loyixasi   yukori   palata   tomonidan   rad   etilgandan   so’ng
konfliktli   vaziyat   kuyidacha   xal   etil adi :   palatalar   kelishmovchiliklarni   xal   etish
uchun   kelishtirish   komissiyasini   tuzishlari   mumkin   va   komissiya   muvaffakiyatli
ishlagan takdirda qonun loyixasi  kuyi  palata tomonidan takroran ko’rib chikiladi.
Bunday   shakl   samarali   bo’lib,   dunyoning   ko’p   mamlakatlarida   ko’llaniladi.
Masalan,   1949-1990   yillar   davomida   GFR   parlamentida   520   ta   qonun   loyixasini
ko’rib chikishda kelishtiruv komissiyalar i   tuzilgan va fakat 53 xolatda kelishuvga
erishilmagan 1 .
  Agar komissiya tuzilmasa yoki kelishilgan karorga erishilmasa, kuyi palata
qonun loyixasini  kayta ovozga ko’yishi, agar kuyi  palata deputatlarining umumiy
sonidan   2/3   kismi   unga   ovoz   bersa,   qonun   qabul   kilingan   bo’ladi.   Shu   tarika
konflikt  « kuch ishlatish » usuli bilan bartaraf etilishi mumkin.
  b)   parlament   debatlari.   P alata lar da   qonun   loyixalari   bo’yicha   muzokaralar
vaktida   ba’zida   deputatlar   o’rtasida   konfliktlar   vujudga   kelishi   mumkin.   Bunday
xol   fakat   palatalarning   plenar   majlislarida   emas,   shuningdek,   ko’mitalar, komissiyalar,   deputatlar   fraksiyasi   va   guruxlari   majlislarida   xam   yuz   berishi
mumkin.   Barcha   xollarda   konfliktlarni   ko’rib   chikish   va   xal   qilish   uchun   asos
bo’lib   reglamentlar   va   palatalarning   boshka   me’yoriy   xujjatlari   bo’lishi   mumkin,
ular   turli   masalalarni   ko’rib   chikish,   munozaralarni   o’tkazish   va   tinglash   tartibini
bellaydi.   Ba’zi   normalar   konflikt   vaktida   taraflar   xulk-atvoriga   to’¦ridan-to’¦ri
alokador   bo’lgan   deputatlik   etikasi   koidalarini   ko’zda   tutadi   (masalan,   xakoratli
so’zlarni ishlatish, soxta axborotlardan foydalanish va noqonuniy xarakatlarni man
etish).   Huquqbuzarlarga   nisbatan   muayyan   sanksiyalar   xam   bellanishi   mumkin:
kun   davomida   so’zga   chikish   huquqidan   maxrum   etish,   ogoxlantirish,   majlis
zalidan chikarib yuborish.
 v) ovozga ko’yishda konfliktlar.  Bu borada konflikt lar ko’pincha deputatlar
xissiyotining   kuchayishi   ,   shuningdek,   ovozga   ko’yishda   xatolar   va   noanikliklar
okibatida   vujudga   keladi.   Aslida   majlisda   katnashmayotgan   deputatlar   uchun
noqonuniy   ovoz   berish,   ovozga   ko’yilgan   loyixa   matniga   o’zboshimchalik   bilan
o’zgartirish   kiritish,   deputatlarni   o’zgartirishlarning   tavsiya   etilgan   matni   bilan
tanishtirmaslik xollari uchraydi. 
  Xozirda   qonun   loyixasini   uch   marta   o’k i sh   yo’li   bilan   qabul   qilish,   ya’ni
loyixani uch marta muxokama etish va xar bir o’ki sh da teshli tuzatishlarni kiritish
katta   axamiyatga   ega.   Bunday   tartib   qonun   loyixasini   muxokama   qilish   bilan
boglik yuzaga keluvchi konfliktli vaziyatlarni tugatilishiga imkon beradi.
  Konstitusiyaviy   odil   sudlov.   Konstitusiyaviy   sud   sud   xokimiyati   organi
sifatida   o’ziga   taallukli   konfliktlarni   xal   etishda   o’ziga   xos   sud   vositalaridan
foydalan adi. Konstitusiyaviy  sud xal etadigan konfliktlar  muayyan xususiyatlarga
ega va boshka  sudlar  ko’radigan  konfliktlardan fark kiladi, bunda koida bo’yicha
Konstitusiyaning buzilishi bilan boglik siyosiy institutlar konflikti nazarda tutiladi.
  Konstitusiyaviy   sudning   ish   yuritishi   parlament   tartiblari   bilan   birgalikda
xokimiyat   tarmoklari   o’rtasida   kelishmovchiliklarni   xal   etish   hamda   qonun
chikarish   faoliyati   bilan   ijro   etish   faoliyatini   amalga   oshirish   jarayonida   yuzaga
keladigan   konfliktlarni   bartaraf   etish   shakllaridan   biridir.   Boshkacha   kilib
aytganda,   Konstitusiyaviy   sud   boshka   davlat   organlari   tomonidan   Konstitusiyaga rioya   etilishini   o’ziga   xos   shaklda   nazorat   kiladi.   Muayyan   ma’noda   uni
demokratik   huquqiy   davlat   tamoyillarini   mustaxkamlovchi   va   xokimiyatning   uch
tarmo   o’rtasida   muvozanatni   saklovchi   «karama-karshi   turish   va   tiyib   turish»
mexanizmlari katoriga kiritish mumkin.
 Umuman Konstitusiyaviy sud kuyida :
 - qonun chikaruvchi va ijro organlari o’rtasida ; 
  -   federal davlat organlari va uning subyektlari o’rtasida (federativ davlatda)
;
  -  davlat organlari va fukarolar o’rtasida konfliktlarni xal qilishi mumkin.
  Konstitusiyaviy   sudning   mavjudli   siyosiy   konfliktlarni   vujudga   kelishida
muxim   ogoxlantiruvchi,   tiyib   turuvchi   rolni   o’ynaydi.   Agar   konflikt   yuz   bergan
bo’lsa,   Konstitusiyaviy   sud   uni   Konstitusiyaviy   sud   xakida   qonun chilik ning   anik
ijtimoiy normalariga tayangan xolda xal etadi.
  O’zbekiston   Respublikasi   Konstitusiyaviy   sudi   qonunlarning   va
O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi   qabul   kilgan   boshka   xujjatlarning,
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarining, xukumat karorlarining, davlat
xokimiyati maxalliy organlari karorlarining, O’zbekiston Respublikasi davlatlararo
shartnomalarining   va   boshka   majburiyatlarining   O’zbekiston   Respublikasi
Konstitu-siyasiga   moslini   aniklaydi,   Korakalposton   Respublikasining
Konstitusiyasi   O’zbekiston   Respublikasining   Konstitusiyasiga,   Korakalposton
Respublikasining   qonunlari   O’zbekiston   Respublikasining   qonunlariga   muvofikli
to’¦risida xulosa beradi ,   O’zbekiston   Re spublikasi Konstitusiyasi va qonunlarining
normalariga   sharx   beradi,   O’zbekiston   Respublikasining   Konstitusiyasi   va
qonunlari   bilan   berilgan   vakolat   doirasida   boshka   ishlarni   xam   ko’rib   chikadi
(O’zbekiston   Respublikasi   Konstitusiyasining   109-moddasi).   O’zbekiston
Respublikasi   Konstitusiyaviy   sudi   qonun   chikaruvchi   va   ijro   etuvchi
xokimiyatlarning xujjatlari Konstitusiyaga kanchalik mosliga doir ishlarni ko’radi
(O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 108-moddasi 1-kismi).   Konstitusiyaviy   sudning   faoliyat   yuritish   tartibi   uning   Reglamenti   bilan
bellanadi.   Shunisi   muximki,   Konstitusiyaviy   sud   tomonidan   qabul   kilingan
karorlar kaytadan ko’rib chikilmaydi va barcha uchun majburiy xisoblanadi.
  Huquqiy   aktlarni   muvofiklashtirish.   Normativ-huquqiy   aktlar   -   qonunlar,
Prezident farmonlari, xukumat karorlari va b oshka lar xar doim xam  bir-biriga mos
kelavermaydi   va   barcha   masalalarni   bir   xil   xal   kili n maydi.   Bu   turli   sabablar
bo’yicha   yuz   berishi   mumkin   :   qonun   xujjatlari   loyixalari   mualliflari
karashlarining turlichali, loyixalarni tuzishda xatolar, mazkur huquq normasi bilan
tartibga   solinadigan   vaziyatning   o’zgarishi   va   x.   Xujjatlarning   nomuvofikli,   o’z
navbatida   huquqni   ko’llash   jarayonida   konfliktlarni   yuzaga   keltiradi,   bunda   xar
kaysi taraf rasman huquqiy xarakat kilgan bo’ladi. Bunday turda konfliktlarni xal
etish   bu   xujjatlarning   o’zlarini   muvofiklashtirishni,   ularni   yagona   mazmun   kasb
ettirishini zaruriy shart kilib ko’yadi.
  Huquqiy   aktlarni   muvofiklashtirish   turli   shakllarda   amalga   oshirilishi
mumkin,   bulardan   asosiysi   bo’lib   bir-biriga   zid   bo’lgan   ikkala   xujjatni   bekor
qilish,   xujjatni   xakikiy   emas   deb   topish,   unga   tuzatish   yoki   ko’shimcha   kiritish,
yan xujjatni qabul qilishdir.  B unday xarakatlar fakat shunday aktlarni qabul kilgan
teshli   qonun   chikaruvchi,   ijro   yoki   sud   organlari   yoki   ulardan   yukori   turgan
instansiyalar   tomonidan   amalga   oshirilishi   mumkin.Shu   sababli   huquqiy
normalarda ziddiyatlar asosida konfliktlarni xal etishdan oldin bu normalar uchun
mas’ul bo’lgan shaxslar va  organ lar nuktai nazarlarini muvofiklashtirish masalasini
xal etish kerak.
  O’zbekiston   Respublikasi   Konstitusiyasining   93-moddasiga   ko’ra
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   respublika   boshkaruv   organlarining,
shuningdek xokimlarning qabul kilgan xujjatlarinni to’xtatadi va bekor kiladi.
  Bunday   ijtimoiy   mexanizmlar   yuzaga   kelgan   konfliktlarni   qonuniy   yo’l
bilan xal kilinishiga imkon beradi.
 3. Ishlarning sud tomonidan ko’rilishi.
  Umumiy   koidalar.   Sud   ish   yuritishi   insoniyatning   ko’p   asrlik   amaliyoti da
ishlab   chik ilg an   konfliktlar   va   nizolarni   xal   etishning   aloxida   shaklidir.   Bu   shakl yukorida ko’rib chikilgan konstitusiyaviy tartibga nisbatan kator afzalliklarga ega.
Bular kuyidalardir:
  a) konfliktlarning boshka xokimiyatlarga tobe bo’lmagan organ tomonidan
ko’rilishi,   bu   organ   o’zining   tayinlanishi   va   mavkeiga   ko’ra   ishning   yakuniy
natijasidan manfaatdor bo’lmasli kerak ;
b)   ishning   xakikiy  xolatlarini   aniklash ,   tekshirish   va   karor   qabul   qilishning
anik ishlab chikilgan tartibi;
v)   sud   faoliyatining   normativ   nezga   egali   va   sud   ishni   qonun   va   o’zining
ichki ishonchi asosida ko’rib xal qilishi;
g)   konflikt   tomonlari,   shuningdek,   boshka   ijtimoiy   va   jismoniy   shaxslar
uchun qabul kilingan sud xujjatlari ijrosining majburiyli.
  O’zbekiston   Respublikasida   sud   ish   yuritishining   to’rt ta   shakli   mavjud
(Konstitusiyaviy   sud   ish   yuritishidan   tashkari)   :   fukarolik,   jinoiy,   ma’muriy,
xo’jalik sud ish yuritishi. Ular sud muxokamasining predmeti, ishni ko’rish tartibi
va qabul kilinadigan xujjatlarning xarakteri bilan farklanadi.
  Fukarolik   sud   ish   yuritishi   -   mulkiy   nizolar,   mexnat   konfliktlari,   yer
munosabatlari, oilaviy va meros ishlarini ko’rish bo’yicha amalga oshiriladi.
  Fukarolik   prosessi   konfliktlarni   tinch   yo’l   bilan   xal   etish   uchun   yetarli
darajada   kulay   imkoniyatlarni   yaratadi.   Taraflar   teng   prosessual   huquqlardan
foydalanadilar:   ular   ish   bo’yicha   dalillarni   to’playdilar   va   takdim   etadilar,
iltimoslar   kiritadilar   va   sud   tarkibini   rad   etish   to’¦risida   arz   kiladilar,   boshka
tarafning vajlariga e’tiroz bildiradilar, sud xujjatlari ustidan shikoyat kiladilar. Sud
taraflar   tomonidan   takdim   etilgan   va   sud   tomonidan   ko’rib   chikilgan   barcha   ish
materiallari   asosida   qonuniy   va   asoslantirilgan   karor   chikaradi   va   shu   tarika
konflikt   qonunga   muvofik   xal   etiladi.   Fukarolik   prosessual   kodeksining   muxim
normasi bo’lib, ishni axdlashuv bitimi bilan tugallash imkoni xisoblanadi, bu bitim
fakat   taraflarning   xususiy   bitimi   emas,   balki   shuningdek   sud   xokimiyati   xujjati
xisoblanadi   :   u   sud   tomonidan   tekshiriladi   va   tasdiklanadi,   u   qonunga   muvofik
kelishi   va   boshkalarning   huquqlari   va   qonuniy   manfaatlarini   buzmasli   kerak. Birinchi   instansiya   sudida   ishni   ko’rish   dastavval   taraflarda   nizoni   axdlashuv
bitimini tuzish bilan tugatish istaklari bor-yo’klini aniklashdan boshlanadi.
  Xo’jalik   prosessi   jarayoni.   Fukarolik   sud   ish   yuritishi   koidaga   ko’ra
jismoniy   shaxslar   (fukarolar)   nizolarini   ko’rish   bilan   boglik.   Xo’jalik   jarayonida
asosan ijtimoiy shaxslar (tashkilotlar, korxonalar, firmalar, xissadorlik jamiyatlari,
shirkatlar va b.) taraf sifatida ishtirok etadilar. Xo’jalik sudlari asosan tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan konfliktlarni xal etadi .
  Konfliktlashuvchi  tomonlar  xo’jalik sudlariga murojaat  qilishlarining boisi
shundaki,   ular   nizoli   vaziyatni   o’z   kuchlari   va   imkoniyatlari   bilan   xal   eta
olmaydilar.   Nizoli   vaziyat   ikki   turda   bo’lishi   mumkin:   a)   tadbirkorlar   o’rtasida
iktisodiy nizolar  ;  b)  tadbirkorlar  bilan davlat  xokimiyati  va boshkaruvi  organlari
o’rtasida nizolar.
  Iktisodiy konfliktlarning xo’jalik sudi tartibida ko’rilishi yagona imkoniyat
emas;   tomonlar   o’zlari   orasida   to’¦ridan-to’¦ri   muzokara   olib   borishlari,
kompromiss   bitimlar   tuzishlari   ,   maslaxatchilarga,   vositachilarga,   xakamlik
sudlariga murojaat qilishlari mumkin va x. Shunday kilib, tadbirkor konfliktni xal
etishning davlat va nodavlat tartibini tanlashi mumkin. Keyin yillarda bu maqsadga
erishishning   noqonuniy   metodlaridan   foydalanish   xollari(   kriminal   elementlar
ishtiroki bilan masalani «xal etish») uchraydi. Birok, iktisodiy konfliktni xal etish
nodavlat   shaklining   kulay   jixatlari   mavjud   bo’lishiga   karamay   (   soddali,
norasmiyli,   tezli,   anonimli),   xo’jalik   sudi   jarayoni   nizoni   qonuniy   xal   qilishning
eng   ishonchli   usuli   xisoblanadi.   Fakat   u   xo’jalik   sudi   qabul   kilgan   karorlar
ijrosining davlatning kuchi bilan ko’llab-kuvvatlanishini ta’minlaydi.
  Xo’jalik   sudi   tomonidan   ishni   ko’rish   tartibi   fukarolik   jarayoniga   yakin
turadi. Shu bilan birga ular  o’rtasida kuyida farklar  bo’lishi  mumkin :   a)  xo’jalik
sudi   ish   yuritishida   konfliktni   sudgacha   xal   qilish   tartibi   ko’llaniladi   ;   b)
nizolashuvchi   tomonlar   o’z   xoxishlariga   ko’ra   nizoni   (davlat   organlari   bilan
bo’ladigan   nizolardan   tashkari)   xo’jalik   sudi   ish   yuritishidan   olib,   xakamlik
sudlariga berishlari mumkin ;  v) xo’jalik sudi ish ko’rishda tomonlarga kompromiss
karorga kelishlarida yordam ko’rsatishi kerak.   Jinoiy sud ish yuritishi.  Jinoiy ishlar bo’yicha sud ish yuritishni bir yoki bir
necha   shaxslar   tomonidan   sodir   etilgan   jinoyatni   anglatuvchi   kriminal   konflikt
bellab beradi. Bir xil xollarda bu konflikt jinoyatchi va jabrlanuvchi shaxs o’rtasida
(masalan, o’rlikda), boshka xollarda jinoyatchi va davlat o’rtasida (pora olish yoki
pora berishda) yuzaga keladi. Birok, barcha xollarda - konflikt qonun bilan, demak,
huquq ni   ko’riklovchi   organlar   bilan   bo’ladi.   Sudda   bu   konflikt   koida   bo’yicha
prosess   ishtirokchilarining   konfliktiga   aylanadi:   bir   tomondan   ayblanuvchi   va
uning ximoyachisi, boshka tomondan, jabrlanuvchi va ayblovchi ( prokuror). Ba’zi
xollarda   pr o sessual   konflikt   ochik   shaklga   ega   bo’lmaydi   –   bu   aybini   bo’yniga
olib, chin dildan tavba qilishdir. Shunga karamay bu xolda xam kriminal konflikt -
jinoyat mavjud deb xisoblash lozim.
  Jinoyat-prosesssual   kodeks   sud   va   dastlabki   tergov   organlarini   «Jinoyat
sodir   etgan   xar   bir   shaxs   adolatli   jazolanishi   va   xech   bir   aybsiz   shaxs   jinoiy
javobgarlikka tortilishi va sudlanishi mumkin emas» lini nazarda tutuvchi normaga
kat’iy rioya etishlarini nazarda tutadi.
  Mulkiy   va   boshka   nizoni   xal   kilinishini   ta’minlovchi   fukarolik   sud   ish
yuritishidan   fark   kilib,   kriminal   konflikt   odatda   jinoyat   prosessi   boshlangunga
kadar tugallangan bo’ladi ( jabrlanuvchi o’ldirilgan, buyum o’rlangan va x.).
  Jinoiy ishlar  bo’yicha sudning vazifasi  sud muxokamasining asosi  bo’lgan
o’sha   kriminal   konflikt   xakikatda   sodir   bo’lganlini   hamda   sudlanuvchining   unda
aybdorlini   aniklashdan   iborat.   Agar   shunday   bo’lsa,   boshka   sharoitlarni   e’tiborga
olib aybdorni  jazolash  xakida masalani  xal  qilish kerak. Shunday kilib, jinoiy ish
yuritishda konflikt asosan davlat majburlovi choralarini ko’llash, ya’ni teshli xukm
chikarish yo’li bilan yakunlanadi. Ishning tinch yo’l bilan tugashi istisno tarikasida
xususiy   ayblov   ishlarida   sud   muxokamasigacha   va   sud   muxokamasi   vaktida
ayblanuvchi va jabrlanuvchining yarashuviga yo’l ko’yiladi. Boshka xollarda sodir
etilgan   jinoyat   jabrlanuvchining   xususiy   ishi   xisoblanmaydi   va   jinoyatchining
qonun bilan bo’lgan konflikti majburiy yakunlanadi.
  Shunday   kilib,   jinoiy   prosess   vaktida   jinoyatchi   tomonidan   xakikatni
aniklashga nisbatan ko’rsatayotgan karshiliga xalakit berish, boshka tomondan esa, huquqni   muxofaza   kiluvchi   organlarning   gumondor(ayblanuvchi,   sudlanuvchi)ga
noqonuniy tazyik ko’rsatishni  istisno  etishga karatilgan davlat  majburlovi  amalga
oshiriladi.
  Ma’muriy   tartibda   ish   yuritish.   Yukorida   aytilganidek,   ko’pna   ijtimoiy
konfliktlar kolleal (masalan, ma’muriy inspeksiyalar), yakka tartibda ish yurituvchi
(masalan,   DAN   inspektori)   davlat   organlari   tomonidan   xal   kilinadi.   Konfliktlarni
ko’rib chikish va xal qilishning bu xil tartibi juda to’¦ri emas. Chunki bu xollarda
ijro   xokimiyatiga   karashli   davlat   organi   fukaroning   aynan   shu   xokimiyat   bilan
bo’lgan konfliktini ko’rib chikadi. Masalan, DAN inspektorining o’zi yo’l xarakati
xoidasasini kayd etadi, aybdorni jazolash xakida o’zi karor chikaradi va unga o’zi
jarima soladi. Birok, kadim rimliklar «xech kim o’z ishiga xakam bo’la olmaydi»
deb   bekorga   aytmaganlar.   Vaxolanki,   keltirilgan   misolda   ijro   xokimiyati   o’z
zimmasiga sud funksiyasini olganlini ko’rish mumkin.
  Bu   xolatni   etiborga   olib   so’ng   yillarda   nizolarni   ko’rishning   nafakat
fukaroviy-huquqiy,   shuningdek,   ma’muriy   sud   tartibi   xam   keng   ko’llaniladigan
bo’ldi. Xozir qonunchilikka binoan davlat xokimiyati xar kanday organi, maxalliy
o’z-o’zini   boshkarish   organlari,   jamoat   tashkilotlari   va   mansabdor   shaxslarning
karorlari   va   xarakatlari   ustidan   sudga   shikoyat   qilish   ayniksa   o’ta   muximdir.
Fukaroning   bunday  organlar   yoki   shaxslar   bilan   bo’lgan   konflikti   sud   xokimiyati
tomonidan   xal   etiladi,   bu   esa   karorning   qonuniyli   va   asoslantirilganlini
kafolatlaydi.
 
4. Vositachilik.
              Konfliktli   mediatoring   subyektlari.      Konfliktlarni   tartibga   solishning
mustakil   yo’nalishi   bu   uchinchi   tomonning   vositachili   xisoblanadi.   Farb
nazariyasida bu yo’nalish  konfliktli mediatoring  degan nom olgan. Uning doirasida
vositachilik   institutini   ko’llashdan   tortib   to   vositachini   o’zining   shaxsiga
ko’yiladigan talablar bilan boglik turli nazariy va amaliy masalalar gacha  ko’riladi.
  Ke ng   siyosiy   ma’no   kasb   etuvchi   yirik   ko’lamda   ijtimoiy   konfliktlarda
xakam   rolini   davlat   yoki   uning   x okimiya t   organ i   bajari shi   mumkin.   Konfliktda ishtirok etuvchi tomonlar koida bo’yicha bunday  organ larni kator sabablarga ko’ra
tasnif laydilar,   ya’ni:   birinchi dan,   xukumat   muassasalari   tasarrufida   odamlar
xayotida   katta   axamiyatga   ega   moddiy   ne’matlar   bo’ladi   va   bu   ne’matlardan
maqsadli   foydalanish   konfliktni   borishiga,   uni   jiddiy   cheklashgacha   yoki   to’la
to’xtashigacha   olib   kelishi   mumkin ;   ikkinchi dan,   davlat   tashkilotlari   kuch
ishlatishning   qonuniy   imkoniyatlariga:   iktisodiy   sanksiyalar,   siyosiy   ta’kib,
ma’muriy ta’sir yoki xatto ,  kuch ko’llash imkoniyatiga ega  ;  uchinchi dan, xukumat
ijtimoiy   axborotning   salmokli   ulushini   o’z   ko’lida   jamlaydi.   Obyektiv   jixatdan   u
ijtimoiy   konfliktning   sababi   bo’lgan   ishlarning   xakikiy   xolati   xakida   eng   ko’p
xabardor   bo’ladi   va   bu   axborotni   samarali   ishlatishi   mumkin,   konflikt   taraflarini
ularni kiziktiruvchi muammolarni tinch yo’l bilan xal etishga undaydi, ayni vaktda
ommaviy   axborot   vositalari   xam   asosan   davlat   tasarrufida   xisoblanadi;
to’rtinchi dan,   xukumatning   xakamlik   imkoniyatlari   qonuniy   xokimiyat   nufuziga,
fukarolarning   qonunga   itoat   etish   va   bo’ysunish   an’nalariga   tayanadi   ;
beshinchi dan,   xukumat   xamma   joyda   zarur   institut   deb   tan   olinadi,   unga
bo’ysunish odatda xodisa deb karaladi va noo’rin xissiyotlarga o’rin koldirmaydi. 
  Konfliktda   vositachilik   funksiyalarini   fakat   xukumat   muassasalari   emas,
shuningdek, xar kanday tashkilotlar, muassasalar yoki aloxida shaxslar bajarishlari
mumkin.   Tajriba   shuni   ko’rsatadiki,   to’¦ri   tanlangan   vositachi   konfliktni   kiska
muddatda tartibga solishi mumkin, vaxolanki uning aralashuvisiz taraflarni bitimga
keltirish umuman  amalga oshmasli  mumkin .
  Shuni   ta’kidla sh kerakki, Farbda murakkab ijtimoiy konfliktlarda vositachi
rolini   juda   ko’p   xollarda   ayrim   shaxslar,   masalan,   Nobel   mukofoti   sovrindorlari
muvaffakiyatli   bajaradilar.   Bu   amaliyot   vositachi   shaxsiga   ko’yiladigan   yukori
talablarni   namoyon   kiladi.   U   xalqaro   obro’ga,   sof   axlokka,   siyosiy   betaraflikka,
kasbiy   vakolatga,   yukori   tafakkurga   ega   bo’lishi   kerak.   Bizga   ma’lumki,   barcha
Nobel   mukofoti   sovrindorlari   bu   talablarga   javob   beravermaydi,   birok ,   umuman
olganda   dunyoda   ularning   obro’si   juda   yukori,   shu   sababli   konfliktni   to’xtatish
ilinjida ularning vositachilik xizmatlaridan foydalaniladi.   Vositachi   jarayonning   norasmiy   ishtirokchisi   sifatida   maydonga   chikadi,
uning tavsiyalari va karorlari  konflikt  ishtirokchilari uchun majburiy emas, birok ,
bu xolatda xam uning vositachilik xarakatlari kelishuvga erishishda yordam berishi
mumkin.   Uchinchi   tarafning   makomi   rasmiy   xarakterga   ega   bo’lishi   mumkin
(masalan, arbitraj ishtiroki).
  Konfliktda   vositachi   xarakatlarining   natijasi   ko’p   darajada   vositachining
tutgan   o’rni   va   yo’liga,   uning   xususiy   manfaatlariga,   shuningdek,   konfliktni   avj
olishiga va o’ta salbiy okibatlarga yo’l ko’ymaslik uchun uning kanday vositalarni
tanlashiga boglik. Bunday vositalarni tanlashda u yetarli erkin bo’lmasli mumkin.
Uning   ixtiyorida   boshlangan   konfliktga   karshi   turishning   juda   cheklangan
imkoniyatlari   bo’lishi   mumkin.   Birok ,   xar   kanday   vaziyatda   amaliy   jixatdan
e’tiborga   olinishi   kerak   bo’lgan   kamida   ikkita   xolat   mavjud.   Bu,   birinchi dan,
konflikt ning   bevosita   ishtirokchilari   tomonidan,   shuningdek,   vaktinchalik
neytralitetga   rioya   etuvchilar   tomonidan   vositachining   xarakatlari   bilan   boglik
yuzaga   keluvchi   munosabat ,   ikkinchi dan,   odamlarning   tinch   vaziyatda,
shuningdek ,   konflikt   vaktida   xarakatlarini   tartibga   soluvchi   va   muayyan   ijtimoiy
muxitda   xukmronlik   kiluvchi   axlok   normalari   va   odatlarning   mavjudli.   Xakikiy
imkoniyatlar,   muayyan   vaziyat   va   ijtimoiy   fikr   bilan   xisoblashish   maqsadga
muvofik.   O’z   ta’siriga   ko’ra,   o’ta   zaif   yoki   o’ta   kuchli   vositalardan   saklanish
kerak. Me’yorda ta’sirga asoslangan vositalardan ko’prok foydalanish eng natijali
xisoblanadi.
  AKShda   konfliktlarni   xal   etishda   vositachilik   faoliyati   davlat
xokimiyatining muxim funksiyalaridan biriga aylandi. O’tgan   asr ning I yar-midan
boshlab   ijtimoiy   konfliktlar   regulyatorlari   vazifas ini   Mexnat   munosabatlari
bo’yicha Milliy boshkaruv hamda Vositachilik va kelishtiruv Federal xizmati kabi
davlat boshkarmalari  amalga oshira  boshladilar.
  Vositachilik va kelishtiruv Federal xizmatining funksiyalariga,   birinchi dan,
taraflarni   muzokaralarga   jalb   etish,   ilojsiz   vaziyatlarda   taraflar   o’rtasida   mulokot
o’rnatish;   ikkinchi dan,   mediator   xolis   shaxs   sifatida   muzokaralarning   normal
borishini   ta’minlash   uchun   xissiy   keskinlikni   yo’kotishi   yoki   kamaytirishi   kerak; uchinchi dan,   mediator   aloxida   o’tkazilgan   uchrashuvlarda   konfliktlashuvchi
taraflarni   yan   takliflar   va   mukobil   karorlarni   e’tibor   bilan   baxolashga   undaydi,
bunda   xar   bir   taraf   boshka   tarafning   vakili   bo’lgan   vositachining   o’zi   bilan
muzokara   olib   boradi   (mediator   muzokaralarda   xar   bir   ishtirokchining   talablarini
ko’rsatishga   xarakat   kiladi);   to’rtinchi dan,   mediator   konflikt   atrofida   shakllangan
ijtimoiy   fikrni   koniktiruvchi   karorni   topishga   xarakat   kiladi;   beshinchi dan,   agar
mexnat   nizosi   xal   etilmaydigan   bo’lsa,   mediator   uning   fikricha   zarur   bo’lgan
mukobil  ish tashlash  yoki lokautni taklif etishi mumkin, masalan, avval shartnoma
muddatini   uzaytirish,   konflikt   sabablarini   o’rganish   uchun   kelishtiruvchi
komi ssiya ni   tuzish,   xech   bo’lmasa,   arbitrajga   murojaat   qilishni   taklif   etishi
mumkin. 
    5.Konsensus.
  Konsensus        tushunchasi.      Konflikt   va   konsensus   xar   kanday   huquq   tizimining
ikki   muxim   jixati   xisoblanadi.   Moxiyatiga   ko’ra,   ijtimoiy   siyosat   konfliktlar
bo’lgan joyda boshlanadi.
  Huquqshunoslikning   muxim   vazifalaridan   biri   konfliktlarni   xal   etish
vositalari sifatida institutlar va tartiblarni, shuningdek, siyosiy va huquqiy tizimni
islox qilish usullarini o’rganishdir.
  Nazariy   fikr   va   amaliyotning   bu   masalalarni   ko’rib   chikishga,   konsensus
nuktai nazaridan ijtimoiy axamiyatli karorlarni qabul qilish mexanizmini topishga,
ya’ni   konfliktlarni   xal   etishga   manfaatdor   bo’lgan   barcha   tomonlar   erishgan
barkaror   kelishuvga   asoslangan   bunday   yondoshuvni   axtarishga   tayyor   emasli
ko’rin a di.
  Eng   avvalo   shuni   ta’kidlash   kerakki,   konsensus   prinsipi   qonunning   xozir
zamon   nazariyasi   va   huquqni   tushunish   bilan   boglik   barcha   muammolarni
zamonaviy   izoxlashga   bo’lgan   yan   yondoshuvlarni   ochib   beradi.   Fanshunoslik
atamasidan foydalanib shuni aytish kerakki, qonun, qonun chikaruvchi faoliyatning
ijtimoiy   omillari,   qonunni   amal   qilish   mexanizmi   va   uning   samaradorli   shartlari
kabi   asosiy   ijtimoiy   institutlarini   paradigmatik   tushunishning   almashuvi   yuz
bermokda.   Ijtimoiy-huquqiy   borlikda   tub   o’zgarishlarni   aks   ettiruvchi   yan   ijtimoiy
tafakkurning asoslari shakllanmokda.
  Konsensus   -   kolleal   tartibda   karor   qabul   qilish   prinsipi,   veto   huquqining
aksi   bo’lgan   prinsipdir. Veto - bu qonunchilik yoki boshka aktni muxokama qilish
ishtirokchilaridan   birining   karor   qabul   qilish i ni   takiklash   huquqidir.   Konsensus,
aksincha, turli nuktai nazarlarni kelishtirish, kompromiss, xamkorlik asosida ijobiy
karorlar qabul qilishni  talab etadi. Bunday yondoshuvga ko’ra huquq va qonunga
jamiyatda  ijtimoiy  konsensusga   erishish   nuktai   nazaridan   karash   mumkin.  Aynan
manfaatlarni   kelishtirish   (muvofiklashtirish)   huquq   tizimining   iyerarxiyasida
qonun   ustuvorli   va   davlatning   huquq   tadbik   etish   faoliyati   uchun   kulay   shart-
sharoitlarning asosiy nezi xisoblanadi. 
  Ijtimoiy   konsensus .   Siyosiy   va   ijtimoiy   ma ’ noda   konsensus   turli cha
izoxlanadi .   Konsensus   siyosiy   ma ’ noda   –   bu   ko ’ pchilik   fikri ,   nizoli   masalalar
bo ’ yicha   umumiy   kelishuv   shakli ;   umumiy   fikr   bo ’ lsa ,   ijtimoiy   ma ’ noda   -   ikki
muxim   prinsip :   karorni   qabul   qilishda   ishtirok   etganlarning   ko’pchili   tomonidan
uning ko’llab- kuvvatlanishi va ishtirokchilarning bittasi tomonidan xam karorning
qabul kilinishiga bildirilgan e’tirozning yo’kliga asoslangan karorni ishlab chikish
va qabul qilish usulidir.
  Demak, konsensus - bu ya kk a   tartibda   kelishuv emas, negaki karorni qabul
qilish   jarayoni   barcha   katnashuvchilarning   pozisiyalari   to’la   muvofik   kelishini
emas, balki  fakat to’¦ridan-to’¦ri e’tirozlarning yo’klini talab kiladi va  betaraf  yo’lni
tutishga yo’l ko’yadi (ovoz berishda betaraf bo’lganlar).
  Konsensusni   bunday   tushunish   fakat   davlatlararo   munosabat-ardana   emas,
shu   bilan   birga   ichki   jarayonlarni   tahlil   etishda   xam   ko’llaniladi.   Bu   xolda
konsensusni   ikki   xil   ma’noda   farklash   qabul   kilingan,   tor   ma’noda   -   muayyan
konfliktlar va nizolarni siyosiy xal qilish usuli sifatida va keng ma’noda konsensus
-   umumsiyosiy   ma’noda,   boshkacha   kilib   aytganda   fukarolik   totuvli   deb   xam
nomlanadi.
 Demokratik jamiyat - bu teng imkoniyatlar jamiyatidir. Ijtimoiy fikr jamiyat
barcha   a’zolarining   fikrlaridan   shakllanadi.   Xar   kanday   masalani   xal   qilishda barcha mavjud nuktai nazarlar aniklanishi, muxokama kilinishi, ko’rib chiqilishi va
xisobga olinishi lozim. Adabiyotlar:
Asosiy adabiyotlar
1. Анцупов А.Я., Баклановский В.С. Конфликтология в схемах и 
комментариях: Учебное пособие. 2-е изд., перераб. – СПб.: Питер, 2009. –
304 с.
2. Конфликтология: учебное пособие / И.В.Брылина; Томский 
политехнический университет. − Томск: Изд-во Томского 
политехнического университета, 2011. – 133 с. 
3. Конфликтология. Социальные конфликты: учебник для студентов вузов / 
Т.Н. Кильмашкина. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА: 
Закон и право, 2012. – 287 с.
4. Конфликтология. Учебник для студентов / под ред. В.П.Ратникова.3-изд. 
– М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2012. – 543с.
Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ
1. O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   02.02.2017   yildagi   “O’zbekiston
Respublikasining   “Korrupsiyaga   qarshi   kurashish   to’g’risida”gi   Qonuni
talablarini   amalga  oshirish  chora-tadbirlari   haqidagi”  PQ-2752-  sonli  qarori   //
www.lex.uz.
2. Mirziyoyev   Sh.M.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat
Mirziyoyevning “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning
mamlakatda amalga oshirilayotgan  keng qamrovli  islohotlarda faol  ishtirokini
ta’minlash   bo’yicha   qo’shimcha   chora-tadbirlar   to’g’risida”   gi   Qarori.
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yil   5   iyundagi   05.06.2018   y.N
PQ-3775Qarori. – Toshkent, 2018.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent. O’zbekiston nashriyoti, 2017.
4. Mirziyoyev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   manfaatlarini   ta’minlash   –   yurt
taraqqiyoti   va   xalq   farovonligining   garovi.   Toshkent.   O’zbekiston   nashriyoti,
2017.
5. Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon   demokratik   O’zbekiston   davlatini
birgalikda   barpo   etamiz.   Toshkent.   O’zbekiston   nashriyoti,   2017.   Mirziyoyev
Sh.M.   Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   va   shaxsiy   javobgarlik   –   har   bir
rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo’lishi   kerak.   Toshkent.   O’zbekiston
nashriyoti, 2017.
6. Громова О.Н. Конфликтология. Курс лекций. – М.: Ассоциация авторов и
издателей «Тандем», ЭКМОС, 2000.
7. Дарендорф   Р.   Элементы   теории   социальных   конфликтов   //
Социологическое исследование. №5. – М.,  2000.

K ONFLIKTLARNI XAL QILISHNING IJTIMOIY USULLARI REJA: 1 . Umumiy koidalar. 2. K on stitusiyaviy tartiblar. 3. Ishlarning sud tomonidan ko’rilishi. 4. Vositachilik. 5.Konsensus.

1. Umumiy koidalar. Muammoning ko’yilishi. Konfliktlarning jamiyat xayotida doimiy va umumiy xodisa sifatida tan olinishi xar kanday konfliktning u ro’y berishi mumkin bo’lgan ko’lamda, shaklda va tanglik darajasida mukarrar tarzda namoyon bo’lishini keltirib chikarmaydi. Ijtimoiy konfliktlarni tartibga solish muammosi konfliktli vaziyat sabablariga ta’sir etish, konfliktning salbiy okibatlarini tugatish yoki konflikt natijalaridan foydalanish maqsadida konfliktning borishini muayyan yo’nalishga solish imkoniyatiga asoslanadi. Konfliktni tartibga solish xakida masala nazariy va amaliy jixatdan uni o’rganishga loyik mustakil muammodir. Bu muammoni o’rganuvchilar konfliktni tartibga solishni unga bo’lgan eng okilona yondashuv deb xisoblaydilar. Xar doim xam ochik to’knashuvdan kutulish mumkin emas, birok, doimo konfliktli xodisalarning rivojlanishi uchun xaddan tashkari katta mablag’ sarflash va talafotlar ko’rishdan xalos bo’lish mumkin. Ba’zi amaliyotchi mutaxassislarning fikricha, kator «... atamalar konflikt bilan ishlashga bo’lgan turli yondoshuvlarni ifoda etadilar, ularni jarayonda bo’n deb xisoblash mumkin. Xar kaysi keyin bo’n avvalsini o’z ichiga oladi (masalan, konfliktni tinchitish konfliktni oldini olish bo’yicha teshli choralarni nazarda tutadi). «Konflikt transformasiyasi» atamasi keng ma’noda faoliyat soxasini umumiy ko’lamda ko’rsatish uchun foydalaniladi. Konfliktning oldini olish - majburiy konfliktning boshlanishini yo’kotish, barxam toptirishni maqsad kilib ko’yadi. Konfliktni tinchitish kelishish bitimiga erishish orkali majburiy xarakatlarni to’xtatishni maqsad kilib ko’yadi. Konfliktni tartibga solish zo’rlikni cheklash va tomonlar xulk-atvorida ijobiy o’zgarishlar yordamida kelgusida unga yo’l ko’ymaslikni maqsad kilib ko’yadi. Konfliktni xal qilish konfliktlar sabablariga karatilgan bo’ladi va konfliktlashuvchi tomonlar o’rtasida yan mustaxkam munosabatlarni kurishga intilishdan iborat.

Konflikt transformasiyasi konfliktning yanada keng ijtimoiy va siyosiy manbalariga karatilgan bo’ladi hamda kurashning negativ eneryasini ijobiy ijtimoiy va siyosiy o’zgarishlarga aylantirishga karatilgan bo’ladi» 1 . Konfliktlarni tartibga solish muammosi ma’lum darajada ijtimoiy jarayonlarni boshkarish muammosining bir kismini tashkil etadi. Fan tomonidan uni boshkarish xakida ishlab chikilgan asosiy goyalar konfliktli vaziyatlarni boshkarishning anik usul va yo’llarini topishda katta axamiyatga ega. Konfliktli menejment soxasida mutaxassislar umumiy xarakterda kator asosiy koidalar xar bir muayyan xolatda konfliktni boshkarish muammosini xal qilishni ta’minlashga olib keladi deb xisoblaydilar. Bu asosiy koidalar kuyidalar bo’lishi mumkin: 1.Konfliktli vaziyatning rivojlanishini boshkarish o’z moxiyatiga ko’ra odamlarni boshkarishdir. Bu yerda insonning obyektiv va subyektiv, moddiy va ma’naviy, goyaviy jixatlarini o’zida mujassamlashtirgan xulk-atvor omillari va motivlari o’z axamiyati bilan namoyon bo’ladi. 2.Konfliktni boshkarish - tenglarni boshkarishdir. Konflikt ishtirokchilari orasida, koidaga ko’ra, mutlak noxak taraf bo’lmaydi. Xech bo’lmaganda konfliktga ishtirokchilarning biriga nisbatan avvaldan rejalashtirilgan fikr bilan yakinlashish mumkin emas. Konfliktlarni demokratik tartibga solish nuktai nazaridan kaysidir bir tomonni to’xtatib ko’yish, konfliktli vaziyat ayrim subyektlarining xususiy pozisiyalarini to’la inkor etish katta xatodir. 3.Siyosiy-huquqiy nuktai nazardan konfliktlarni boshkarish bu, eng avvalo, katta guruxlar, odamlar ommasini boshkarishdir. Bu o’z navbatida konfliktlarning oldini olish yoki ularni tartibga solishda muayyan natijalarga erishish uchun zarur usullar, yo’llar, vositalar majmuiga o’z ta’sirini ko’rsatmay ko’ymaydi. Bu yerda omma manfaatini ifoda etuvchi tashkilotlar, ommaning o’zini anglash darajasi, ro’y berayotgan xodisalar obyektiv rivojlanishining umumiy ko’lami katta axamiyatga ega. 4.Konfliktlarni boshkarish manfaatlar nezida boshkarishdan iborat eng muxim koidadir. Konflikt ishtirokchilari manfaatini to’¦ri tushunish konfliktli

vaziyatni muvaffakiyatli xal etish kaliti, mustaxkam asosga ega kelishuvning muxim shartidir. Ijtimoiy konfliktlarni oldini olish va tartibga solish ko’prok ular namoyon bo’ladigan iktisodiy, ijtimoiy va siyosiy muxitning umumiy xolatiga boglik. Shunga ko’ra konfliktlarni tartibga solish jarayonida kator uzviy jixatlar va bu vazifani yaxshi xal etishga ta’sir etuvchi zarur ijtimoiy shart-sharoitlarni aniklash lozim. Konfliktlarni boshkarishda axborotning roli. Konfliktlarga karshilik ko’rsatishga bo’lgan xar kanday urinish konfliktlar xali endi yuzaga kelayotgan vaktda yoki ijtimoiy muxitga tarkalishi arafasida ularni manfaatdor taraflar tomonidan zudlik bilan il¦ab olishdan boshlanadi. Shu bois aynan konfliktlarni aniklashga aloxida e’tibor karatish kerak. Ma’lumki, muayyan konfliktning xakikiy boshlanishi bilan bu xodisaga karshi xarakat qilishdan manfaatdor bo’lgan shaxslar tomonidan bu xol aniklanguniga kadar bir muncha vakt o’tadi. Bu vakt orali kiska bo’lgandana konfliktni yensh uchun zarur makbul sharoit yuzaga keladi. Pishib yetilayotgan konflikt xali yashirin xolatda bo’lgan vaktda, o’zaro munosabatlarning muayyan ijtimoiy tizim doirasida shakllanadigan potensial konfliktli vaziyatni aniklashga erishilsa, kutilayotgan natija yaxshi bo’lishi mumkin. Konfliktlarni o’z vaktida aniklash imkoniyati kator sharoitlar bilan izoxlanishi mumkin. Masalan, atrofda xodisalarni paykash, sezish xoxishi. Ko’pincha konfliktni, konfliktli vaziyatning anik elementlarini ko’pchilik paykab yetadi, birok, xech kim birinchilardan bo’lib bunga e’tibor karatishni istamaydi. Ba’zi xollarda , odamlar yetilgan konfliktni mumkin kadar uzok vakt aniklanmasdan turilishidan manfaatdor bo’ladilar. Paydo bo’layotgan konfliktni sezmaslikni shunchaki xoxlamaslik yoki odamlarda teshli bilim va tajribaning yo’kli bilan boglik bunday vaziyatlar juda ko’p uchraydi. Birok bundan tashkari obyektiv xarakterda kiyinchiliklar xam mavjud. Konfliktni yuzaga keltirgan muxitga yakin turganlar konfliktni obyektiv qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Mexnat konfliktida aynan oddiy xodimlar

konfliktga olib keluvchi munosabatlarning murakkablashuvini chukur xis etadilar. Shaxs muayyan ijtimoiy iyerarxiyada kanchalik kuyi mavkeni egallasa, ijtimoiy tanglik yoki yashirin konfliktning anik sabablarini aniklashning shunchalik kulay obyektiv imkoniyatiga ega bo’ladi. Shu bilan birga , ijtimoiy piramidaning tepasida ijtimoiy borlikni qabul qilishning, demak, ijtimoiy xayot xususiy tomonlarining ijtimoiy axamiyatini to’¦ri baxolash imkoniyatlari mavjud. Bu nuktai nazarga ko’ra, muayyan ijtimoiy tuzilmada shaxsning mavkei kanchalik yukori bo’lsa, unga konfliktni o’z vaktida aniklashda katta mas’uliyat yuklanadi, u konfliktli vaziyatning xavflilini bevos i ta yoki bilvosita ko’rsatuvchi barcha xavfli ogoxlantirishlarga sezrlik bilan karashi kerak. Raxbarlik funksiyalarini bajaruvchi shaxslar xar kanday xavfli signallar ulargacha to’siksiz yetib kelishi uchun iloji boricha tashvishlanishlari kerak. Birok, bunda kommunikasiya va axborot tizimlarining barcha darajalarda teshli faoliyat ko’rsatishi, ijtimoiy organizmning barcha xujayralarida axborotning o’tishi bilan boglik ishlarning obyektiv xolati muxim rolni o’ynaydi. Axborot erkinli konfliktli vaziyatni egallab olish va konfliktni makbul yo’nalishga solish uchun zarur bo’lgan xar kanday usul va yo’llarni topishning xal kiluvchi shartidir. Konflikt tahlili. Yuzaga kelayotgan konfliktni o’z vaktida aniklashdan tashkari konfliktlilik xolati xakida olingan axborotni lozim darajada qabul qilish xam axamiyatga ega. Vokelikni bunday qabul qilish ijtimoiy konfliktning siyosiy axamiyatini yetarli baxolamaslikka yoki ortik baxolashga olib keluvchi subyektivizm, soddalashtirish va buzilishlardan xoli bo’lishi kerak. Konfliktni aslida kanday bo’lsa, shunday qabul qilish o’ta muxim. Muayyan konfliktni subyektiv baxolash bilan uning obyektiv rivojlanishi xolati o’rtasida muvofiklikka erishish vazifasi muxim va murakkab bo’lib, amaliyotda uni xal etish kiyin kechadi. Konfliktni yetarli baxolamaslik, uning tahlili yuzaki o’tkazi-lishiga va bu tahlil asosida bildirilgan takliflarning kam axamiyatlini keltirib chikaradi. Bunday tahlil nafakat konfliktlarni yenshga mos keladi, balki unga zarar yetkazishi xam mumkin. Konfliktni yetarli baxolamaslikning obyektiv va subyektiv sabablari