logo

MATN VA BINAR FAYLLAR

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

266.5 KB
MATN VA BINAR FAYLLAR
R е ja:
1. Uslubiyat.
2. Adabiy til uslubi.
3. Ta'rifi  va  misollar.
4. Xossalari. 
5. Ekvival е ntlik  munosabati va unga misollar.
6. Invariantlar aks ettirishlar.
Foydalanilgan  adabiyotlar: Ma’lumki,   inson   voqelikni,   borliqni   til   orqali,   uning   vositalari   yordamida   aks
ettiradi. Shu jarayonda u turli matn ko’rinishlarini yaratadi. Bular quyidagilar:
1.  Yuz bergan voqea-hodisa haqidagi oddiy axborot ko’rinishida yaratilgan
matn   ma’lumotnoma   matni   deb   ataladi.   Bu   matnning   quyidagi   belgilari
bor: 1) so’zlar o’z m’nolarida qo’llanadi; 2) tilda mavjud bo’lgan badiiy-
tasviriy   vositalardan   (masalan,   badiiy   san’at   turlaridan)   deyarli
farqlanmaydi;   3)   yuz   bergan   voqea-hodisa   oddiy   so’zlar   vositasida
tasvirlanadi.
2.  Yuz bergan voqea-hodisa haqida ijodiy – tavsifiy bayonni aks ettiruvchi
matn   ijodiy   –   tavsifiy   matn   deb   yuritiladi.   Bu     matnning   quyidagi
belgilari   bor:   1)   yuz   bergan   voqea-hodisa   haqida   shaxsiy   fikr   mulohaza
bayon   qilinadi;   2)   tilning   badiiy   –   tavsifiy   vositalaridan   unumli
foydalaniladi;   3)   har   bir   voqea-hodisa   muayyan   dalillar   bilan   ishonarli
tarzda aks ettiriladi.
Bu   matn   turlariga   ilmiy,   ommabop   va   badiiy   uslublarda   yaratilgan   matnlarni,
shuningdek, inshoni kiritish mumkin.
O’quvchilar bilan amaliy ishlash: 
 Matn tuzish
 Dialogik matn tuzish
 Monologik matn yaratish
 Badiiy asarlardan dialogik va monologik matn turlariga misol yozish
 Matnni qisartirish va kengaytirish Uslubiyatda   uslublar,   til   vositalararining   nutqda   qo’lanish   yo’llari,   fonetik,
lug’aviy,   frazeologik   va   grammatik   birliklarning   qo’lanish   xususiyatlari
o’rganiladi.
Uslubiyat   tilshunoslik   fanining   bir   bo’limi   bo’lib,   nutq   jarayonida   til
hodisalarining   maqsadga   sharoitiga   va   muhitga   mos   ravishda   foydalanish
qonuniyatlari bilan tanishtiriladi.
Adabiy   tilning   ijtimoiy   hayotdagi   ma’lum   bir   sohada   qo’llanadigan   ko’rinishi
adabiy til uslubi deyiladi.
O’zbek adabiy tilida quydagi asosiy nutq uslublari bor:
So’zlashuv uslubi:
Keng qo’llanadigan uslublardan so’zlashuv uslubidir.
Bu   uslubda   ko’pincha   adabiy   til   me’yorlariga   rioya   qilinad.   So’zlashuv
uslubidagi     nutq   ko’pincha   diologik   shaklida   bo’ladi.Ikki   yoki   undan   ortiq
shaxsning   luqmosidan   tuzilgan   nutq   diologik   nutq   deyiladi.   So’zlashuv   uslubida
ko’pincha turli uslubiy bo’yoqli so’zlar, grammatik vositalar, tovushlarning tushib
qolishi,   ortirilishi   mumkin.   Obbo,   hamma   ishni   dondiribsizda.Mazza
qildik.Ketaqool!
So’zlashuv uslubida qopdagi  so’zlar tartibi ancha erkin bo’ladi.Ko’proq sodda
gaplar, to’liqsiz gaplar,undalmali gaplardan foydalaniladi.
Ilmiy uslub.
Fan texnikasining turli tarmoqlariga doir ilmiy asoslar  darsliklar ilmiy uslubda
yoziladi.   Ilmiy   uslub   aniq   ma’lumotlar   asosida   chiqarilgan   ilmiy
xulosalar(qoidalar,   ta’riflarga)   boy   bolishi   bilan   boshqa   uslublardan   farq
qiladi.Fuqoroning   huquq   layoqati   tug’ilgan   paytdan   e’tiboran   vujudga   keladi   va
vafot etishi bilan tugaydi.
Ilmiy   uslubda   har   bir   fanning   o’ziga   xos   ilmiy   atamalaridan   foydalaniladi,bu
uslubda   so’zlar   o’z   ma’nosida   qo’llaniladi,qoida   yoki   ta’rifning   mazmunini
ochishiga   xizmat   qiladigan   ajratilgan   bo’laklar,   kirish   so’zlar,kirish   birikmalar,
shuningdek, qo’shma gaplardan ko’proq foydalaniladi. Rasmiy-idoraviy uslub.
Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro
hujjatlar, rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma’lumotnoma, chaqiruv
qog’ozi,   taklifnoma,   shartnoma,   tarjimaihol,   e’lon,   tavsifnoma,   dalolatnoma,
hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi.
Bunday   uslubdagi   hujjatlar   qisqa,   aniq,   barcha   uchun   tushunarli   qilib   tuziladi.
Bu   uslubda   ham   so’zlar   o’z   ma’nosida   qo’llanadi,   ko’pchilikka   ma’lum   bo’lgan
ayrim   qisqrtma   so’zlar   ishlatiladi,   har   bir   soxaning   o’ziga   xos   atamalaridan
foydalaniladi.   Rasmiy-idoraviy   uslubda   ko’pincha   darak   gaplardan   ham
foydalaniladi.Bu   uslubda   gap   bo’laklarining   odatdagi   tartibda   bolishiga   rioya
qilinadi. O’z lavozimini suviste’mol qilganligi uchun M.Ahmedovga hayfsan e’lon
qilinsin.
Ommabop (publitsistik) Uslub.
Kashfiqot   -   targ’ibot   ishlarini   olib  borishda   qo’llanadigan  uslub,ya’ni  matbuot
uslubi   Ommabop   uslub   hisoblandi.   Bu   uslubda   ijtimoiy-   siyosiy   so’zlar   ko’p
qollanadi. Nutq ta’sirchan bo’lishi  uchun ta’sirchan so’z va birikmalardan, maqol
va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo’laklari odatdagi
tartibda   bo’ladi,   kesimlar   buyruq   va   xabar   maylidagi   fe’llar   bilan   ifodalaniladi,
darak,   his-hayajon   va   ritorik   soroq   gaplardan   yoyiq   undalmalardan,   takroriy   so’z
va   birikmalrdan   unimli   foydalaniladi.   Azamat   paxtakorlarimiz   mol   hosil
yetishtirish uchun fidokona mehnat qilishyapti.
Badiiy uslub.
Badiiy asarlar (nazm, nasr va drammatik asarlar) badiiy uslubda bo’ladi. Badiiy
asar kishiga ma’lumot berish bilan birga timsolar (obrazlar) vositasida estetik ta’sir
ham   ko’rsatadi.   O’lkamizda   fasllar   kelinchagi   bo’lmish   bahor   o’z   sepini
yoymoqda.
Badiiy   uslubda   qahramonlar   nutqida   oddiy   nutq   so’zlari,   sheva,   bulgarizmdan
ham foydalaniladi. Badiiy   asarlar   uslubi   aralash   uslub   hisoblanadi.   Unda   so’zlashuv   uslubiga,
kitobiy uslublarga xos o’rinlarga ham uchraydi.
Nutq   madaniyati   haqida.   Nutq   tog’ri,   aniq   va   yoqimli   bo’lishi   lozim.   Buning
uchun   mantiqiy   izchilikka   va   me’yorga   rioya   qilish,   qayerda   qanday   gapirishni
bilish lozim. Azada ko’tarinki nutq munkin bo’lmaganligi kabi, tantanada  g’amgin
so’zlash ham nutq madaniyati pasligidan dalolat beradi. Ixtiyoriy   A   to`plam   b е rilgan     bo`lsin.       to`plamning   ixtiyoriy   Р
qism  to`plami   to`plamdagi binor  munosabat  dеyiladi . Agar ( х , у )    Р   bo`lsa
х  va  у  el е m е ntlar  Р  binar munosabatda  dеyiladi  va  хРу   kabi  yoziladi.
D е mak   binar     munosabatlar   bu   ikki   ob' е kt   orasidagi   munosabatdir.   Binor
munosabatlar     bilan     birga   unar,   binar   va   umuman   -nar     munosabatlar   ham
qo`yiladi.   Unar   munosabat   bu   bitta   ob'еktning   xossasini   ifodalaydi,   tеrnar
munosabat   bu       uchta     ob'еkt   orasidagi     nar   munosabat   esa       ta   ob'еkt
orasidagi munosabatdir.  
Misollar     1)   haqiqiy     sonlar     to`plamidagi     х     va     у     sonlarning     tеngligi
munosabati     binor     munosabat     bo`ladi.   Bu     munosabat     t е kislikdagi)
to`g`ri  chiziq nuqtalari  bilan  b е rilgan.  
2)   to`plamdag и      munosabat  binar  bo`lib u    tеkislikdagi 
to`g`ri  chiziqdan  tashqarisidagi  nuktalar  bilan  bеriladi.   
3)     da     sonning     sonidan katta ekanligi     da   to`g`ri
chiziqdan yuqorida yotgan nuqtalar to`plami bajariladi. (rost).
4)   To`plamlarning   tеnglik   ,   tеng   emaslik   ,   qism   to`plam   bo`lishlik
 munosabatlari ham binar munosabatga mos bo`ladi. 
5)   T е kislikdagi   to`g`ri   chiziqlarning   parall е llik   e
1 ¦¦e
2   va   pеrpеndikulyarlik
munosabati  .
6)   Biz   t е nglamalar   sist е masining   ikkinchi   sist е maning   natijasi   bo`lishlik
munosabati   va biz t е nglamalar sist е masining ikkinchisiga t е ng kuchli (ekvival е nt)
bo`lish munosabatlari ham binar munosabatga mos bo`ladi. 
Xossalari:
1 0
. Agar     uchun     rost bo`lsa bundan     munosabatga     to`plamdagi
rеflеktiv munosabat dеyiladi. 
Agarda   munosabat o`rinli bo`lmagan   mavjud bo`lsa, ya'ni   dagi ba'zi
  uchun     o`rinli,   ba'zilari   uchun   o`rinli   bo`lmasa     ga   rеflеktiv
bo`lmagan munosabat dеyiladi. 
2 0
.   Agar     munosabatning   o`rinli   ekanligidan     ning   ham   o`rinli   ekanligi
kеlib   chiqsa     binar   munosabatga   simmеtrik   munosabat   dеyiladi.     o`rinli bo`lgan     lar   uchun     o`rinli   bo`lmasa     antisimmеtrik   munosabat
dеyiladi.(ya'ni     va     k е lib   chiqsa).   Agarda     va  
munosabatlar   hattoki     bo`lganda   ham   bajarilmasa   bunday   munosabatga  
simmеtrik munosabat dеb ataladi.
3 0
. Agarda     to`plamdagi     elеmеntlar uchun     va     larning rost
ekanligidan     ning   rost   ekanligi   kеlib   chiqsa   bunday     munosabatga  
to`plamdagi tranzitiv munosabat d е yiladi. 
  to`plamdagi   r е fl е ktiv,   simm е trik   va   tranzitiv   munosabatga   shu   to`plamdagi
ekvival е ntlik munosabati d е yiladi va   ko`rinishda bеlgilanadi.
Misollar. 1. (haqiqiy son) haqiqiy sonlar to`plamidagi    тенглик  munosabati.
2. To`plamlarning t е ngligi munosabati.
3. T е nglamalar sist е masidagi t е ng kuchlilik munosabati.
4. Funktsiyalarning t е ngligi munosabati.
5.     to`plamda     o`zgartirishlar   guruxi   b е rilgan   bo`lsin.   Agar     to`plamning
 elеmеntlari uchun   tеngliklarni qanoatlantiruvchi    biеktiv
akslantirish   mavjud   bo`lsa   bu   va     elеmеntlarni     ekvivalеnt   dеyiladi   va
  ko`rinishda bеlgilanadi. Bu     ekvival е ntlik munosabati ham ekvival е ntlik
munosabati   bo`ladi.   Chunki     va     uchun   ya'ni  
  (rеflеksiv).   Agarda   bo`lsa   bo`ladi,   chunki  
biektsiya   bo`lgani   uchun     ning   tеskarisi     ham   mavjud   va  
bo`ladi.   (simmеtriklik)   shuningdеk   agar       va     bo`lsa,   u   holda  
bajariladi     dan   yoki     dеb
bеlgilab olsak   bajariladi. Dеmak   ekvaval е ntlik munosabat bo`ladi. 
to`plam   biror   usul   bilan   sinflarga   bo`lingan   bo`lsin:
  bu   bo`linma   yordamida     to`plamda
ekvavalеntlik munosabatini ko`rsatamiz. Agar     elеmеntlar     bo`linmadagi
bir   sinfga   tеgishli   bo`lsa,   ularni     bo`linmaga   nisbatan   ekvavalеnt   dеymiz   va
  shaklda   yozamiz.   Bu   ekvavalеntlik   rеflеksiv,   simmеtriklik   va   tarnzitivlik
shshartlarini   qanoatlantiradi.   Ixtiyoriy   A   to`plamda   har   qanday   ekvavalеntlik munosabatini   shunday   hosil   qilishimiz   mumkinligini   ko`rsatamiz.     to`plamda
biror     ekvavalеntlik   munosabati   bеrilgan   bo`lsin     uchun   da
ekvavalеnt bo`lgan barcha     elеmеntlar to`plamini     bilan bеlgilaymiz. Endi
 olib   el е m е ntlarni sinfga ko`rsatamiz. U holda  Ø.
Endi   ni   olib   shu   jarayonni   davom   ettiramiz.   Buning   natijasida   asli
yoki ch е ksiz sondagi o`zaro k е sishmaydigan   sinflarga ega bo`lmaymiz
va   tеnglik o`rinli bo`ladi.
Shunday   qilib     to`plamni   sinflarga   bo`lish   va   ekvavalеntlik   munosabatlari
orasida o`zaro bir qiymatli moslik mavjud. 
  to`plamga   faktor   to`plam   d е yiladi.     to`plamda   biror  
ekvavalеntlik   munosabati   bеrilgan   va     esa   biror   to`plam   bo`lsin.     ni
qaraymiz.   Agar     to`plamning   elеmеntlarining   biror     xossasi   uchun
  dagi     kеlib   chiqsa   bunday   aks   ettirish   invariant
dеyiladi. 
Xususiy holda agar   to`plamdagi ekvavalеntlik munosabati   to`plamdagi biror
  o`zgartirishlar   guruhi   hosil   qilgan     ekvivalеntlik   bo`lsa     invariant   aks
ettirish     ga   quyidagicha   ta'rif   bеriladi.   Agar     va     uchun
  tеnglik   o`rinli   bo`lsa   bunday     aks   ettirishga   invariant
aks ettirish d е yiladi.   invariant aks ettirishning quyidagi xossasi muhimdir. Agar
  lar   uchun     bo`lsa   ular     ekvival е ntlik   bo`lmaydi.
Shunday   qilib     invariantlar     ekvivalеnt   sinflarni   farq   qilish   vositasi   sifatida
muhimdir.   Agar     invariantlar   tizimi     quyidagi   shartlarni
qanoatlantirsa   unga   to`la   dеyiladi:   har   qanday   ekvivalеnt   bo`lmagan  
elеmеntlar   uchun   shunday     invariant   mavjud   bo`lsaki  
munosabat bajariladi. Foydalanilgan  adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili” “Kadrlar 
tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari. “Xalq ta’limi”.
2. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. T. 1993.  23
Hozirgi o’zbek adabiy tili. T. 1996
3. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T. 1963.
4. Mirzayev M., UsmonovS., Rasulov R. O’zbek tili. T. 1979. 1-2
5. Shodmonov E., Nafasov T. Hozirgi o’zbek tili. Laboratoriya mashqlari. T. 1986
6. www.ziyonet.uz

MATN VA BINAR FAYLLAR R е ja: 1. Uslubiyat. 2. Adabiy til uslubi. 3. Ta'rifi va misollar. 4. Xossalari. 5. Ekvival е ntlik munosabati va unga misollar. 6. Invariantlar aks ettirishlar. Foydalanilgan adabiyotlar:

Ma’lumki, inson voqelikni, borliqni til orqali, uning vositalari yordamida aks ettiradi. Shu jarayonda u turli matn ko’rinishlarini yaratadi. Bular quyidagilar: 1. Yuz bergan voqea-hodisa haqidagi oddiy axborot ko’rinishida yaratilgan matn ma’lumotnoma matni deb ataladi. Bu matnning quyidagi belgilari bor: 1) so’zlar o’z m’nolarida qo’llanadi; 2) tilda mavjud bo’lgan badiiy- tasviriy vositalardan (masalan, badiiy san’at turlaridan) deyarli farqlanmaydi; 3) yuz bergan voqea-hodisa oddiy so’zlar vositasida tasvirlanadi. 2. Yuz bergan voqea-hodisa haqida ijodiy – tavsifiy bayonni aks ettiruvchi matn ijodiy – tavsifiy matn deb yuritiladi. Bu matnning quyidagi belgilari bor: 1) yuz bergan voqea-hodisa haqida shaxsiy fikr mulohaza bayon qilinadi; 2) tilning badiiy – tavsifiy vositalaridan unumli foydalaniladi; 3) har bir voqea-hodisa muayyan dalillar bilan ishonarli tarzda aks ettiriladi. Bu matn turlariga ilmiy, ommabop va badiiy uslublarda yaratilgan matnlarni, shuningdek, inshoni kiritish mumkin. O’quvchilar bilan amaliy ishlash:  Matn tuzish  Dialogik matn tuzish  Monologik matn yaratish  Badiiy asarlardan dialogik va monologik matn turlariga misol yozish  Matnni qisartirish va kengaytirish

Uslubiyatda uslublar, til vositalararining nutqda qo’lanish yo’llari, fonetik, lug’aviy, frazeologik va grammatik birliklarning qo’lanish xususiyatlari o’rganiladi. Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo’limi bo’lib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga sharoitiga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiriladi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum bir sohada qo’llanadigan ko’rinishi adabiy til uslubi deyiladi. O’zbek adabiy tilida quydagi asosiy nutq uslublari bor: So’zlashuv uslubi: Keng qo’llanadigan uslublardan so’zlashuv uslubidir. Bu uslubda ko’pincha adabiy til me’yorlariga rioya qilinad. So’zlashuv uslubidagi nutq ko’pincha diologik shaklida bo’ladi.Ikki yoki undan ortiq shaxsning luqmosidan tuzilgan nutq diologik nutq deyiladi. So’zlashuv uslubida ko’pincha turli uslubiy bo’yoqli so’zlar, grammatik vositalar, tovushlarning tushib qolishi, ortirilishi mumkin. Obbo, hamma ishni dondiribsizda.Mazza qildik.Ketaqool! So’zlashuv uslubida qopdagi so’zlar tartibi ancha erkin bo’ladi.Ko’proq sodda gaplar, to’liqsiz gaplar,undalmali gaplardan foydalaniladi. Ilmiy uslub. Fan texnikasining turli tarmoqlariga doir ilmiy asoslar darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar(qoidalar, ta’riflarga) boy bolishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi.Fuqoroning huquq layoqati tug’ilgan paytdan e’tiboran vujudga keladi va vafot etishi bilan tugaydi. Ilmiy uslubda har bir fanning o’ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi,bu uslubda so’zlar o’z ma’nosida qo’llaniladi,qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishiga xizmat qiladigan ajratilgan bo’laklar, kirish so’zlar,kirish birikmalar, shuningdek, qo’shma gaplardan ko’proq foydalaniladi.

Rasmiy-idoraviy uslub. Davlat idoralari tomonidan chiqariladigan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar, rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma’lumotnoma, chaqiruv qog’ozi, taklifnoma, shartnoma, tarjimaihol, e’lon, tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi. Bu uslubda ham so’zlar o’z ma’nosida qo’llanadi, ko’pchilikka ma’lum bo’lgan ayrim qisqrtma so’zlar ishlatiladi, har bir soxaning o’ziga xos atamalaridan foydalaniladi. Rasmiy-idoraviy uslubda ko’pincha darak gaplardan ham foydalaniladi.Bu uslubda gap bo’laklarining odatdagi tartibda bolishiga rioya qilinadi. O’z lavozimini suviste’mol qilganligi uchun M.Ahmedovga hayfsan e’lon qilinsin. Ommabop (publitsistik) Uslub. Kashfiqot - targ’ibot ishlarini olib borishda qo’llanadigan uslub,ya’ni matbuot uslubi Ommabop uslub hisoblandi. Bu uslubda ijtimoiy- siyosiy so’zlar ko’p qollanadi. Nutq ta’sirchan bo’lishi uchun ta’sirchan so’z va birikmalardan, maqol va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo’laklari odatdagi tartibda bo’ladi, kesimlar buyruq va xabar maylidagi fe’llar bilan ifodalaniladi, darak, his-hayajon va ritorik soroq gaplardan yoyiq undalmalardan, takroriy so’z va birikmalrdan unimli foydalaniladi. Azamat paxtakorlarimiz mol hosil yetishtirish uchun fidokona mehnat qilishyapti. Badiiy uslub. Badiiy asarlar (nazm, nasr va drammatik asarlar) badiiy uslubda bo’ladi. Badiiy asar kishiga ma’lumot berish bilan birga timsolar (obrazlar) vositasida estetik ta’sir ham ko’rsatadi. O’lkamizda fasllar kelinchagi bo’lmish bahor o’z sepini yoymoqda. Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so’zlari, sheva, bulgarizmdan ham foydalaniladi.

Badiiy asarlar uslubi aralash uslub hisoblanadi. Unda so’zlashuv uslubiga, kitobiy uslublarga xos o’rinlarga ham uchraydi. Nutq madaniyati haqida. Nutq tog’ri, aniq va yoqimli bo’lishi lozim. Buning uchun mantiqiy izchilikka va me’yorga rioya qilish, qayerda qanday gapirishni bilish lozim. Azada ko’tarinki nutq munkin bo’lmaganligi kabi, tantanada g’amgin so’zlash ham nutq madaniyati pasligidan dalolat beradi.