Matn va ichki bog‘lanishlar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

104.1337890625 KB

Скачать

Matn va ichki bog‘lanishlar Reja:
Kirish.
1. М atn haqida olimlarning qarashlari.
2. Matnning tipologik tasnifi haqida.
3. Matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Kirish
“ M atnshunoslik” atamasi o‘zida ikki tushunchani ifoda e tadi. Shulardan biri
m ua yyan matnning tanqidiy tekstlarini yaratish mazmunini ifodalasa, ikkinchisida
matnga lingvistik tadqiqot ob y ekti sifatida qaralib, bir fikriy butunlikni ifoda etuvchi
gaplar, sintaktik butunliklar yig‘indisini nazarda tutadi. “Matn” (tekst) atamasiga
lug‘atlarda quyidagicha ta’rif berilgan:
1. “Yonma-yon harflar, yozuv orqali aks ettirilgan nutq, umuman, nutq parchasi;
tekst”.
2. “ T e kst ( l a t . t ex tus – to‘qim a, a l o q a so‘zid a n ) – t e kst . Qo‘l yozm a yoki nashr
e tilg a n a s a rl a rd a gi a vt o rning a sl so‘zi ”.
Ko‘rin a diki , bu ikki t a ’rifd a h a m “ m a tn ” ( t e kst ) ning a s o siy x ususiyatl a ri ochib
b e rilm a g a n .
M a tn nutqning yirik ko‘rinishi bo‘lib , v a zif a si jih a td a n tug a l nutqiy butunlik
s a n a l a di . Matnning murakkabligi va hajmi, kommunikativ vazifasi, m ua yyan janr
talablariga mosligi va matn qismlarining xarakteri singari masalalar keyingi
20-30 yildan buyon o‘zbek tilshunoslarining ham diqqat e ’tiborida bo‘lib kelmoqda.
O‘z vaqtida akademik A.N.Kononov murakkab fikrni ifodalashda yakka gapning o‘zi
kifoya qilmaydi, uni boshqa gaplar qurshovida tekshirish lozim, degan fikrni olg‘a
surgan e di. Keyinchalik o‘zbek tili sintaksisiga bag‘ishlangan tadqiqotlarda gapdan
yirik birliklarni ifodalovchi “murakkab sintaktik butunlik”, “diskurs”, “mikromatn”,
“makromatn” singari atamalar qo‘llaniladigan bo‘ldi. Butunittifoq turkiyshunoslar
anjumanida (Toshkent, 1980) akad. G‘.Abdurahmonov “Matn nazariyasi” mavzusida
ma’ruza qilgan e di. Ana s hu ma’ruzada ta`kidlashicha, ma’lum bir matn tushunishida
faollashadigan sintaktik munosabatlar mazmuniy munosabatlar bilan uyg‘unlashib,
o‘ziga xos sintaktik-semantik xususiyat kasb etadi. Ana s hu sababli matn mazmun va
s hakl uyg‘unligiga ega bo‘lgan lisoniy qurilma bo‘lib, uning qismlari

(komponentlari)ga ham ma’lum miqdorda sintaktik va mazmuniy jihatdan mustaqillik
belgilari xarakterlidir 1
.
Ma’lumki, matnni muayyan belgi-xususiyatlarga ega bo‘lgan statik (turg‘un)
obyekt sifatida tadqiq etish uni boshqa aspektlarda o‘rganishga aslo monelik
qilmaydi. Matnning lisoniy tabiati, uning tushunilishi, asosiy kategoriyalari matn
tilshunosligi fani uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, matn generatsiyasi,
matnning yaratilish jarayoni kabi masalalar ham bu fan uchun shunchalik muhim
ahamiyat kasb etadi.. Nutq genera t siyasi nuqtai nazaridan matn statik hodisa emas,
balki dinamik hodisa hisoblanadi. Matnning qo‘lyozma varianti ustida ishla s h yoki
asarni qayta nashrga tayyorlash jarayonida yozuvchi (matn ijodkori) tomonidan butun
matnga yoki uning muayyan qismlariga ma’lum o‘zgarishlar kiritiladi. Bunday
o‘zgarishlar natijasida butun matnning yoki uning biror qismining o‘ziga xos
qo‘ s him c ha nu s xalari, variantlari yuzaga keladi. Matnning qo‘shim c ha nusxasi yoki
varianti deyilganda, mazkur matnda tasvirlangan voqea-hodisalarning boshqa voqea-
hodisalar bilan alma s huvi emas, balki o‘ s ha voqea-hodisalarni tasvirlov c hi
vositalarning boshqa ifoda vositalari bilan almashinuvi ko‘zda tutiladi. Masalaga ana
s hu nuqtai nazardan qaraganda, I.Qo‘ c hqortoyev va H.Nizomxonovlarning “Badiiy
asarning tekstual variantlari – lingvostilistik tadqiqot obyektlaridan biri” nomli ilmiy
maqolasi o‘zbek matnshunosligida alohida o‘rin tutadi 2
. Keyin c halik
R.Qo‘ c hqortoyeva, H.Nizomxonov, M.Aminova kabi olimlar Abdulla Qahhor,
Oybek, Hamza kabi ijodkorlarning qo‘lyozma matnlar ustida ishlash mahoratini
maxsus tadqiq etdilar 3
. Bunday muammo o‘z vaqtida A.Shomaqsudov (1971),
Q.Samadov (1967, 1981), I.Qo‘chqortoyev (1976) kabi olimlarning ishlarida ham
o‘rganilgan edi. Adabiyot s hunos olim S.Meliyev s he’riy matnlarda so‘zning badiiy
1
Бу ҳақда қаранг: Ш Всесоюзная тюркологическая конференция // Сов.тюркология. 1981. № 1. – С. 93; Р асулов
И. Мураккаб синтактик бу тунлик // Ўзбек тили ва адабиёти. 1983. № 1. – Б. 22-26.
2
Қўчқoртoeв И.,НизoмxoнoвҲ. Бaдиий aсaрнинг тeкст уа л вaриaнтлaри – лингвoсти-листик тaдқиқoт
oб ъ eктлaридaн бири//Ўзбeк тили вa aдaбиёти, 1983 . № 6 . Б. 15-19 .
3
Бу ҳақда қаранг: Кучкартаева Р. Работа А.Каххара над языком своих произведений. АКД. – Ташкент, 1980. – 24
с.; Низамханов Х. Выбор слова как проблема литературно-стили стической обработки текста (на материале
замен синонимических средств лексики в романе Айбека «Навои»). АКД. – Ташкент, 1986. – 21 с.

funksiyasini maxsus tadqiq etdi. Jumladan, olim kontekstda so‘z dinamikasini ochib
berish uchun s hoir Husniddin S h aripovning “Baliq falsafasi” nomli s he’rida
“Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” misrasining takrori yaxlit bir matnni, tugal
s he’riy matnni vujudga keltirganini tadqiq etadi hamda s hunday xulosaga keladi:
“Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” zamirida achchiq zaxarxanda bor. U
dumini likillatib umr kechiruv c hi kishilarning “olg‘a ketishiga” to‘sqinlik qilib, ularni
hajv zarbi bilan yan c hib tashlaydi…Matnni o‘qir ekansiz, baliq inson tasavvuridan
butunlay c hiqib ketmaydi. Zero, lagandardorning baliqqa o‘xshash tomonlari ham
yo‘q emas. Baliqning suvda sollanib, silliq suzishi hayotning sermashaqqat
yo‘llaridan ravon o‘tib ketishga ruju qo‘ygan laganbardor “falsafasi”ga mos keladi.
Mutlaq bir xil ikki misra “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” ning
takrorlanishi natijasida bu s he’r tugal badiiy asar (poetik matn) qiyofasiga kiradi.
s o‘zlarning aytilish ohangida ham baliqning suzishi-yu itning dum likillatishini
eslatadigan nimadir bor. Ana s hu o‘x s ha s hlik laganbardor kimsalarning yashash
falsafasini nafrat va zaxarxanda o‘tiga duchor qiladi.
Kontekst (matn)da so‘z dinamikasi keng tushuncha. U faqat muayyan kontekst
doirasi bilan c heklanmay, so‘zning voqelik bilan “oldi-berdi”sini ham o‘zida qamrab
oladi. Demak, so‘z dinamikasi turli kontekstda turlicha ko‘rinishga ega bo‘ladi.
Keltirilgan s he’r matnida baliqdan boshqa narsa yo‘q. Ammo dum likillatish
birikmasining harakat doirasi s hunchalik kengki, u avval it, keyin laganbardor odam
qiyofasini kitobxon zehnida jonlantiradi. Har ikki holda ham harakat c han dinamik
so‘z va birikmalar yuksak badiiy kontekst (matn)ni vujudga keltiradi 4
. Keyin c halik
S.Meliyev s he’riy kontekstda so‘zning badiiy funksiyasi tahliliga oid nomzodlik
dissertatsiyasini himoya qilgan edi 5
.
4
Мeлиeв С . Кoнтeкстдa сўз динaмикaси // Ўзбeк тили вa aдaбиёти, 1983. № 4 . – Б. 54.
5
Мелиев С. Художественная функция слова в стихотворном контексте (на материале современной узбекской
поэзии). АКД. – Ташкент, 1985. – 19 с.

M.To‘xsanov “Mikromatn va o‘zbek badiiy nutqida uning kogerentligini
ifodalovchi vositalar (so‘z almaShtirish va takror)” mavzuida nomzodlik ishini
himoya qildi 6
.
Olimning talqini bo`yicha, tilshunos olimlar tomonidan tekst (matn) termini tor
va keng ma’noda ishlatiladi. Tor ma’noda tugal fikr anglatuv c hi bir (ba’zan) yoki bir
necha gapdan iborat bo‘lgan jumla tushunilsa, keng ma’noda qissa, roman, gazeta,
jurnal maqolasi, ilmiy monografiya, turli hujjat va hokazolar nazarda tutiladi.
Bulardan birinchisi mikrotekst, ikkinchisi makrotekst deb ham ataladi.
Mikrotekst grammatika, ya’ni sintaksisning o‘rganish obyekti sanaladi.
Makrotekst esa sotsiolingvistika, funksional stilistika, pragmalingvistika,
adabiyotshunoslik, poetika kabi bir qator filologik fanlarning obyekti deb qaraladi.
Bundan ko‘rinadiki, tekst (matn) lingvistikasi ikki obyektli fan bo‘lib, uning predmeti
mikrotekst ekanligiga asos bo‘luv c hi modellarni o‘rganish tashkil etadi 7
. Bu ish
o‘zbek tilshunosligidagi mikromatn va uning kogeziyasini monografik yo‘nalishda
o‘rganishga bag‘ishlangan dastlabki tadqiqotlardan biri ekanligi bilan e’tiborga molik.
H.Usmonov esa o‘zbek badiiy matnlarida so‘zlashuv nutqi xususiyatlarini
maxsus tadqiq etdi 8
. Prof. A. Mamajonov “Tekst lingvistikasi” nomli o‘quv
qo‘llanmasini nashr ettirdi 9
. Bu ishda matn haqidagi ilmiy-nazariy qarashlar ma’lum
darajada tahlil qilingan, matn tushunchasining mohiyati, tiplari va komponentlari, bu
komponentlarning o‘zaro bog‘lanishi va matn qismlarining bog‘lov c hi vositalari,
matn birliklariaro sinonimiya, sintaktik-stilistik figuralar masalalari ta’limiy nuqtai
nazardan o‘rganilgan. Keyin c halik A.Mamajonov M.Abdupattoyev bilan hamkorlikda
“Matn sintaksisi” nomli o‘quv qo‘llanmasini ham nashr ettirdi. Ta’limiy xarakterga
ega bo‘lgan bu qo‘llanmada matnning struktur-semantik va uslubiy jihatlari, matn
6
Тухсанов М. Микротекст и система средств выражения его когерентности в узбекской художественной речи
(замена и повтор). АКД. – Ташкент, 1987. – 17 с.
7
Тўхсанов М. Микротекст ва унинг коммуникатив яхлитлиги ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. 1990. № 5. – Б.
66-67.
8
Усманов Х.К. Особенности разговорной речи в художественном тексте (на материале языка узбекских повестей
70-х годов), Автореф. дис…канд. филол. Наук .- Т .^ 1988. - 20 с.
9
Мамажонов А. Текст лингвистикаси. Ўқув қўлланмаси. - Тошкент: ТошДПИ, 1989. - 62 б.

birliklaridagi tema-rematik munosabat masalalari tahlil qilingan hamda shu asosda
o‘zbek tilidagi matnlarning sintaktik tabiati haqida tegishli umumiy xulosalar bayon
qilingan 10
.
O‘tgan asrning 90-yillaridan boshlab o‘zbek olimlari matn tilshunosligining
nazariy muammolari bilan s hug‘ullana boshladilar. Bu jihatdan B.O‘rinboyev,
R.Qo‘ng‘urov, J.Lapasovlarning “Badiiy tekstning lingvistik tahlili” nomli o‘quv
qo‘llanmasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu asarning “Kirish” qismi “Tekst –
lingvistik tahlil obyekti” deb nomlanadi. Bunda matn tiplari, ularning umumiy va
o‘ziga xos belgilari, matnni lisoniy tahlil qilishining metodologik tamoyillari, matn
yaratish myammolari, ifoda vositalarining tanlanishi va ularning matn tushunishidagi
roli singari dolzarb masalalar o‘zbek tili faktlari misolida yoritilgan 11
. Shundan keyin
asarda Y u suf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Gulxaniy, Muqimiy, Furqat, Hamza
Hakimzoda Niyoziy, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qodiriy, Oybek, Abdulla Qahhor,
Komil Y as hin kabi s hoir, yozuvchi va dramaturglarning s he’riy, nasriy va dramatik
asarlaridan matnlar keltirilib, ularni lisoniy jihatdan tahlil qilishi namunalari berilgan.
Bu asarda to‘g‘ri ta`kidlashicha, “umumiy tilshunoslikdagi nazariy fikrlar asosida
tekst (matn)ning mohiyati, tushunishi, mazmuni, fikrni yuzaga c hiqarishdagi roli kabi
qator muammolarni yoritish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir”.
J.Lapasov “Badiiy matn va lisoniy tahlil” nomli qo‘llanmasida badiiy matnning
lisoniy tahlili haqida umumiy ma’lumot beriladi, matn tushunishida ifoda-tasvir
vositalarining ahamiyati, remarka va replika, leksik va uslubiy vositalar, stilistik
figuralarning matnni s hakllantirishdagi o‘rni, matn tahlilida lug‘at ustida ishla s h
usullari kabi masalalar o‘rganilgan hamda s he’riy, nasriy va dramatik matn tahliliga
doir namunalar keltirilgan 12
.
10
Мамажонов А.,Абдупаттоев М. Матн синтаксиси. - Фарғона: ФарДУ нашри,2002. - Б 4-25.
11
Ўринбoeв Б., Қўнғурoв Р., Лaпaсoв Ж. Бaдиий тeкстнинг лингвистик тaҳлили, Тoшкeнт,
Ўқитувчи, 1990. – Б. 6-40.
12
Лапасов Ж. Бадиий матн ва лисоний таҳлил. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б. 5-86.

M.Hakimovning nomzodlik dissertatsiyasida ilmiy matn va uning birliklari
orasidagi mazmuniy munosabatni ifodalovchi bog‘lov c hilar, ularning o‘ziga xos
xususiyatlari va vazifalariga aniqliklar kiritilgan, ilmiy matnda muallifning xususiy
munosabati va uning turlari, o‘zbek c ha ilmiy matnlarning sintagmatik va pragmatik
xususiyatlari keng tahlil qilingan. Bu ishda o‘zbek tilining ilmiy uslubi matn
kategoriyasi aspektida o‘rganilgan, gumanitar fanlarga oid ilmiy matn namunalari bu
ish uchun faktik material manbai bo‘lib xizmat qilgan 13
.
“O‘zbek c ha diniy matnlar ekzotik leksikasi” mavzuidagi nomzodlik ishida
tadqiqotchi N.Uluqov diniy matnlar tilshunoslikda o‘ziga xos alohida matn turi
sifatida o‘rganilishi maqsadga muvofiq, degan fikrni ekzotik leksika materiallari
misolida asoslashga intiladi 14
.
1997 yilda To s hkentda o‘tkazilgan “O‘zbek tili” anjumanining to‘rtin c hi yig‘ini
bevosita “Ta’lim jarayonida matn ustida ishlashning asosiy omillari” mavzusiga
bag‘ishlangan edi. Bu anjuman materiallari yirik to‘plam sifatida nashr etilgan. Bu esa
mamlakatimizda matn tilshunosligi yutuqlarining ta’lim jarayoniga keng tatbiq
etilishida muhim ahamiyat kasb etmoqda 15
.
1998 yilda SamDUda “Maxsus matnlarning lingvistik talqini (interpretasiyasi)
va c het tillarida muloqot qilishini faollashtirish” mavzuidagi xalqaro ilmiy-nazariy
anjuman o‘tkazildi. Bunda Abxay Morye (Hindiston), Su Fan Syu (Xitoy), D.Loxer
(S h vesariya), V.Revitskiy (Belarus), J.A.Kareneyeva (Qozog‘iston) singari xorijlik
olimlar hamda mamlakatimizning barcha oliy o‘quv yurtlaridan filolog mutaxassislar
13
Ҳaкимoв М.X. Ўзбeк илмий мaтнининг синтaгмaтик вa прaгмaтик xусусиятлaри, НДA,
Тoшкeнт, 1993. – 26 б.
14
Улуқ o в Н . М . Ўзб e кч a диний м a тнл a р экз o тик л e ксик a си , НД A, Т o шк e нт , 1997. – 29 б .
15
Т a ълим ж a р a ёнид a м a тн устид a ишл a шнинг a с o сий o милл a ри (“ Ўзб e к тили ” д o имий
a нжум a ни тўртинчи йиғинининг т e зисл a ри ). – Т o шк e нт , 1997. – 256 б .

ishtirok etdilar hamda matn va uning lingvistik talqini bilan bog‘liq bir qancha
dolzarb masalalar muhokama qilindi 16
.
Prof. E.Qili c hevning “Matnning lingvistik tahlili” nomli o‘quv qo‘llanmasida
matnning ko‘rinishlari va uni lisoniy tahlil qilishi namunalari berilgan. Eng muhimi,
bu ishda poetik va nasriy matnlarni shahrlab o‘qish hamda tahlil qilishi, matnni
“lingvistik mikroskop ostida” o‘rganish (fonetik, leksik, morfemik, morfologik,
sintaktik tahlil usullari)ga oid mashq namunalari keltirilgan 17
.
2000 yilda Samarqandda “Matn va uning talqini” mavzuida xalqaro ilmiy-
nazariy konferensiya o‘tkazildi. Bu anjumanda matnning informativligi, kogeziyasi,
bo‘linuv c hanligi, retrospeksiyasi, ichki va tashqi derivasiyasi kabi dolzarb masalalar
muhokama qilindi 18
.
Ma’lumki, pragmatika tilshunoslik fanining yangi bir nazariy va amaliy
tarmog‘i sifatida insonning ijtimoiy faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan nutqiy
jarayon, nutqiy vaziyat ta’siri bilan namoyon qiluvchi nutq ishtirokchilariga xos
kommunikativ niyat bilan aloqador masalalarni o‘rganadi.“Pragmatika tilshunoslik
fanining yangi sohalari dan biri bo‘lib, uning nazariy manbai C h .Pirs, U.Djems,
D.Dyun, C h .Morris kabi taniqli faylasuf olimlarning ilmiy-nazariy qarashilari bilan
bog‘liq. Ularning tadqiqotlarida X1X asrning oxiri va XX asrning boshlarida belgilar
sistemasi va lingvistik belgi funksionalligi xususidagi g‘oyalar o‘rtaga tashlanib,
semiotika haqidagi asosiy tushunchalar aniqlanadi, sintaksis, semantika va pragmatika
o‘rtasidagi o‘zaro farqlar ko‘rsatib beriladi” 19
. Lingvistik pragmatikaning o‘zbek
16
Лингвистическая интерпретация специального текста и активизация обучения
иноязычному общению (материалы международной теоретической конференции). –
Самарканд, 1998. – 254 с. ; Мaтн вa унинг лисoний тaҳлилигa oид тaдқиқoтлaр (xaлқaрo илмий
aнжумaн мaтeриaллaри). – Сaмaрқaнд, СaмДУ нaшри, 1999. – 70 б.
17
Қиличeв Э. Мaтннинг лингвистик тaҳлили. – Буxoрo, БуxДУ нaшри, 2000. – 36 б.
18
Мaтн вa унинг тaлқини (xaлқaрo илмий-нaзaрий кoнфeрeнция мaтeриaллaри, Сaмaрқaнд,
16-18 нoябр 2000 йил). – Сaмaрқaнд, СaмДЧТИ нaшри, 2000. – 256 б.
19
Петров В.В. Философия, семантика, прагматика // Новое в зарубежной лингвистике.
Выпуск ХУ1, М.: Прогресс, 1985. – С. 471.

tilshunosligida shakllanishida M.Hakimovning tadqiqoti alohida ahamiyat kasb etadi.
Negaki olim o‘zbek tilidagi matnning pragmatik talqiniga bag‘ishlangan doktorlik
dissertatsiyasida matn lingvistik pragmatika, nutqiy akt nazariyasi tamoyillari asosida
o‘rganilgan, matnda o c hiq va yashirin (eksplitsit va implitsit) shaklda ifodalanadigan
mazmunlarning o‘ziga xos qonuniyatlari ko‘rsatib berilgan, ularning semantik,
sintaktik, presuppozitsion va pragmatik xususiyatlariga doir qoidalarga aniqliklar
kiritilgan. Bu ish o‘zbek tilidagi matn tilshunosligi muammolariga nazariy jihatdan
tamoman yangi fikr-mulohazalar bayon etilgan 20
.
M.Hakimova vaqt ma’noli birliklarning matnni shakllantirishdagi
imkoniyatlarini tadqiq etib, nomzodlik ishini himoya qildi. Ishda ta`kidlashicha, vaqt
ma’noli (temporal) leksemalar matnni nursimon va zanjirsimon usullarda bog‘lay
oladi. Nursimon bog‘lanishda vaqt ma’noli leksema o‘zining vaqt mundarijasi asosida
matn boshida yetak c hi so‘z bo‘lib turadi. Hamma voqea-hodisalar shu so‘z ifodalagan
vaqt ko‘lamida yuz beradi. Zanjirsimon bog‘lanishda muayyan leksema ma’nosidagi
butun yoki umumiy vaqt qism va xususiyliklar tarzida matn komponentlarini
bog‘lashga xizmat qiladi (kun: ertalab, tush, kechqurun kabi). Bunda dastlabki bosh
(butun, umumiy) temporal sememaning muayyan semalari keyingi jumlalarda
sememalar maqomini kasb etadi. Shuningdek, vaqt ma’nosini denotatini voqelik
sifatida tasdiqlash (atov gap), keyingi fikr yoki tavsifning temporal predmetini tema
sifatida avval tasdiq yo‘li bilan berish kabi kommunikativ ehtiyojlar ham matn
s hakllantiruv c hi omillardandir.
Vaqt ma’noli so‘zlar matn s hakllantirish va uning yaxlitligini ta`minlashda
temporal maydonning boshqa birliklari bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatadi.
M.Yo‘ldo s hev badiiy matn lingvopoetikasi bilan jiddiy s hug‘ullanib, shu
mavzuga doir bir qator monografiyalar yaratdi hamda doktorlik dissertatsiyasini
himoya qildi 21
. Xuddi s huningdek, S.Boymirzayeva badiiy matnda qo‘ s hma gap
20
Ҳaкимoв М.X. Ўзбeк тилидa мaтннинг прaгмaтик тaлқини, ДДA. – Тoшкeнт, 2001. - 50 б.
21
Юлдашев М.М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи. ДДА. – Тошкент, 2009. – 48 б.

s hakllarining qo‘llanish xususiyatlari, matnning modalligi va unda temporallik
mazmuni semantikasi tahliliga doir mazmundor monografiyalar nashr ettirdi hamda
doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. S h .Turniyozovaning nomzodlik ishi esa matn
s hakllanishining derivatsion xususiyatlari tahliliga bag‘ishlangan edi. Ishda haqqoniy
ta`kidlashicha, “matn derivatsiyasi o‘ziga xoslikka ega bo‘lib, uning so‘z birikmasi,
gap, murakkab sintaktik qurilma materialida s hakllanishi abzats va bob materialida
voqelanishidan farq qiladi. So‘z birikmasi, gap va murakkab sintaktik qurilmalarning
matn maqomida kelishida ularning sintaktik derivatsiyasi tamoyillari odatdagi
operand, operator va derivat kabi sodda tushunchalarga asoslanadi. Abzats
derivatsiyasida esa mazkur tushunchalar murakkab xarakter kasb etadi”.
Keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida matn muammosini u yoki bu jihatdan
o‘rganishga aloqador bo‘lgan bir qator ilmiy maqolalar ham e’lon qilindi.
Shunday qilib, o‘zbek tilshunosligida matn muammolarini tadqiq etishda
salmoqli yutuqlarga erishildi. Endigi vazifa ana s hu yutuqlarni yanada
mustahkamlash, matn tilshunosligi muammolariga doir monografik tadqiqotlar
yaratish, matnning turlari, uning pragmatik imkoniyatlari kabi masalalarni keng
miqyosda c huqurroq tadqiq etishdan iboratdir.
Matn haqida umumiy tushuncha
Matn va uning tabiatini o ‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar XX asr
o‘rtalariga kelib paydo bo‘la boshladi. Matn tilshunosligi masalalari juda ko ‘ plab
til s hunoslarning e ’ tiborini tortgan. Jumladan, V . Matezius , F.Danesh, V.Dressler ,
P.Hartman, I.Kovtunov a, I.Galperin, K.Gauzenblas, N.Pospelov, T . Silman,
N.Shvedova, K. Solganik, L.Loseva, O.Moskal kaya , K.Abdullayev, N.Navro‘zova
kabi xorijlik tilshunoslar matn kategoriyasi haqida muhim fikrlarni ilgari surishgan.
Matnning nutq kategoriyasi ekanligi masalasi bevosita “nutqiy jarayonning o‘zi”
va “nutqiy faoliyat natijasi” tushunchalari bilan uzviy
bog'liqdir. C hex olimi
K.Gauzenblas matnni ham nutqiy faoliyat sifatida, ham nutqiy faoliyat mahsuli
sifatida og‘zaki nutqiy jarayon deb talqin qiladi.

I.R. Galperinning fikricha, matn yozma nutq mahsulidir, og‘zaki nutq esa
turli q aytariqlarni, uzun-yuluq gaplarni ham o‘z ichiga oladi va uni tekshiruv
obyekti bo‘la oladigan matn deb e’tirof etish maqsadga muvofiq emas.

O‘
tgan asrning 60-yillariga qadar gap sintaksisi lingvistik tahlilning eng
yuqori pog‘onasi, deb hisoblanar, lingvistik tadqiqotlar gap tahlili bilan
tugatilar edi. Bir necha gaplarning mazmuniy va stru ktur yaxlitligidan tashkil
topgan matn esa ilmiy tahlilga tortilmas edi.
Gap tilning eng yuqori pog‘onasini tashkil etuvchi bir1ik s a n aladi.
Am m o gap nutqiy jarayonda eng kichik birliklar
sirasi ga kiradi. Shuning
uchun ham gapni matnning qurilish materiali tarzida talqin etish maqsadga rnuvofiq.
Dunyo tilshunosligida matn va uning lingvistik tabiati haqida qator fikrlar o
‘rtaga tashlangan. Fransuz tilshunosi R.Bart: “Ichki bog‘lanishli bo‘lgan, muloqot
maqsadida mazmunan o‘zaro birikkan gaplardan tashkil topgan n utqning har qanday
parchasi matn deb ataladi” desa, polyak tilshunosi A.Bogauslavskiy matnni bir necha
gapdan tashkil topgan nutqiy material tarzida izohlaydi. Bunda u
asosiy e’tiborni
muallif nima haqida gapirayotgani va uning
mazmuniga emas, balki mazkur
matn qanday komponentlardan tuzilayotganiga qaratadi.
K.Kojevnikova tadqiqotlarida asosiy e’tibor matnning bo g‘lanishli
nutq mahsuli ekanligiga qaratiladi v a uning mazmuniy
jihatdan tugallangan
bo‘lishi alohida uqtiriladi. Olimaning matn komponentlari o‘zaro ma’no jihatdan
ham , grammatik jihatdan ham bog‘lanishli bo‘lishi haqidagi fikri e’tiborga
molikdir, chunki
ko‘pchilik tilshunoslar matn komponentlarini faqat mazmuniy
bog‘lanishli bo‘lishini ta’kidlaydilar va ularning leksik-grammatik
vositalar orqali
bog‘lanishini nazardan chetda qoldiradilar.
Chex tilshunosi K.Kojevnikova matnni
mazmuniy jihatdan tugallangan eng yuqori ideal kommunika tiv bi rlik sifatida
tushunadi.
Shuning uchun matnning gap, murakkab sintaktik qurilma, a b zas, bob
singari birliklar munosabatidan tashkil topgan n utq yoki til b irligi
tarzida

izohlanishi maqsadga nomuvofiqligini alohida ta ’ k i d l a ydi.
Yana bir chex tilshunosi Yan Korjenskiy rnatn talqinini semantic va pragmatic
component tushunchalari bilan bog‘lab olib boradi. Bunda u semantik komponent
birinchi galda matn materialini uyushtiruvchi ma’no bazasida hamda uning
voqelanishishini ta’minlovchi vositalardan iborat deb hisoblaydi. Olim semantik
komponent jumlasiga so‘zlovchini, ya’ni inson omilini ham k iritadi. Pragmatik
component deganda esa ma’no ifodasi sistemasida ahamiyat kasb etuvchi turli xil
munosabatlarni tushunadi.
Nemis tilshunosi K.Ye.Haydolf matnni kommunikativ jarayondagi
gaplarning ma’lum xabar berish uch un o‘zaro bog‘lanishi
tarzida talqin etadi va matn
tarkibida gaplarnmg tartib bilan
bog‘lanib kelishida quyidagilar e’tiborga olinishi
kerakliginin
ta’kidlaydi:
a) fikr butunligi;
b) leksik bu tu nlik;
v) kommumkativ
butunlik;
g) zamon va nuqtai nazar butunliklar i.
Rus olirni M.V.Lyapon matn tavsifi quyidagi to ‘ rt belgiga ko ‘ ra asoslanishi
mumkinligini ko ' rsatadi:
1. Matn - bu jumlalarning o‘zaro munosabatidan kelib chiquvchi xabardir. Matn
tadqiqotchi uchun til hodisalarini o‘rganishda birdan bir manbadir.

2.
Matn bu so‘zlovchining nutqiy qo biliyatini ro‘yobga chiqaruvchi
vositadir. Bu jarayonda matn tilning nutqda real qo‘llanilishini
ta’minlovchi makon vazifasini ham bajaradi.
3. Matn bu so'zlovchining faol nutqiy faoliyati mahsulidir.
4. Matn bu til sistemasining kommunikativ jarayonda muhim funksiya
bajaruvchi eng yuqori pog‘onasi d ir.
M.V.Lyapon matn shakllanishida inson omilining e ng muhim
omillaridan biri

ekanligini, inson matn shakllanishi uchun jonli manba ekanligini ta’kidlaydi. O‘tgan asrning 90- yillaridan boshlab o‘zbek olimlari ham m atn
tilshunosligining nazariy muammolari bilan shug‘ullana boshl adilar.
Bu jihatdan
B.O‘rinboyev R Qo‘ng‘urov, J.Lapasovlarning “Badiiy
tekstning lingvistik tahlili"
no m li o‘quv qo ‘llanmasi alohida ahamiyat kasb etadi.
Lingvistik pragmatikaning
o ‘ zbek tilshunosligida shakllanishida
M . Hakimovning tadqiqoti alohida ahamiyat kasb etadi. Uning “O‘zbek tilida
matnning pragmatik talqini” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasi o ‘ zbek
filologiyasida matn tilshunosligi rivojiga qo‘shilgan munosib hissa bo'ldi.
M.Yo‘ldoshevning bad iiy matn lingvopoetikasiga bag‘ishlangan doktorlik
dissertatsiyasida matn nazariyasiga oid muhim ma’lumotlar beriladi. U,
shuningdek, ushbu tadqiqot bilan bog‘liq bir qancha o‘quv qo‘llanmalarni
nashr qildirdi: “Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari”( T.2007),
“Badiiy matn lingvopoetikasi” (T.: "Fan",
2008), “Badiiy matnning lisoniy
tahlili” (T., Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti,
2010).
M.Yo‘ldoshevning yuqoridagi asarlarida matnning nazariy masalalari,
uning maqomi , birliklari, matn turlari, matn tarkibiy qismlari, matn tarkibiy
qismini bog‘lovchi vositalar , badiiy matnni tahlil qilish tamoyillari (shakl va
mazmun birligi tamoyili; makon va zamon birligi tamoyili; xususiylikdan
umumiylikka o‘tish tamoyili), badiiy matnni tahlil qilish usullari (lisoniy
tabdil usuli; matn variantlarini qiyoslash usuli; lug ‘atlarga asoslanish usuli;
lisoniy birliklar indeksini tuzish usuli), badiiy matnning lingvistik tahlili,
badiiy matnda ko‘chimlar haqida ma’lumotlar mavjud.
O‘zbek tilshunosligida matn muammolari tadqiqida yana bir salmoqli ish
S.Boymirzayevaning “ O‘zbek tilida matnning kommunikativ-pragmatik
mazmunini shakllantiruvchi k a tegoriyalar” mavzusidagi doktorlik
dissertatsiyasidir. Mazkur doktorlik dessertatsiyasida matnning kategorial
belgilari, matnning kognitiv diskursiv xususiyatlari , matnning pragmativ

mazmu n i , matnni tushunish muammosi kabi qator masalalar kun ta rtibiga
qo‘yilgan . 22 “Matn” so‘zini qo‘llayotgan tilshunoslarning qariyb barchasi ushbu
tushunchaga u
yoki bu talqind a ta'ri f berishga harakat qiladi. Matn - ko‘p
jihatli, murakkab tuzilishga ega bo‘lgan qurilma, shuning uchun uni
tavsiflashda unga xos bo‘lgan semiotik, kommunikativ, strukturaviy ,
pragmatik,
kogniti v, nominativ xususiyatlarni e’tiborga olish tala b qilinadi.
Amm o
har bir tadqiqotchi, odatda, o‘ zini qiziqtirayotgan jihatlarga e’tibor
qaratadi, natijada, berilayotgan ta’rif mukam mal , batafsil bo‘lmaydi.
Boshqacha aytganda, hech qay si ta’rif matn kabi murakkab hodisani har
tomonlama mukammal tavsiflay olmaydi. Shuning uchun bar bir
tadqiqotchi yoki tadqiqotchilar guruhining matn hodisasiga nisbatan o‘ziga
xos nuqtai nazari shakllanadi.
Matn chegarasini belgilash masalasi un ing
ta ’rifini berishda juda muhim
talabdir. Matn chegarasini uning turlarini sanash vositasida ko‘rsatish
mumkin (masalan, roman, risola, hik oya, maqola, xat, dialog va hokazo) ,
lekin har qanday cheg aralash amallarini bajarishda matndagi yaxlitlik
uning tarkibidagi qismlarning o‘zaro bog‘liqligi semantik va strukturaviy
jihatdan b ir xilda ta’minlanishini taqozo etadi. Demak, struktur-semantik
bog‘liqlik matn chegarasini belgilovchi me’yor sifatida qabul qilinishi
mumkin. S.l.Gindin tomonidan matnni aniqlash uchun uni qismlarga ajratish
amalini qo‘llash lozimligi taklif qilingan edi. Uning f ikricha,
“matnni o‘zaro
struktur va semantik bog‘langan ketma-ket qismlarga ajratish imkoniga ega
bo‘lmagandagina» uning yaxlitligi haqida
gapirish mumkin.
Ayti sh joizki, qismlar o‘rtasida ma ’noviy va strukturaviy
bog‘liqlikni ta’minlovchi vositalar to‘plamini an iqlash matn sintaksisi
22
Kurbanova M., Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. –Toshkent, 2014, 6-bet.

tadqiqining asosiy vazifalaridan biri sanaladi. Bu vositalar leksik ,
morfologik va sintaktik ko ‘rinishga ega bo‘lishi mumkin.
Ma ’lumki , tadqiqotchilar oldiga qo‘yiladigan muhim talablardan biri
har qanday lisoniy hodisa tav sifida shakl va m a’ no uyg ‘unl igiga,
ularning munosabati asosida yuzaga keladigan mundarijaviy
xususiyatlarga ahamiyat berishdir. Matn strukturasi tahlilida ham
shunday metodologik talab asosida yondashish maqsadga muvofiq. Matn
murakkab tuzilma bo‘lganligi uch un uning shakli ham lisoniy birliklarning
aniq bir nutqiy tafakkur faoliyati sharoitida tartiblashuvi sifatida tasavvur
qilinishi lozim.
«Struktura» tu shunchasi falsafiy talqinda obyektnmg yaxlitligi va o‘zligini
ta’minlovchi barqaror belgilari va munosabatlari ta’rifini oladigan bo ‘lsa 23 ,
unda matn strukturasini lisoniy shaklning kommunikativ mazmundagi aksi yoki
voqelik parchasi bayonida qoldiriladigan «iz i», deb hi so blash mumkin. Matn
o‘ziga xos ichki va tashqi strukturaga ega hodi sa. Uning ichki strukturasi ko'p
tarkibli va ko ‘p bosqichli tuzilishga ega bo ‘lib, u fonetik, leksik , morfologik,
sintaktik sathlarning o‘zaro munosabatlari asosida shakllanadi 24. Amm o
mat n
str ukturasida prosodik, emotsional-semantik qatlamlar ham
mavjudki, ularni hech qanda y sathga joylashtirib bo‘lmaydi.
Matn tiplari haqida
Matnlar tipologoyasida axborotni uzatish kanali alohida o‘rin tutadi. Ana shunga
ko‘ra matnlarning og‘zaki matn va yozma matn tiplarini farqlash mumkin.
Kommunikatsiya jarayonida berilayotgan axborotning hajmi ham matnlar
tipologiyasi uchun yan bir asos bo ‘ladi.
23
Философкий энциклопедический словар. 1983

24
Турниёзов Н., Йўлдошев М. Матн тилшунослиги.-Самарқанд, 2006
.

Har qanday matnni unda ifodalangan axborotning hajm belgisiga ko‘ra minimal
matn va maksimal matn tiplariga ajratish mumkin. Badiiy uslubda yozilgan matnda
minimal matn deb biror mavzuni yoritishga bag‘ishlangan qatralar, xalq
donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy
asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi
bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun
yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli shakldagi bog‘lamalar, sintaktik vositalar
birlashtirib turadi. Masalan:
Тalantsiz yozuvchi tovuqqa o‘xshaydi. Yong‘oqdek tuxum tug‘adi-da, qaqog‘lab
olamni buzadi!(O‘. Hoshimov).
Yoki:
Sevgi nima? Insoniyat paydo bo‘ptiki, shu savol ustida bosh qotiradi. Ammo javob
topolmaydi. Agar inson sevgining barcha sir-asrorlarini bilganda edi, uning modeli-
qolipini yaratgan bo‘lardi. Sevgi hech qanday qolipga sig‘magani uchun ham sirli va
abadiydir. (O‘.Hoshimov)
Minimal main deb atash mumkin bo'lgan ikkita parchani keltirdik.
Tarkiblanish jihatidan birinchisi ikkita gapdan tuzilgan. Mazmunni
birlashtirishga xizmat qiladigan sarlavha berilmagan . Bu vazifa tovuq va u bilan
bog‘liq so‘zlarga yuklatilgan (tovuq-tuxum -qaqog ‘lamoq) . Iste’dodsiz yozuvchi
birinchi gapda to vuqqa o‘xshatilmoqda. Ikkinchi gap esa bu o‘xshatishni
to‘laroq izohlash yoki sababini ko ‘rsatish uchun keltirilgan . Ya ’ni iste’ dodsiz
yozuvchi tovuqqa o‘xshatildi, ammo tovuqning qaysi sifat va xususiyatiga?
Muallif munosabati ikkinchi gapda tugal ifodasini topgan . Matn butunligini
ta’minlashda tovuq-tuxum-qaqog‘lamoq so‘zlari mazmuniy o
‘ q vazifasini
bajarmoqda.
Keying i kichik hajmli m atn ni oladigan bo ‘lsak, ushbu matnning
ichki mazmuni savol shaklidagi sarlavha orqali o shkor qilingan. Matn 4 ta
gapdan tashkil topgan. Butunlikni ta ’minlayotgan vositalar sirasiga izchil va

tugal ohang, ammo bog‘lovchisi, agar bog‘lovchisi va matnning mazmuniy o‘qini
tashkil qiluvchi sevgi so‘zi kiradi. Demak, masala savol shaklida qo ‘yilyapti va
unga matn orqali javob berilyapti. Ya'ni, Sevgi nima? Sevgi - sirli va abadi y
tushunch a..

Ayrim mutaxassislar bittagina gap ham minimal matn
tu shunchasiga teng kelishi mumkin degan fikrni ilgari surishgan. Til shunos
N.Turniyozov «matn bir so‘z bilan, bir necha so‘z bilan, bir necha gap bilan,
bir necha abzas bilan va bir necha bob bilan ifodalanishi ham mumkin»ligini
aytadi. Lekin olim shuni ham ta ’kidlaydiki, “matn lingvistikasi
muammolarini bir so ‘zli, birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan
matnlar asosida o‘rganish maqsadga muvofiq emas. Chunki bunday
matnlarga tayanib til sistemasi unsurlarining nutqqa ko ‘chirilishiga oid
masalalar tavsifini mukammal holatda berib bo‘lmaydi». Tilshunos M.Hakimov
ham bitta gap
mat n tushunchasig a ten g kelishi mumkinligin i
ta’kidlaydi: ”
masalan: Bahor . .. Bu jumlani kichik matn hisoblash mumkinmi?
Bizningcha, to ‘ la ma ' noda kichik matn deb hi s oblash mumkin. Chunki tugal bir
ohang bilan aytilgan Bahor jumlasida «tabiatning j o nlanishi », « hammayoqning
k o ‘m-ko ‘ k tusga kirishi», « atrof - muhitning go ‘zal tusga burkanishi» kabi yashirin
mazmun mavjuddir . S huning uchun kichik matnda bir tugal mazmuniy fikr o ‘ z
ifodasini topadi. Lekin bu tipdagi ko ‘ rinishlarni tom ma’noda matn deb atash
mumkin emas. Chunki matn struktural jihatdan gapdan yirik sintaktik
butunlik.
Demak, gaplardan tashkil topadi. Yashirin mazmun sifatida
havola qilinayotgan
ma’nolar s o‘zning ma’no strukturasi bilan bog‘liq.
Mazkur gap o‘zidan keyin
keladigan izohlovchi yoki kengaytiruvchi gaplar bilan bir butunlik bosil
qilgandagina matn deyish to‘g‘ri
bo‘ladi. Agar yashirin mazmunga qarab xulosa
chiqaradigan bo ‘ lsak,
istalgan so‘zni matn deyishimiz mumkin bo‘ladi. Masalan,
ona degan so‘zni oladigan bo‘ lsak, bu so‘zning ham moddi ylashmagan yashirin

ma ’ nolari mavjud va ular mazkur so‘zni talaffuz qilishimiz bilanoq, ko‘z oldimizda
u yoki bu tarzda namoyon bo ' lad i.
Maksimal matn deyilganda eng ko‘lamdagi voqealarni yoritish
ehtiyoji bilan
yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman,
epopey a kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn
hisoblanadi. Bunday matn
tarkibida epigraf, so‘zboshi (muqaddima), so‘ngso‘z (epilog) kabi yordamchi
qismlar ham ishtirok etishi mumki n. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga,
shuningdek, mavzuning
tanlanishi va yoritilis hi ga oid ayrim masalalarga
qo ‘ shimcha izoh , s harh bo ‘ lib keladi. Maksimal matn tashqi jihatdan turlicha
shakllangan bo‘ladi. Masalan , Pirimqu l Qodirovning «Humoyun va
Akbar»
tarixiy romanini ko‘ zdan kechiradigan bo ‘lsak, mazkur asar
ikki mustaqil qismga
ajratiladi. Har ikki qism alohida nomlanadi (Humoyun. Akbar). Qismlar 9-10
tadan bo‘limlarga bo‘linadi va har bir bo‘lim voqea bo‘lib o ‘tayotgan joy hamda
ga p kim yoki nima haqi da ketayotganligiga qarab nomlab boriladi (Masalan:
1.Agra. Hamida bonu arosatda…2.Ganga. Ko‘rgilik. …) romanning umumiy
hajmi 30 bosma taboq.
Matn lingvistikasida oid ma’lum bir matn tarkibidagi murakkab sintaktik
butunlikka nisbatan mikromatn, yaxlit matnga nisbatan makromatn atamasi
qo‘llaniladi. Lekin mikromatn va makromatn tushunchalari matn tiplari bo‘la
olmaydi. Chunki ular butun-bo‘lak munosabatini tashkil etadi. Masalan,
A.Qahhorning “Bemor” hikoyasi butun holicha makromatn(garchi hajman
kichik-minimal matn bo‘lsa ham), undagi murakkab sintaktik butunliklar
mikromatnlardir.
Matnlarni tiplashtirishda ularning lisoniy strukturasi ham nazarda tutiladi.
Shunga ko‘ra tipologik jihatdan turg‘un strukturali matnlar (ma’lumotnoma,
dalolatnoma, annotatsiya, patent kabilar) va
erkin s trukturali matnlar (maqola,
hik oya, s he ’ r , roman kabilar)ni farqla s h mumkin. Matnlar mazmuni va ifoda
m aqsadiga ko ‘ ra ham farqli tiplarga birlashadi. Bunda berilmoqchi bo‘lgan

axborotning xarakteri va uni if oda l ashdan ko ‘z lan gan maqsad asosiy o ‘ lchov
vazifasini bajaradi. B u nuqtai nazardan matnlarni nutqiy muloqotning asosiy
shakllariga uyg‘un ravishda hikoya , tasviriy, muhokama matnlarga ajratish
til s hunoslikda an’anaga kirgan.
Matn tiplarini belgilashda yana bir omi l - asos nutqning
funksional
uslublaridir. Matn funksional uslubiy mohiyatiga ko‘ra
ilmiy matn (tezis , maqola ,
ma’ruza , taqrizlar), badiiy matn (nasriy va
nazmiy asarlar) , rasmiy matn
(ma ’lumotnoma, qaror, buyruq,
tavsifnoma, tavsiyanomalar), ommabop matn
(maqo la, s uhbat, tabrik va xitob nutqi matnlari) kabi tarmoqlarga bo‘linadi.
.
Matn maqsad-mohiyatida tilning ikki muhim vazifasidan qaysi
birining
- kommunikativ vazifaningmi yoki estetik vazifaningmi - yetakchilik qilishiga
asoslangan holda matnlarnmg ikki oppozitiv
tiplarin i farqlash zarur , ya’ni badii y
matn
va nob a dii y m atn . . A so siy maqsad-mohiyatida kommunikativ
vazifa yetakchilik qilg an m atn nobadiiy matn deb , asos iy maqsad
mohiyatida estetik vazifa
yetakch ilik qilgan matnni esa badiiy matn deyish
ma’qul.

Muloqo t
paytida, gapirayotganda yoki yozayotganda h ar d_oim ya ngid an
matn yaratmaymiz. Ehtiyojimizga ko‘ra turli matn tiplaridan foydalanamiz. Ba ’ zan
boshimizdan o ‘ tgan yoki o‘zimiz guvoh bo ‘ lgan
voqealami ki m gadir ayti b
beramiz.
Tinglo v c higa notanish bo‘lgan biror kishi yoki joyni batafsil
tasvirlab berishga harakat qilamiz. Ba'zan fikrimizni turli dalillar yordamida
isbotlashga, izohlashga ehtiyoj sezamiz. Yoxud kimgadir pand-nasihat qilamiz.
Uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa
chiqarishin i
istaymiz . Muloqo t ma qsadimi z ba’zan qandaydir xabarni
tinglovchiga yetkazis hga qaratilgan bo‘ladi. Ba’zan nimanidir
so‘rashga
ehtiyoj sezamiz . Shu bilan bir ga biror ishni qanday bajarish
kerakligi haqida
tav siyalar beramiz yoki biror ishni qilmaslik haqida
buyruq beramiz .
Maqsadimizga erishish uchun turli ko ‘ rsatma, taqiq
va xitob jumlalaridan

foy dalanamiz. lnsonlar o‘rtasidagi m uloqot maqsadi va mazmuni shular
bilangina chegara lanib qolmaydi. Inson hissiyotlarini, tuyg ‘ ularini,
hay
a jon l ari ni ,_ azo b. va qayg‘ularini ifodalash , s hu orqali tinglovchi yoki
kitobxonni ta’ sir lantirishni istaydi. Ana shunday hollarda ba’zan mubolag‘a ,
ba’zan o‘xshatish, qiyoslash kabi tasviriy vositalardan foydalanamiz. Shu asosda
badiiy matn ifoda mazmuniga ko‘ra ham tiplarga ajratiladi: hikoya mazmunli
matn, tasviriy matn, izoh mazmunli matn, dida k t i k matn, xabar-darak
mazmunli matn, so ‘roq mamunli matn, buyruq-istak mazmunli matn, hissiy
ifoda mazmunli matn. 25
Unutmaslik kerakki, biror bir badiiy matnda sanab o'tilgan matn
tiplarining
hammasi yoki ayrimlari ishtirok etgan bo‘lishi mumkin. Yoxud butun boshli
asar yuqorida zikr etilgan matn tiplaridan
faqatgina bittasi asosida shakllangan
bo‘lishi ham mumkin.
Matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar
Matn kamida ikkita gapdan tuzilgan murakkab
sintaktik butunlik. Gapla r
o‘zaro
turl i bog‘lovchi vositalar yordamida birikadi. Ularga tarkoriy
bo‘laklar, olmoshlar, xaizmatik konstruktsiyalar, zamon va makon ifodalovchi
birliklar, kesimlarning zamon shakllari, modal so‘zlar kabi leksik grammatik
birliklar kiradi.
Tilshunos olim A.Mamajonov matn komponentlari o‘rtasida mustahkam
sintaktik aloqa mavjudligini ta’kidlaydi va bu aloqaning o‘ziga xosligini
“
Tekst lingvistikasi" deb nomlangan risolasida quyidagicha izohlaydi:
"Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi qo‘shma gap komponentlari
orasidagi grammatik aloqaga o‘xshab ketadi , faqat murakkabroq
ko‘rinishda yuzaga chiqadi". Ma’lumki,
qo‘shma gap komponentlari orasida
biriktirish, qiyoslash, zidlash: sabab- natija, shart - payt , aniqlash, izohlash
25
Kurbanova M., Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. –Toshkent, 2014, 42-bet

kabi mazmuniy munosabatlar ifodalangan. Bu munosabatlar qo‘shma
gapning uch turi: bog‘lovchisiz, bog‘langan va ergash gapli qo ‘shma
gaplarda intonatsiya, bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlar, gap
bo‘laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so‘zlaming takrorlanishi, umu miy
ikkinchi
darajali bo ‘laklar, kesimlarning zamon munosabati kabilar orqali reallashadi.
Ko‘rinadiki, qo‘shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar orasida
o‘rnatiladi. Tekstda esa sintaktik aloqa bir butun gaplar, superfrazalar
sintaktik butunliklar, abzaslar, qismlar, bo ‘limlar, boblar o‘rtasida yuzaga
chiqib, uning mazmuniy va struktural jihatdan emas, balki mazmunan h am
bir-birini taqozo qilishi kerak ekan. Matn butunligida mazmuniy yaqinlik
qanchahk ahamiyatli bo‘lsa, mazmun izchilligi ham shunchalik muhim.
Masalan:
1. Hovli yog'
tushs a yalagudek top-toz a bo‘ldi.

2. Ahma d bugun ham darsga kelmadimi?
3. Har qanday chuqurlikdan ham yuksaklikka ko‘tarilish mumkin.
4. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilarga orzu ulashishdir..
Yuqorida to‘rtta gap ketma-ket keltirildi. Lekin ularda mazm uni y
yaqinlik yo‘q. Quyidagi gaplar yig ‘indisida esa mazmuniy yaqinlik
ko‘zga tashlanadi, lekin izchillik yo'q.
1.Qalamkashning so‘zi bir yo‘la o‘n ming, yuz ming kitobxonga
yetib boradi.
2. Demak, uning so‘z mas’uliyati ham boshqalarnikidan ming hissa
ortiqroqdir.
3. Maktab o ‘qituvchisining so ‘zi o‘ttiz bolaga yetib boradi.
4. Notiqning so‘zi ming tinglovchiga boradi.

5. Dorilfunun domlasining so ‘zi yuz talabaga yetib boradi.
Yuqoridagi gaplardan matnning so ‘z haqida va uning mas ’uliyati
haqida
ekanligini payqash qiyin emas.
Bu gaplar yig‘inida mazmun yaqinligi
bor, lekin izchil emas. Gaplarning ketma-ketligi buzilganligi tufayli mazmun
izchilligiga ham putur etgan. Endi mazkur gaplarni qayta terib chiqamiz:
Maktab o‘qituvchisining So‘zi o‘ttiz bolaga etib boradi.
Dorilfunun domlasining So‘zi yuz talabaga etib boradi.
Notiqning So‘zi ming tinglovchiga yetib boradi.
Qalamkashning So‘zi bir yo‘la o‘n ming, yuz ming kitobxonga yetib boradi.
Demak, uning So‘z mas’uliyati ham boshqalarnikidan ming hissa ortiqroqdir.
(O‘. Hoshimov)
Muallif aytmoqchi bo‘lgan fikr, aslida, oxirgi gapda keltirilgan. Agar yozuvchi
faqatgina oxirgi gapni keltirib qo‘ya qolganida o‘sha fikrning ta’sirchanligi
bo‘lmasligi mumkin edi. Adib maqsadini qiyoslash usulidan foydalanib to‘la va aniq
yetkazishga erishgan: o‘qituvchi va bunga parallel ravishda o‘ttiz bola , domla - yuz
talaba , notiq - ming tinglovchi , qalamkash - o‘n ming , yuz ming kitobxon . Bu
matndagi qiyos pog‘onama-pog‘ona «kengayib boruvchi» leksik-semantik birliklar
fonida yanada aniq ifodasini topgan:
1. Muassasalar: maktab → dorilfunun → ijtimoiy-ijodiy maktab, ya’ni
hayot ;
2. Kasb egalari: o‘qituvchi →domla→notiq→qalamkash ;
3.Miqdor: o‘ttiz→yuz→ming→o‘n ming, yuz ming . Ohang ham shunga
muvofiq ko‘tarilib boradi.
Matn komponentlari o‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi.

Oradan uch-to ‘rt kun vaqt o‘tdi. Bolaga telefonimni bergan edim.
Qo‘ng‘iroq qilmadi. Bir kuni yana uyushmaga kelsam, xuddi o‘sha
kitob do‘koni oldida turibdi.
Bu matnda birinchi va ikkinchi , ikkinchi va uchinchi, uchinchi va
to ‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani "kontakt aloqa", birinchi va uchinchi,
birinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani "distant aloqa" deymiz.
K =( a +b)+ (b+c)+ (c +d)
D= (a +c)+(a+d)
Shunday aloqani yuzaga chiqaruvchi leksik-grammatik vositalardan biri
takrorlardir.
1. Kesimilik shakllari yordamida birisining fe'l - kesimlarning bir xil
zamonda shakllanganligi matn butunligini ta’minlaydigan vositalardan
hisoblanadi.
Olimlar hisoblab chiqishicha , A.C .Pushkin o'z asarida 21ming 197 ta
betakror so‘z ishlatgan. Shekspir salkam 20 mingta, Servantes 18 mingga
yaqin, Alisher Navoiy esa l million 378 ming 660 ta so‘z, shu jumladan,
26 mingta betakror so‘z ishlatgan. Boisi buyuk bobomiz faqat turkiy emas,
forsiy, arabiy, urdu, xitoy, mo‘g‘ul va boshqa tillardagi so‘zlardan ham
mahorat bilan foydalangan.
2. Olmoshlar yordamida birikish. Bunda matnning birinchi komponenti
tarkibidagi ot, sifat, son turkumidagi so‘zning keyingi komponentlarida
olmosh so‘zlar bilan almashtirilishi tushuniladi.
Muhammad Rahimxonning Tozabog‘dagi sayrgoh bog‘i. Uning bir
chekkasidan ikkinchi chekkasigacha aylanib chiqish amri mahol, kishi
charchab qoladi. Katta hovlining orqasida qirg‘oqlariga marmar
o‘rnatilgan xon hovuz. Undagi zog‘ora baliq, cho‘rtan baliq, laqqa
baliqlar goh suv yuziga chiqib tashlangan nonlarni yer, goh biltanglab

o‘ynab sho‘ng‘ib ketardi. Hovuzning to‘rt tomonida yo‘g‘on-yo‘g‘on
qayrag‘ochlar, tanlari qulochga sig‘maydi. Xorazmda hovuz desa, darhol
ko'z oldingga katta-katta gujumlar - qayrag ‘ochlar keladi. Bu daraxtlar go‘yo
azamat dubni eslatadi. Hovuz labiga husn berib turganlar ham o‘shalar.
Ularning kichkina-kichkina barglari orasidan quyosh nurlari mo‘ralaydi.
Ammo ular quyosh haroratini o‘zida singdirib, pastga tanga-tangaday oq
shu’lalarini tushiradi. Ular kishiga orom beradi (J.Sharipov).
Ushbu matn tarkibidagi komponentlar zanjirli aloqa usulida
munosabatga kirishgan. Dastlabki komponentda bog‘ va uning kimga tegishli
ekanligi haqida axborot keltiriladi. Keyin o‘sha bog‘ning kattaligi va
hovuz haqidagi informatsiya. Hovuz ichi va atrofi tasviri. Daraxtlar va ular
bilan bog‘liq tafsilotlar. Mazkur tasvirdan butun bo ‘lak munosabati
anglashiladi. Zanjirli aloqani quyidagi so‘z va shakllar ta’minlaydi: bog‘-
uning, hovuz undagi, gujumlar - qayrag'ochlar-bu, o‘shalar, ularning,
ular. Ko‘rinadiki, olmoshlar o‘zidan oldin kelgan gaplardagi ot turkumiga
mansub so‘zlarning o‘rniga qo‘llangan va matn komponentlari o‘rtasidagi
aloqadorlikni mustahkamlagan. Hamda ayni so ‘z takrori bilan yuzaga
chiqadigan uslubiy g‘alizlik oldi olingan 3.
Takrorlar aytilayotgan fikmi alohida ta’kidlash, tasdiqlash, kengroq,
batafsilroq ifodalash maqsadida foydalaniladi. Nutqning ta’sirchanligi yanada
ortadi. Leksik takrorlar, olmoshlar va sinonimlar yordamida hosil qilinadigan
aloqa zanjirli aloqa, bir xii grammatik
formalar bilan boshlanuvchi yoki
tugallanuvchi komponentlar yig‘indisidan tashkil topadigan aloqa parallel
aloqa deyiladi.

Takrorlar yordamida birikish birinchi gapda qo‘llangan ayrim affikslar,
so‘z, so‘z birikmasi yoki gaplaming keyingi komponentlari tarkibida takroran
qo ‘llanilishi orqali matn shakllantirilishi murnkin.

Turmush tashvishlari,
Turmush tashvishlari,
Biz sendan balandroq tura olsaydik,
Biz sendan balandroq yura olsaydik,
Balki ung‘ayadi dunyo ishlari,
Turmush tashvishlari,
Turmush tashvishlari (A.Oripov) .
Takroming bir necha ko‘rinishlari bor, ular ham matn tashakkulida
uslubiy vazifa bajaradi: alleteratsiya, assonans, anafora, epifora kabilar.
Alleteratsiya deb undosh tovushlaming uslubiy maqsadlarda
takrorlanishiga aytiladi. Assonans esa unli tovushlami takrorlanishidir.
Anafora deganda so‘z yoki so‘z birikmlarining she’riy misralar boshida
takrorlanishi tushuniladi. Epiforada esa misralar oxiridagi so‘z yoki
qo‘shimchalarning takrorlanishi nazarda tutiladi. Bulaming bari matnning
kompozitsion butunligi uchun xizmat qiladi.
Takrorlar qo‘llanish o ‘rniga ko‘ra gorizontal va vertikal takrorlarga
bo‘linadi. Bunday takrorlar, ayniqsa, she’riy matnlarda o‘ziga xos
ohangdorlikni yuzaga keltiradi. Takrorlanuvchi birlikning qaysi turkumga
mansubligiga ko‘ra ot takrori, sifat takrori, olmosh takrori , fe’l takrori
kabilarga bo‘linadi.
Sintaktik tabiatiga ko‘ra so‘z birikmasi takrori va jumla takrori ham
farqlanadi. Mazkur birliklaming joylashish tartibiga ko‘ra ham tasnif qilish
mumkin: simmetrik takror va asimmetrik takror. Shuningdek,
o‘rtadagi
masofaga ko‘ra guruhlashimiz mumkin bo‘ladi. Yaqin o‘rinli takror, uzoq
o‘rinli takror.

Badiiy asarlardama ’ lum bir fikrning turli shakllar takrorlanishiga
qarab mazmuniy takror turini ham kuzatishim iz mumkin .
Badiiy matn qismlarini takrorlar yordamida birikishini biz badiiy adabiyot
namunalaridan ko‘plab uchratishimiz mumkin. Deyarli barcha shoir-u yozuvchilar
asarlarida takrorlar salmoqli o‘rin egallaydi. Biz buni Tog ‘ ay Murod asarlari misolida
ko ' rib chiqamiz.
Polvonlar bosh bakavul oldida og‘izlarini suv bilan chayqadi. Qo‘llarini
suvlab ho‘lladi.
Polvonlar olishi bor –yo‘g‘i bir necha daqiqa davom etdi. Shugina vaqt
g‘ar q terga botib qoldi.
Bu yerda takror qo‘llanilgan polvonlar so ‘zi qaysi turkumga
mansubligiga
ko ‘ ra ot takror, joylashish o ‘rniga ko ‘ra simmetrik
takror,joylashish o' rniga ko 'ra
uzoq o‘rinli takrordir.
Men sergak bo‘laman. Ohista-ohista qaddimni rostlayman .
Qo ‘shiq
tobora yaqin-yaqin keladi. Bora -bora qirni qo‘shiq oladi.
Men ruboiy qo ‘shiq qo ‘yn ida qolaman!
Ko ‘nglim qo ‘s hiqqa to ‘ladi limmo-lim.
Yayrab ketaman! Olislarga termulaman-kulaman , olislarga
termulaman-tag‘in kulamanl.
Ko‘nglim tomchilashini qo ‘ ymaydi, men -kulishimni!
Oshna, men
o‘zimizning qo‘shiqni eshitaman, o‘z imizning!
Momoqiz qo ‘ shiq
aytadi, momoqiz!
Nasim oshna, men ana shunda Momoqizni ko‘rarnan!
"U o‘roq o‘rib-o ‘rib ... ro‘molining uchi ko ‘kragiga tushib-tushib ...
uni
tag ‘ in yelkasiga tashlab-tashlab ... menga qiyo boqib-boqib...
Zulflarini
toblab-toblab ... ham iboli, ham ginali kulib-kulib ... qo‘shiq aytadi! "
Bo ‘ripolvon ko‘ngli to‘lib-to‘lib keldi.
Ko ‘ ngli to‘rida nimalar o‘ksib-o‘ksib kelaberdi. Yonoqlarida

marjon-marjon yoshlar oqdi 26
.
Huyyo-Huyyo, Huyyong qani?
Bovang bergan tuyang qani?
Bovang bergan tuyang bo ‘ lsa,
Boqib yurganlaring qani?
Boqib yurgan tuyang bo ‘ lsa,
Adir ham cho ‘ll aring qani ? 27
4. Xiazmatik konstruksiyalar yordamida birikish. Xiazm asosan, ikkita
gapdan tashkil topgan matn ko‘rinishlarida uchraydi. Xiazm «X» harfi shaklida
namoyon bo‘luvchi uslubiy vositadir. Ikkinchi gap birinchi gap komponentlarining
teskari tarzda joylashuvidir. Bunda yozuvchining asosiy maqsadi ikkinchi gapda
berilgan bo‘ladi. Birinchi gap ikkinchi gapdan anglashiladigan ma’noni bo‘rttirib
ifodalashga xizmat qiladi.
Masalan: Shijoatli bo‘l. Biroq andishasiz bo‘lma.
Andishali bo‘l. Biroq shijoatsiz bo‘lma. (O‘. Hoshimov) .
«Xiazm poetik nutqda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1.Uslubiy-semantik vazifa.
Bunda ikki komponent mazmuni o‘zaro zidlik kasb etadi yoki aksincha, bir-birini
mantiqan to‘ldiradi. 2.Ekspressiv vazifa. Bunda o‘quvchi yoki tinglovchiga zavq
bag‘ishlash, fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab qolishiga xizmat qilishi nazarda
tutiladi. 3.Evfonik vazifa. Xiazmni yuzaga keltirayotgan bo‘laklar o‘zaro o‘rin va
vazifa jihatidan almashinganda ohang ham shunga mos ravishda almashinib boradi.» 28
5. Zamon va makon ifodalovchi birliklar yordamida ham matnni
shakllantirish va uning komponentlarini bog‘lash mumkin. Badiiy asardagi voqea-
hodisalar muayyan vaqt asosida ro‘yobga chiqadi. Faqat badiiy asardagi vaqt
26
Tog'ay Murod. Tanlangan asarlar, I jild ."Y ulduzla r mangu yonadi " 99 - bet)
27
Tog ' ay Murod. Tanlangan asarlar, I jild. " Ot kishnagan oqshom", 205-bet
28
Мамазияев О.Х. Ўзбек поэтик нутқида хиазм ва градация. Филол.фан.номз...дис.автреф.-Фарғона, 2004.

tushunchasi real hayotdagi vaqt muntazamligidan farq qiladi. «Vaqt ma’noli
leksemalar matn qismlarini distant (masofasiz, bilvosita) va kontakt (masofali,
bevosita) bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ayrim temporal so‘zlar leksik-grammatik
bog‘lovchi vazifasini bajarib, matndagi xronologik ketma-ketlik, izchillikni aks ettirib
turadi».
Ertalab-chi, oyi, yomg‘ir yog‘di. Qattiq yomg‘ir yog‘di. Siz bahor yomg‘irini
yaxshi ko‘rardingiz... Keyin oftob chiqib ketdi. Qarang, oftob charaqlab yotibdi…
(O‘.Hoshimov). Ushbu matnning shakllanishida vaqt ma’noli birliklarning alohida
xizmati bor. Birinchi gapda ertalab leksemasi yordamida sutkaning shu qismida sodir
bo‘lgan tabiat hodisasi haqidagi informatsiya ifodalanyapti. Keyingi gaplarda
ifodalangan hodisalar ham ayni vaqt birligida ketma-ketlikda ro‘yobga chiqqan.
Ya’ni: ertalab → yomg‘ir yog‘di → qattiq yog‘di → oftob chiqdi → charaqlab ketdi.
Makonni bildiradigan leksemalar ham matnni shakllantiruvchi vosita bo‘la
oladi. Odatda yozuvchilar voqea sodir bo‘layotgan makonni batafsil tasvirlashga
harakat qiladilar. Makon ma’noli leksema keltirildimi, albatta uning tavsifi ham
beriladi. Shu tarzda matn yuzaga keladi. Gaplar o‘zaro kontakt va distant aloqaga
kirishadi.
Bog‘ juda orasta, yo‘laklarga oltinrang qumlar solingan, marmar ariqlardan
tiniq suvlar jildirab oqadi. Chorchamanlarda mamlakatning eng noyob gullari
muattar hid taratib ochilib turibdi (P.Qodirov).
6. Parselyatli tuzilmalar yordamida birikish. Og‘zaki nutqda, matnda ba’zan
muloqot talabiga ko‘ra yaxlit bir jumlada uzilish sodir bo‘ladi. So‘zlovchi
tinglovchiga biror voqea-hodisa haqida xabar berayotganda mana shu xabar ichidagi
eng muhim fikrni boshqalaridan ajratib, alohida ta’kidlab aytishga harakat qiladi.
Ma’lumki, ta’kid og‘zaki nutqda ohang, pauza, mantiqiy urg‘u kabi vositalar
yordamida amalga oshirilsa, matnda parsellyativ tuzilmalar - matn komponentlarini
ekspressiv-stilistik maqsadga ko‘ra qayta tartiblash orqali namoyon bo‘ladi. Masalan:

1.Hurriyat va adolat uchun kurashish kerak . Yoki: 2. Kurashish kerak. Hurriyat
uchun. Adolat uchun. Birinchi gap odatdagi tartibda tuzilgan sodda gap hisoblanadi.
Ikkinchi gap esa parselyatli tuzilma hisoblanadi. Uch komponentli bu qurilmada
birinchi qism - asos , qolganlari esa parselyat bo‘lak hisoblanadi. «Parselyatli
tuzilmalardagi tartib mohiyat e’tibori bilan ta’sirchan so‘z tartibi bo‘lib, uslubiy
jihatdan betaraf tuzilmali gap qismlarini kommunikativ maqsadga muvofiq tarzda
guruhlash, sintaktik jihatdan qayta o‘rinlashtirish sifatida ro‘yobga chiqadi. Gap
tuzilmasini bu xilda qayta qurish (uning qismlarini sintaktik jihatdan qayta tartiblash)
ma’lum qismni mantiqiy jihatdan ajratishga asoslanadi va o‘ziga xos ekspressiv ifoda
shakli hamda funksional - semantik munosabatlar tarkib topadi». 29

Jalil aka deraza tagida yotardi(1). To‘shakda (2). Bolishi baland (3). Unga
suyanib‚ boshini ko‘tarsa‚ bog‘ni ko‘radi (4). O‘zi obod qilgan bog‘i (5).
(Sh.Xolmirzayev).
Bu matn parchasi beshta gapdan tashkil topgan. 1-gap asos, 2-gap parselyat.
Asosdagi o‘rin holi konkretlashtirilmaganligi uchun parselyat bo‘lak sifatida
ajratilgan. 3-parselyat gap ham asosdagi o‘rin holini ta’kidlashga xizmat qilgan.
Shuningdek, 4-gap bilan 1-gap o‘rtasidagi aloqani zichlashtirgan. Ya’ni, qahramon
deraza tagida yotibdi. To‘shakda yotibdi.
Baland bolishli to‘shakda yotibdi. Unga suyansa o‘zi obod qilgan bog‘ni
ko‘radi. 5-gap 4-gapning parselyati hisoblanadi. Ya’ni asos (4) dagi to‘ldiruvchi
( bog‘ )ni aniqlashga xizmat qilgan.
7. Nominativ (atov) va infinitiv gaplar ham matnni shakllantiruvchi sintaktik
birliklar hisoblanadi. Atov gaplar bosh kelishikdagi ot orqali ifodalangan grammatik
asos yordamida ifodalangan narsa-buyumning mavjudligini anglatadi. Atov gaplar
matnda yolg‘iz qo‘llanmaydi, ulardan keyin atov gap mazmunini ochuvchi,
29
Тошалиев И. Ҳозирги ўзбек тили. Синтаксис. Синтактик ва синтагматик қайта бўлиниш. Парцелляция. –
Тошкент: Zar qalam , 2004, 88-б.

tavsiflovchi boshqa gap yoki gaplar keltiriladi. Natijada matn hosil bo‘ladi. Masalan:
Bugun bayram. Ko‘chalar gavjum. Sho‘x-sho‘x kuylar yangraydi. Guras-guras
odamlar o‘tadi. O‘yin-kulgi, shodon shovqin bahor osmonini titratadi
(O‘.Hoshimov).
Infinitiv gaplar grammatik asosi harakat nomi bilan ifodalanadigan, yakka so‘z
yoki so‘z birikmasidan iborat bo‘lgan gaplardir: Sevmoq! Bu toshga qarab ham gulni
ko‘rmoqdir. Yoki, Kutish! Soniyalar daqiqalarga, daqiqalar soatlarga aylanadigan
bekat.
8. Murojaat birliklari va ularning matnni shakllantirish imkoniyatlari.
Murojaat birliklari kundalik hayotimizda, nutq faoliyatida – nutq jarayonida keng
qo‘llaniladigan, o‘zaro aloqa aralashuvga faol xizmat qiladigan, so‘zlovchining
tinglovchiga bo‘lgan munosabatini ifodalaydigan, o‘zida turli modal ma’nolarni
tashiydigan o‘tkir, ta’sirchan vositadir. Murojaat birliklaridan nutqda tinglovchi
e’tiborini tortish, xitob qilish, undash kabi maqsadlarda foydalaniladi. Bunday
birliklarda so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi yaqinlik, hurmat, ishonch; masofa
(subordinatsiya), hurmatsizlik, ishonchsizlik kabi kommunikativ munosabatlar ham
ifodalangan bo‘ladi. «Shunga ko‘ra doimiylik belgisiga ega bo‘lgan murojaat
birliklari nutqda appelyativ (xitob va murojaat orqali muloqotni boshlash), konnotativ
(sub’ektiv munosabat – salbiy va ijobiy munosabatlarni ifodalash), emotiv (hissiy
munosabat) funksiyalarni bajaradi.» 30
Misollar: - Malikam,- debdi jahl otiga minib. –
Sizga ru x sat! Saltanat xazinasidan o‘zingiz uchun eng qimmatli narsani oling-da
yurtingizga jo‘nang! (O‘.Hoshimov) Hoy, ovsar! Bosar-tusaringni bilmay qolding-
ku! (S.Ahmad). Oyisha, Oyisha, Oyisha ona, Nechun ko‘zlaringdan oqar marjon yosh
(A.Oripov). Keltirilgan birinchi misoldagi «malikam» murojaat birligi appelyativ-
xitob, murojaat
30
Аҳмедова Н.Ш. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи.
Филол.фан.номз...дис. -Тошкент, 2008.

qilish orqali o‘zaro muloqotni boshlash vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gap
tarkibidagi «ovsar» murojaat birligi kamsitish, haqorat kabi shaxsiy munosabatni
ifodalash orqali konnotativ vazifani bajargan. Uchinchi gapda so‘zlovchining
emotsional munosabati takror qo‘llanuvchi «Oyisha ona» murojaat birligi orqali
yana-da aniq ifodalangan. Murojaat birliklarining badiiy matndagi qo‘llanilishini
o‘rganishda kim, kimga, nimaga, qanday holatda, qanday nutqiy vaziyatda murojaat
qilinayotganligiga e’tiborni qaratish kerak bo‘ladi. Murojaat qilinayotgan ba’zan
narsa-buyum bo‘lishi ham mumkin. Masalan:
Ayo, sarv! Yuksaklarga intilmoqni bizga ham o‘rgat!
Ay, g‘uncha! O‘zlikni namoyon etmoqni o‘rgat! (J.Rumiy)
Tahlilda buning sababi aniqlanishi talab qilinadi. Yozuvchi yoki shoirning murojaat
qilishdan maqsadi va badiiy niyati nimadan iborat ekanligi, murojaatbirliklaridagi
denotativ va konnotativ ma’nolar haqida mulohaza yuritiladi. Adabiyotshunoslikda
mazkur usul ritorik murojaat atamasi ostida o‘rganiladi. Ritorik murojaatda ritorik
so‘roqda bo‘lgani kabi javob talab qilinmaydi, balki, «ob’ektga e’tiborni kuchaytiradi
va kitobxonda biror munosabatni uyg‘otadi». 31
Asosan, «shoirning poetik nutqda o‘zi
xohlagan intonatsiyani – tantanavorlik, ko‘tarinkilik, g‘azabkorlik, kesatish kabilarni
ifodalashda» 32
keng foydalaniladi.
Ma’lumki, hozirgi tilshunoslikning asosiy muammolaridan biri til bilan
nutqning o‘zaro munosabatini o‘rganishdan iboratdir. Mazkur muammo talqini
barcha lingvistik nazariyalarga asos bo‘ladi. Bu holat sintaktik nazariyalarda
yanada ochiqroq ko‘zga tashlanadi.
Xulosa
Shuni ham ta’kidlash lozimki, hozirgi paytgacha tilshunoslarning asosiy
e’tibori til hodisalarini o‘rganishga qaratildi, nutq lingvisti-kasi, matn tarkibidagi
31
Бобоев Т., Бобоева З. Бадиий санъатлар. –Тошкент: ТДПУ, 2001, 92-б.
32
Зуннунов А., Ҳотамов Н. Адабиёт назариясидан қўлланма.-Тошкент: Ўқитувчи, 1978, 101-б.

nutq birliklarining derivatsion imkoniyatlari esa olimlar e’tiboridan c hetda qolib
keldi. Shu bois hozirgi paytda nutq lingvistikasi masalasiga jiddiy e’tibor berilmoqda.
To‘g‘ri, o‘tgan asrning 50-yillarida mazkur masalaga bir guruh olimlarning e’tibori
qaratilgan edi. Lekin jahon tilshunosligida ayrim chalkashliklar kelib c hiqqanligi
sababli bu masala tilshunoslarning ilmiy ishlarida yetarli ahamiyat kasb eta
olmadi. Masalan, V.Skalichka nutqni stilistik hodisa deb targ‘ib etgan bo‘lsa 28
,
E.Koseriuning tadqiqotlarida esa nutq o‘ta keng hajmli hodisa sifatida izohlanadi
va til uning ma’lum bir qismiga tenglashtiriladi 3
.
Ko‘rinadiki, tilshunoslikda nutq derivatsiyasi, uning matni s hakllantirishdagi o‘rni
kabi umumnazariy masalalarning qandaydir bir qirrasi yoritiladi, xolos. Shunga
ko‘ra, bunday qarashilarda ayrim nuqsonlar ham ko‘zga tashlanadi. Bunday
nuqsonlar sirasiga til sistemasining nutqda real qo‘llanilishi, til belgilarining matn
tarkibidagi o‘zaro munosabati kabi masalalarning nazardan c hetda qolganligini
kiritish mumkin.
Shuni alohida eslatib o‘tish kerakki, bog‘lanishli nutq komponentlarining o‘zaro
sintaktik munosabatlari sintagmatik qatorda voqelanadi, ya’ni matn tarkibida nutq
parchalari bir-biri bilan ketma-ket bog‘lanadi. Bunda ularning semantik holati
hamda sintaktik salmog‘i bir xil darajada bo‘lishi s hart emas.
So‘zlashuv jarayonida so‘zlov c hining zimmasiga matn yoki nutqning to‘g‘ri va
ravonligini ta’minlash vazifasi yuklatiladi. Aks holda tinglovchi uchun xabar
mazmunida nuqsonlar ro‘y berishi mumkin. Shu bilan birga, so‘zlov c hi va
tinglovchi n i ng muloqotida ularning ijtimoiy holatlari ham muhim mavqega ega
bo‘ladi. Masalan, tilshunos bilan kosmonavtning yoki kimyogar bilan dengiz
ishchisining nutqiy muloqotlarida nutq komponentlarini mukammal qo‘llaniladi deb
bo‘lmaydi. Shuning uchun nutqning benuqson bo‘lishini faqat lokal bog‘liqlik
hamda global holatda, ya’ni nutq parchalarining umumiy aloqasi bilangina izohlab
3
28
Турниёзoв Н.Қ. Ўзбeк тили дeривaциoн синтaксисигa кириш. – Сaмaрқaнд: СaмДУ
нaшриёти, 1990; Зaлeвскaя A.A. Нeкoтoрыe прoблeмы тeoрии пoнимaния тeкстa // Вoпрoсы
языкoзнaния 2002. № 3.

bo‘lmaydi.Bunda so‘zlov c hi bilan tinglovchiining umumiy tayyorgarligi ham katta
ahamiyatga ega bo‘ladi.
Tub struktura – bu eng kichik (minimal) semantik struktura bo‘lib, u har
qanday xabar ifodasini beruvchi nutq birligining Shakllanishida muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan bazal (bazaviy) strukturani taqozo etadi. Ana shu bazal
struktura asosida nafaqat ma’lum bir gap, balki murakkab sintaktik qurilmalar,
abzasdan tortib makromatnga c ha bo‘lgan nutq parchalari shakllanishi mumkin.
Bularning barcha si sintaktik derivasiya nazariyasiga asoslanadi, zotan, har bir
shakllanishning oxirgi natijasi derivatni (hosilani) taqozo etadi.
So‘z birikmalari, shubhasiz,sintaktik derivasiya mahsuli hisoblanadi va
bog‘lanishli nutqda, matnda ma’lum bir gap doirasida s hakllanadi. Bundan, albatta,
mustaqil matn holida qo‘llanilgan so‘z birikmalari mustasno. Chunki ular gapdan
tashqarida voqelanadi.
So‘z birikmasining xomashyosi sifatida ikki (ba’zan bir necha) operand qatnashadi
va ular deriva t sion munosabatga real operator, belgisiz operator yoki nol operator
vositasida kirishadi:
1 . Simvol drujb ы . 2. Mustaqillik poydevori. 3. Do‘stlik tayanchi.
Keltirilgan misollarning birinchi ham, ikkinchisi ham, uchinchisi ham ikki operandli
bo‘lib, birinchisida real operator - ы , ikkinchisi va uchinchisida belgisiz qaratqich
kelishigi hamda egalik qo‘shim c hasi ishtirok etmoqda.
Derivasion jarayonda sintaktik strukturalarning shakllanishi uchun operator
muhim mavqega egadir. U matnlarni shakllantirishda turli xil vositalar yordamida
ifodalanadi. Masalan, predlog, teng va ergashuvchi bog‘lov c hilar, ko‘makchilar,
kelishik affikslari ana shunday vositalardan hisoblanadi.
Shunga alohida ahamiyat berish kerakki, matn tarkibida sintaktik
strukturalarning kichigi nisbatan katta struktura sathida faollik oladi. Shu bois gap
o‘zidan kichik birlik - so‘z birikmasining derivasion jihatdan faollik olishi uchun ham

asosiy sintaktik maydon hisoblanadi. Gapning sintaktik shakllanishi esa matn
tarkibida ro‘y beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Yo‘ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. T., 2007
2. Yo‘ldoshev M. Badiiy matn lingvopoetikasi. T.: “Fan”, 2008.
3. Yo‘ldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. T., Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010.
4. Mamajonov A. Tekst lingvistikasi.-T.:1989.
5. Shomaqsudov A., Rasulov I. va boshqalar. O ‘zbek tili stilistikasi.-T.:
“O‘qituvchi”, 1983.
6. Kurbanova M., Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. –Toshkent, 2014 .
7.
Tog‘ay Murod. Tanlangan asarlar, I jild ."Y ulduzlar mangu yonadi ".
T.,2010.
8. Tog ‘ ay Murod. Tanlangan asarlar, I jild. " Ot kishnagan oqshom". T.,2010.
9. Rasulov I.Murakkab sintaktik butunlik. O‘zbek tili va adabiyoti. 1983.
10.Boymirzayeva S.Matn mazmunida temperollik semantikasi. Toshkent,
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2009.
11. Xayrullayev X. Matn tilshunosligi (ma’ruzalar matni). Samarqand -2020.

12. Yo ‘ldoshev M., Muhamedova S.,Saparniyozova M. Matn lingvistikasi
(o‘quv qo‘llanma) Toshkent, 2020.

Matn va ichki bog‘lanishlar Reja: Kirish. 1. М atn haqida olimlarning qarashlari. 2. Matnning tipologik tasnifi haqida. 3. Matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Kirish “ M atnshunoslik” atamasi o‘zida ikki tushunchani ifoda e tadi. Shulardan biri m ua yyan matnning tanqidiy tekstlarini yaratish mazmunini ifodalasa, ikkinchisida matnga lingvistik tadqiqot ob y ekti sifatida qaralib, bir fikriy butunlikni ifoda etuvchi gaplar, sintaktik butunliklar yig‘indisini nazarda tutadi. “Matn” (tekst) atamasiga lug‘atlarda quyidagicha ta’rif berilgan: 1. “Yonma-yon harflar, yozuv orqali aks ettirilgan nutq, umuman, nutq parchasi; tekst”. 2. “ T e kst ( l a t . t ex tus – to‘qim a, a l o q a so‘zid a n ) – t e kst . Qo‘l yozm a yoki nashr e tilg a n a s a rl a rd a gi a vt o rning a sl so‘zi ”. Ko‘rin a diki , bu ikki t a ’rifd a h a m “ m a tn ” ( t e kst ) ning a s o siy x ususiyatl a ri ochib b e rilm a g a n . M a tn nutqning yirik ko‘rinishi bo‘lib , v a zif a si jih a td a n tug a l nutqiy butunlik s a n a l a di . Matnning murakkabligi va hajmi, kommunikativ vazifasi, m ua yyan janr talablariga mosligi va matn qismlarining xarakteri singari masalalar keyingi 20-30 yildan buyon o‘zbek tilshunoslarining ham diqqat e ’tiborida bo‘lib kelmoqda. O‘z vaqtida akademik A.N.Kononov murakkab fikrni ifodalashda yakka gapning o‘zi kifoya qilmaydi, uni boshqa gaplar qurshovida tekshirish lozim, degan fikrni olg‘a surgan e di. Keyinchalik o‘zbek tili sintaksisiga bag‘ishlangan tadqiqotlarda gapdan yirik birliklarni ifodalovchi “murakkab sintaktik butunlik”, “diskurs”, “mikromatn”, “makromatn” singari atamalar qo‘llaniladigan bo‘ldi. Butunittifoq turkiyshunoslar anjumanida (Toshkent, 1980) akad. G‘.Abdurahmonov “Matn nazariyasi” mavzusida ma’ruza qilgan e di. Ana s hu ma’ruzada ta`kidlashicha, ma’lum bir matn tushunishida faollashadigan sintaktik munosabatlar mazmuniy munosabatlar bilan uyg‘unlashib, o‘ziga xos sintaktik-semantik xususiyat kasb etadi. Ana s hu sababli matn mazmun va s hakl uyg‘unligiga ega bo‘lgan lisoniy qurilma bo‘lib, uning qismlari

(komponentlari)ga ham ma’lum miqdorda sintaktik va mazmuniy jihatdan mustaqillik belgilari xarakterlidir 1 . Ma’lumki, matnni muayyan belgi-xususiyatlarga ega bo‘lgan statik (turg‘un) obyekt sifatida tadqiq etish uni boshqa aspektlarda o‘rganishga aslo monelik qilmaydi. Matnning lisoniy tabiati, uning tushunilishi, asosiy kategoriyalari matn tilshunosligi fani uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, matn generatsiyasi, matnning yaratilish jarayoni kabi masalalar ham bu fan uchun shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi.. Nutq genera t siyasi nuqtai nazaridan matn statik hodisa emas, balki dinamik hodisa hisoblanadi. Matnning qo‘lyozma varianti ustida ishla s h yoki asarni qayta nashrga tayyorlash jarayonida yozuvchi (matn ijodkori) tomonidan butun matnga yoki uning muayyan qismlariga ma’lum o‘zgarishlar kiritiladi. Bunday o‘zgarishlar natijasida butun matnning yoki uning biror qismining o‘ziga xos qo‘ s him c ha nu s xalari, variantlari yuzaga keladi. Matnning qo‘shim c ha nusxasi yoki varianti deyilganda, mazkur matnda tasvirlangan voqea-hodisalarning boshqa voqea- hodisalar bilan alma s huvi emas, balki o‘ s ha voqea-hodisalarni tasvirlov c hi vositalarning boshqa ifoda vositalari bilan almashinuvi ko‘zda tutiladi. Masalaga ana s hu nuqtai nazardan qaraganda, I.Qo‘ c hqortoyev va H.Nizomxonovlarning “Badiiy asarning tekstual variantlari – lingvostilistik tadqiqot obyektlaridan biri” nomli ilmiy maqolasi o‘zbek matnshunosligida alohida o‘rin tutadi 2 . Keyin c halik R.Qo‘ c hqortoyeva, H.Nizomxonov, M.Aminova kabi olimlar Abdulla Qahhor, Oybek, Hamza kabi ijodkorlarning qo‘lyozma matnlar ustida ishlash mahoratini maxsus tadqiq etdilar 3 . Bunday muammo o‘z vaqtida A.Shomaqsudov (1971), Q.Samadov (1967, 1981), I.Qo‘chqortoyev (1976) kabi olimlarning ishlarida ham o‘rganilgan edi. Adabiyot s hunos olim S.Meliyev s he’riy matnlarda so‘zning badiiy 1 Бу ҳақда қаранг: Ш Всесоюзная тюркологическая конференция // Сов.тюркология. 1981. № 1. – С. 93; Р асулов И. Мураккаб синтактик бу тунлик // Ўзбек тили ва адабиёти. 1983. № 1. – Б. 22-26. 2 Қўчқoртoeв И.,НизoмxoнoвҲ. Бaдиий aсaрнинг тeкст уа л вaриaнтлaри – лингвoсти-листик тaдқиқoт oб ъ eктлaридaн бири//Ўзбeк тили вa aдaбиёти, 1983 . № 6 . Б. 15-19 . 3 Бу ҳақда қаранг: Кучкартаева Р. Работа А.Каххара над языком своих произведений. АКД. – Ташкент, 1980. – 24 с.; Низамханов Х. Выбор слова как проблема литературно-стили стической обработки текста (на материале замен синонимических средств лексики в романе Айбека «Навои»). АКД. – Ташкент, 1986. – 21 с.

funksiyasini maxsus tadqiq etdi. Jumladan, olim kontekstda so‘z dinamikasini ochib berish uchun s hoir Husniddin S h aripovning “Baliq falsafasi” nomli s he’rida “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” misrasining takrori yaxlit bir matnni, tugal s he’riy matnni vujudga keltirganini tadqiq etadi hamda s hunday xulosaga keladi: “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” zamirida achchiq zaxarxanda bor. U dumini likillatib umr kechiruv c hi kishilarning “olg‘a ketishiga” to‘sqinlik qilib, ularni hajv zarbi bilan yan c hib tashlaydi…Matnni o‘qir ekansiz, baliq inson tasavvuridan butunlay c hiqib ketmaydi. Zero, lagandardorning baliqqa o‘xshash tomonlari ham yo‘q emas. Baliqning suvda sollanib, silliq suzishi hayotning sermashaqqat yo‘llaridan ravon o‘tib ketishga ruju qo‘ygan laganbardor “falsafasi”ga mos keladi. Mutlaq bir xil ikki misra “Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan” ning takrorlanishi natijasida bu s he’r tugal badiiy asar (poetik matn) qiyofasiga kiradi. s o‘zlarning aytilish ohangida ham baliqning suzishi-yu itning dum likillatishini eslatadigan nimadir bor. Ana s hu o‘x s ha s hlik laganbardor kimsalarning yashash falsafasini nafrat va zaxarxanda o‘tiga duchor qiladi. Kontekst (matn)da so‘z dinamikasi keng tushuncha. U faqat muayyan kontekst doirasi bilan c heklanmay, so‘zning voqelik bilan “oldi-berdi”sini ham o‘zida qamrab oladi. Demak, so‘z dinamikasi turli kontekstda turlicha ko‘rinishga ega bo‘ladi. Keltirilgan s he’r matnida baliqdan boshqa narsa yo‘q. Ammo dum likillatish birikmasining harakat doirasi s hunchalik kengki, u avval it, keyin laganbardor odam qiyofasini kitobxon zehnida jonlantiradi. Har ikki holda ham harakat c han dinamik so‘z va birikmalar yuksak badiiy kontekst (matn)ni vujudga keltiradi 4 . Keyin c halik S.Meliyev s he’riy kontekstda so‘zning badiiy funksiyasi tahliliga oid nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan edi 5 . 4 Мeлиeв С . Кoнтeкстдa сўз динaмикaси // Ўзбeк тили вa aдaбиёти, 1983. № 4 . – Б. 54. 5 Мелиев С. Художественная функция слова в стихотворном контексте (на материале современной узбекской поэзии). АКД. – Ташкент, 1985. – 19 с.

M.To‘xsanov “Mikromatn va o‘zbek badiiy nutqida uning kogerentligini ifodalovchi vositalar (so‘z almaShtirish va takror)” mavzuida nomzodlik ishini himoya qildi 6 . Olimning talqini bo`yicha, tilshunos olimlar tomonidan tekst (matn) termini tor va keng ma’noda ishlatiladi. Tor ma’noda tugal fikr anglatuv c hi bir (ba’zan) yoki bir necha gapdan iborat bo‘lgan jumla tushunilsa, keng ma’noda qissa, roman, gazeta, jurnal maqolasi, ilmiy monografiya, turli hujjat va hokazolar nazarda tutiladi. Bulardan birinchisi mikrotekst, ikkinchisi makrotekst deb ham ataladi. Mikrotekst grammatika, ya’ni sintaksisning o‘rganish obyekti sanaladi. Makrotekst esa sotsiolingvistika, funksional stilistika, pragmalingvistika, adabiyotshunoslik, poetika kabi bir qator filologik fanlarning obyekti deb qaraladi. Bundan ko‘rinadiki, tekst (matn) lingvistikasi ikki obyektli fan bo‘lib, uning predmeti mikrotekst ekanligiga asos bo‘luv c hi modellarni o‘rganish tashkil etadi 7 . Bu ish o‘zbek tilshunosligidagi mikromatn va uning kogeziyasini monografik yo‘nalishda o‘rganishga bag‘ishlangan dastlabki tadqiqotlardan biri ekanligi bilan e’tiborga molik. H.Usmonov esa o‘zbek badiiy matnlarida so‘zlashuv nutqi xususiyatlarini maxsus tadqiq etdi 8 . Prof. A. Mamajonov “Tekst lingvistikasi” nomli o‘quv qo‘llanmasini nashr ettirdi 9 . Bu ishda matn haqidagi ilmiy-nazariy qarashlar ma’lum darajada tahlil qilingan, matn tushunchasining mohiyati, tiplari va komponentlari, bu komponentlarning o‘zaro bog‘lanishi va matn qismlarining bog‘lov c hi vositalari, matn birliklariaro sinonimiya, sintaktik-stilistik figuralar masalalari ta’limiy nuqtai nazardan o‘rganilgan. Keyin c halik A.Mamajonov M.Abdupattoyev bilan hamkorlikda “Matn sintaksisi” nomli o‘quv qo‘llanmasini ham nashr ettirdi. Ta’limiy xarakterga ega bo‘lgan bu qo‘llanmada matnning struktur-semantik va uslubiy jihatlari, matn 6 Тухсанов М. Микротекст и система средств выражения его когерентности в узбекской художественной речи (замена и повтор). АКД. – Ташкент, 1987. – 17 с. 7 Тўхсанов М. Микротекст ва унинг коммуникатив яхлитлиги ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. 1990. № 5. – Б. 66-67. 8 Усманов Х.К. Особенности разговорной речи в художественном тексте (на материале языка узбекских повестей 70-х годов), Автореф. дис…канд. филол. Наук .- Т .^ 1988. - 20 с. 9 Мамажонов А. Текст лингвистикаси. Ўқув қўлланмаси. - Тошкент: ТошДПИ, 1989. - 62 б.

Matn va ichki bog‘lanishlar

08.08.2023

0

104.1337890625 KB

Похожие