Mikroorganizmlarning parazitlik turlari. Patogenlik mexanizmlari . Reja: 1. Saprotrofizm va parazitizm, obligat saprofitlar va parazitlar. 2. Fakulatativ saprofitlar va parazitlar biotroflar, nekrotro flar. 3. Pataginlik, virulentlik va tajovuzkorlik. 4. Qo’zg’atuvchilarni inkubatsiya davri va kasallikni tashqi alomatlari (belgilarini) namoyon bo’lishi.

O‘simlik hujayrasiga har qanday mikroorganizmlar ular uchun zarur bo‘lgan oziqa muhiti mavjud bo‘lgan taqdirdagina kirib kelish imkoniga ega bo‘ladi. Oziqa muhitidan foydalanish zamburug‘lard a turlichadir, ya’ni ayrimlari tirik to‘qimalar hisobiga hayot kechirsa, ayrimlari o‘lik hujayralar hisobiga oziqlanadi. S h uning uchun ular saprofitlar va patogenlar deb ikkita guruhga ajratiladi. Evolyusion taraqqiyot davomida mikroorginizmlar rivojlanishi saprofit hayot kechirish usulidan parazit usulda hayot kechirishga qarab rivojlanib borgan. Saprofit mikroorganizmlar uchun o‘simliklarni qoldiqlari asosiy oziqa bazasi bo‘lib hisoblanadi. Parazit mikroorganizmlar esa tirik hujayralardagi tayyor organik moddalar hisobiga hayot kechiradi. Ular o‘z navbatida, fakultativ saprofitlar va fakultativ parazitlarga bo‘linadi. Fakultativ saprofitlar parazit usulda hayot kechirsada, ba’zan saprofit usulda yashashi mumkin. Masalan Rhutorhtora, G‘usarium, A1ternaria zamburug‘lari shunday usulda yashaydi. Fakultativ parizitlar esa asosan saprofitlar tariqasida hayot kechirsada ayrim sharoitlarda o‘simlikning tirik to‘qimalariga kirib parazit usulda haet kechirishi mumkin, Masalan Votgutis sinerea zamburug‘i fakultativ parazit hisoblanadi. Bunday mikroorganizmlar ko’p o‘simliklarni kasallantirish xususiyatiga ega bo‘lib, qisqa ixtisoslashgan bo‘ladi. Tarr (1975) fikricha parazit mikroorganizmlar deb faqat o‘simlik to‘qimasida parazitlik bilan hayot kechiradigan va hujayra ichiga kiradigan mikroorganizmlarga aytiladi. Parazit mikroorganizmlarni oziqlanish xususiyatiga qarab ikkita guruxga bo‘lish mumkin. 1. Biotroflar. 2. Nekrotroflar (Goyman, 1950 ). Bi ot r of l ar o‘ zi uchun zar ur bo‘ l gan ener gi yani t ir i k hujayra lardan olsalar, Nekrotroflar esa zarur energiyani o‘lik hujayralardan oladilar. Biotrof organizmlar uchun tirik hujayralar ichiga kirib kelgandan keyin ularni halok qilmaslik xarakterlidir. Natijada ular tayyor organik modda hisobiga uzoq muddat da hayot kechiradi . Par azi t l ar ni ng o‘ si m l i k huj ayr asi da hayot kechi r i shi m avj ud to‘qimalarda nekroz hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.

Nekrozning intensivlik darajasi patogenning agressivlik darajasiga bog‘liqdir. Ko‘pincha patogen mikroorganizm va ho‘jayin o‘simlik simbiotrof u sulda yashaganday bo‘ladi, chunki parazit organizmlar ma’lum turga yoki navga nisbatan qisqa moslashgan bo‘ladi. Fakultativ saprofitlarning o‘simlik bilan bo‘lgan munosabati boshqacha namoyon bo‘ladi. Parazitlik xususiyatining namoyon bo‘lish xususiyatiga qarab ular fakul’tativ parazitlar va fakul’tativ saprofitlarga bo‘linadi. Fakul’tativ parazitlar xo‘jayin o‘simlik hujayrasini zaharli moddalari bilan halok qilib unga kirib keladi va shu hisobga oziqlanadi. Ularning asosiy xususiyati o‘zida zaharli moddalarni va sellyulozolitik fermentlarni hosil qilishidir. Zaharli modda hisobiga tirik hujayralarni halok qilib, ularni fermentlar ta’sirida parchalaydi va organik modda hosil qiladi. Natijada bunday hujayralar o‘sishdan orqada qoladi yoki zaif hujayralar bo‘ladi. Fakultativ saprofitlar oziqlanishi uchun toksinlarni hosil qilmaydi. Fakultativ parazit va fakultativ saprofitlar oracidan keskin chegara o‘tkazish juda qiyin, chunki ular kuyidagi aralash usulda oziqlanadilar. Masalan piyoz po‘stini zararlaydigan Salletotriachum zamburug‘i, dastlab saprofit usulda oziqlanadi, keyinchalik piyoz po‘stida tezda rivojlanib parazitlik bilan hayot kechiradi. Piyozning ustki qismida tarqalgan Votritus zamburug‘i dastlab parazit usulda hayot kechirib to‘qimalarni parchalaydi. Keyinchalik tirik to‘qimani parchalab hosil bo‘lgan organik modda hisobiga saprofit usulda hayot kechiradi. SHunday xususiyat Alternaria zamburug‘ida h a m k u z a t i l a d i . B u z a m b u r u g ‘ a s o s a n s a p r o f i t t u r b o ‘ l s a d a dukkakdoshlar oilasi vakill ar ini, g‘ o‘zani, t ut o‘sim li gi ni bargi ni kasallantirib ularni qorayishiga sabab bo‘ladi (Gorlenko, CHinov, Levkina, 1957: SHeraliev, 1990). Mualliflar fikricha bu turning evolyusion taraqqiyoti patogenlik xususiyatining o‘sish tomoniga o‘zgarib bormoqda. Parazitlik evolyusiyasi tabiatdagi zamburug‘larda eng ko‘p tarqalgan hisoblanadi. SHuning uchun tabiatda yangi kasalliklarni kelib chiqish xollari kuzatilib turadi.

Har qanday parazitlarning asosiy xususiyatlari qatoriga patogenlik, virulentlik va agressivlik (tajavuzkorlik) kabilarni kiritish mumkin. Patogenlik xususiyati deb mikoorganizmlarning o‘simliklarda kasallik keltirib chiqarish xususiyati tushuniladi. Patogenlik har bir tur uchun xos bo‘lgan belgi hisoblanadi. Patogenlik xususiyati tufayli turlararo taffovutlar kelib chiqadi. (Gorlenko va bosh.,1962). Macalan, takomillashgan zamburug‘lar oilasi vakili Slodosporium zamburug‘i quyidagi turlarga ega: 1.S.s1adosporioides o‘simlikni kasallantirmaydigan saprofit tur. 2. S.cucumerinum nekrotrop oziqlanuvchi bodringda kasallik keltiruvchi fakultativ parazit. Z.S .fulvum biotrof tipda oziqlanuvchi pomidorda kasallik qo‘zg‘atuvchi fakultativ saprofit, bunday holat bakteriyalar orasida ham uchraydi. Pseudomonas bakteriyasi vakillari orasida uchraydigan vakillaridan P.aeruginosa saprofit , P. fluorescens fakultativ parazit, P. tabaca, P .phaseolicola turlari yuksak parazitlar hisoblanadi. Masalan, Rseudomonas asruginosa saprofit tur o‘simliklarni kasallantirmaydi; Rseudomonas fluorescans fakultativ parazit sabzavot ekinlarini kasallantiradi ; R.tabaci, R.rhaseolicola fakultativ saprofit tur hisoblanadi. Virulentlik patogenning sifat belgisi hisoblanib, malum turdagi patogenning ayrim tur, yoki navdagi o‘simlikka nisbatan patogenlik xususiyati tushiniladi. Masalan, kartoshkada fitoftoroz kasalligini keltirib chiqaruchi zamburug‘ boshqa o‘simliklarga (bug‘doy, lavlagi, karam) nisbatan virullent hisoblanadi. Virullentlik faqat patogen turlarga nisbatan xos xususiyat bo‘lib, shu tufayli patogen turlar orasida taffovutlarni keltirib chiqaradi. Bu taffovutlar patogen rassalar deb yuritiladi. Masalan, b oshoqdoshlar poyasida parazitlik qiladigan zang zamburug‘i Rissinia graminis bug‘doy, suli va javdarda kasallik qo‘zg‘atuvchi 6 ta maxsus rassani hosil qiladi. Boshoqdoshlar oilasi vakillarida un shudring kasalligini keltirib chiqaruvchi Egusiphe graminis 7ta maxsus rassani hosil qiladi O‘simliklarda so‘lish kasalligini keltirib chiqaruvchi G ‘ u s a r i u m o x y s p o r i u m z a m b u r u g ‘ i 6 6 t a m a x s u s r a s s a h o s i l

q i l a d i . G ‘ o ‘ z a d a vertitsilliyoz vilt kasalligini keltirib chiqaruvchi V.dahliae zambur ug‘ ining 2 ta rassasi m avjud bo‘li b ul ar vi rul entl ik xususiyat ini turlicha namoyon qiladi. Masalan V.dahliae zamburug‘ining 1 rassasi g‘o‘zaning 108-F navini kasallantirsa, II rassasi g‘o‘zanning Toshkent-1,2 navlarini kasallantirish xususiyatiga ega. Virulentlik xususiyati biotrof patogenlar uchun doimiy xususiyat hisoblanadi. Nekrotrof patogenlarda bunday qat’iiy moslanish kuzatilmaydi. Masalan, G‘.oxusporium zamburug‘i bilan sun’iy usulda o‘simliklarni zararlantirilganda tabiiy xolga nisbatan bir necha marta ortiq miqdordagi o‘simliklarni kasallantirishi mumkim. Demak, nekrotroflarda virulentlik xususiyati biotroflarga nisbatan kamroq ifodalangan ekan. Fitopatogen mikroorganizmlarning uchinchi xususiyati agressivlik deyiladi. Agressivlik mohiyati - kasallik qo‘zg‘atuvchisining mikroorganizmlar patogenlik xususiyatining miqdor ko‘rsatkichidir. Agressivlik xususiyati pat ogenni ng kam m i qdor dagi zar ar l ovchi m anba (i nokul yum ) xi sobi ga , infeksiyaning tarqalish tezligi, inkubatsion davrining qisqaligi,. kasallangan o‘simlikda hosil bo‘lgan sporalar miqdori, inokulyumning tarqalish tezligi, sporaning qancha masofaga tarqalish tezligi, inkubatsion davri, kasallangan o‘simlikda hosil bo‘lgan sporalar soni inokulyumning tarqalish tezligiga bog‘liq. 2-rasm. Bug‘doyning har xil navlarida zang kasalligiga chidamliligiga qarab kasallik belgilarining namoyon bo‘lishi (0-4 har xil chidamlilik darajasi)