O‘simliklar immuniteti kategoriyalari. O‘simliklarning fiziologik va bioximik xususiyatlarini immunitetidagi ahamiyati

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

7430.556640625 KB

Скачать

O‘simliklar immuniteti kategoriyalari. O‘simliklarning fiziologik va bioximik
xususiyatlarini immunitetidagi ahamiyati
Reja
1. O‘simliklar immuniteti kategoriyalari
2. O‘simliklarning fiziologik xususiyatlarini o‘simliklar immunitetidagi roli
3. O‘simliklarning bioximik xususiyatlarini o‘simliklar immunitetidagi roli

G‘allachilikning istiqbollari va dolzarbligi
Jaxonda yiliga 226,5 mln ga maydonda bug‘doy ekilib, doning o‘rtacha
xosildorligi 26 s ni, yalpi xosil 586,9 mln. tonnani tashkil qilmoqda.
Respublika aholisini nonga bo‘lgan talabini to‘liq ta’minlash uchun
sug‘oriladigan bug‘doyzorlardan 42,6 s, ga lalmi erlarda 10 s/ga xosil ko‘tarib,
yiliga 5-6 mln.t. bug‘doy etishtirish kerak. Lekin, bu ko‘rsatgich xo‘jaliklarda
yildan-yilga kamayib bormoqda.
O‘zbekiston Respublikasi aholisi 2015 yilda 31,3 miln. 2025 yilda 33,438
mln, 2050 yilda 43,890 mln. dan ortishi bashorat qilinayotgan bo‘lsa, bu davrda
qishloq xo‘jalik mahsulotlari miqdorini ikki barobar orttirishga to‘g‘ri keladi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi
Respublikamizda etishtirilayotgan 30 dan ortik bug‘doy navlarida
uchraydigan 148 ta kasalliklar bug‘doyga turli muddatlarda, turlicha zarar
keltirmoqda.
Bug‘doy kasalliklariga qarshi kurash choralari don ning qorakuya kasalligiga
va o‘suv davridagi zang kasalliklariga qarshi o‘tkazilib, ildiz chirish, fuzarioz,
alternarioz kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi lari Rhizocnonia, Fusarium,
Alternaria,Mucor zamburug‘lari keltirib chiqaradigan kasalliklar masalasi
e’tibordan chetda qolmoqda.
Respublika qishloq xo‘jaligiga keladigan moddiy zararning asosiy qismini
Fusarium turkumiga mansub zamburug‘lar keltirib chiqarmoqda.
Zamburug‘lar bilan kasallangan donlar miqdori keskin kamayib, iste’mol
uchun yaroqsiz va zaxarlilik xususiyatiga ega bo‘lmoqda.
Fuzararium turlari hosil qilgan zahar moddalarining inson salomatligiga va
qishloq xo‘jalik hayvonlariga salbiy ta’siri xalqaro tashkilotlar tomonidan tan
olingan. (Tutelyan, Kravchenko, 1985; Ueno,1983; Marasas et al.,1984; D’Mello
et al.,1999).
Rossiyaning janubiy regionlarida 1980 yilda tarqala boshlagan bu kasallik
tufayli 20-50% xosil nobud bo‘lmoqda (Gagkaeva va bosh.,2011).

Ekologik xolatdagi muommalar
G‘o‘za va bug‘doy almashlab ekish yo‘lga qo‘yil gan dalalarda tuproqdagi
mikroorganizmlar faoliyatiga global cho‘llanish va sho‘rlanish jarayoni xam salbiy
ta’sir ko‘rsatmoqda.
1970-1990 yillarda keng tarqalgan g‘o‘zaning vertitsillyoz vilti o‘rniga 2000
yildan boshlab fuzarioz viltining keng tarqalgan ligi ular parazitlik qilayotgan
xo‘jayin o‘simliklar turlar tarkibining kengayishiga imkon yaratilganligidir.
Vegetatsiya oxirida fuzariozning dala sharoitida namoyon bo‘lishi
B ug‘doy fuzariozining zarari

Fuzariozning tarqalishi
Fuzariozning tarqalish sabablari
Fuzarioz viltini keltirib chiqaruvchi Fusarium turkumiga mansub zaburug‘larning
bunday irqlari Buxoro va Surxandaryo viloyatlarida g‘o‘zani kasallantiradigan,
Qashqadaryo viloyatida , Qoraqalpog‘iston Respublikasida bug‘doyni
kasallantiradigan agressiv formalari bu turkum vakillari orasida yangi rassalar
vujudga kelayotgan yangi muommaligini isbotlaydi. Natijada, yangi rassalar
populyasiyasi keng tarqalgan tuproqlarda kichik kichik arealda g‘o‘zani yoki
bug‘doyni kasallantirish xolati kuzatilmoqda.
Boshoq fuzariozi va poyaning suv naylari mikoziFusarium ning yangi agressiv
irqlarining populyasiyalari
arealini cheklangan xudud larda
tarqalishini Kitob tumanidagi
“Xoshimjon Isomiddinovich”,
“Nabsul ektal”, “Otaqul bobo
Toshov” va Qibray tumani
Marvarid fermerlar
uyushmasidagi 22 ta
xo‘jaliklarida ekin pishib etilish
oldidan umumiy satxi 5-10 m2
xajmni egallagan maydon larda
bug‘doyning to‘satdan sarg‘ayib
qurish xolatlari kuzatildi.

Fuzarioz kasalligini qo‘zg‘atuvchi turlar
Bug‘doy fuzariozining xosildorlikka salbiy ta’siri
O‘simlik
xolati Donlar soni, dona Donlar og‘irligi,g
Sog‘lam 333 93
Kasallanga
n 193 29
Xosil
kamayishi 140 64

% da 57,9 31,1
Sog‘lam va kasllangan bug‘doy tupidagi boshoqlarda xosil bo‘lgan donlar
og‘irligining kamayishi
Boshoqla
r Sog‘lam ,dona Kasallangan,dona Xosil
kamayishi,%
1- boshoq 47 28 59
2-
boshoq 50 41 82
3- boshoq 46 41 89
4- boshoq 47 13 27
5- boshoq 47 39 82
6- boshoq 48 27 56
7- boshoq 48 27 56
O‘rtacha 48 31 64,5
Kasalliklarning kelib chiqishida metobolitlarning roli
Keyingi yillarda zamburug‘larning zahar moddalarini har tomonlama chuqur
o‘rganishga e’tiborning kuchayishiga asosiy sabab, ular biosferadagi trofik
jarayonda o‘simlikdan olingan oziq ovqat mahsulotlari orqali odam va em hashak
orqali hayvon organizmiga kirib keladi.
Natijada inson yoki hayvonlarda o‘tkir yoki surunkali kasalliklarning kelib
chiqishiga sabab bo‘ladi.
Fitopatogen zamburug‘larning zahar moddalari

turli sinflarga mansub kimyoviy moddalar qatoriga kirib tirik organizmlarga
turlicha ta’sir qiladi. Ular qatoriga: peptidlar, polisaxaridlar, aminokislatalar,
terpinoidlar, steroidlar, yog‘simon moddalar, peridin va xinollar kiradi.
Fuzari kislatasini Fusarium oxysporum (Bilay va b; 1971), likomarazminni
Fusarium oxysporum F.milons (T.X) (Thouvenot, Barbier,1966) kulmoma
razminni F.culmorum, yavanitsinni F.javanicum (Kern, Naef,1965), naftozarinni
F.solani (Kern, 1971), turlari hosil qiladi.
Fitotoksinlarning navlar immunitetiga ta’siri
Navlar Agressiv
(81 -100% ) Patogen
(71 -80% ) O‘rtacha
patogen
( 51- 70 % ) Kuchsiz
patogen(3
1 -50% ) Patogen
b o‘ lmag
an
( >30% )
Krasnodar
99 51 21 26 21 3
G‘arizsizli
k 52 14 13 14 29
T/
r Zamburug‘ turi S h tamm raqami Ekilgan donlar
soni (dona) Unmagan
donlar
dona Unmaga
n donlar
% da
Agressiv shtammlar 81%dan ortiq urug‘ni unishini to‘xtatadi
№-72 15 15 100%
№-25 15 15 100%
Patogen shtammlar 71-80%gacha urug‘ni unishini to‘xtatadi.
№-60 15 12 80%
№-55 15 12 80%
O‘rtacha patogen shtammlar 51-70%gacha urug‘ unishini to‘xtatadi.

№-56 15 10 66,6%
№-75 15 10 66,6%
Kuchsiz patogenlar31-50%gacha urug‘ni unishini to‘xtatadi.
№-74 15 7 46,6%
№-49 15 7 46,6%
Patogen bo‘lmagan shtammlar 0-30%gacha urug‘ unishini to‘xtatadi.
№-77 15 4 26,6%
№-58 15 3 20%
№-73 15 2 13,3%
Nazorat suvga ivitilgan urug‘lar
№-1 15 - -
№-2 15 - -
№3 15 - -
Patogenlik kategoriyalari
Fitotoksinlarning uru g‘ ning unishiga ta’siri

Agressiv shtamlarF.oxysporum F.graminearum
F.solani F.culmorum

O‘rtacha patogen shtammlar
Patogen bo‘lmagan shtammlar
Agresivlik darajasining tuproq sharoitida namayon bo‘lishi (dala sharoitida)

Bug‘doyning fuzarioz ildiz chirishi
Fuzarioz ildiz chirishning zarari

Fuzarioz vilt bilan kasalllangan g‘o‘zaning fiziologiyasi
O‘simlikning immuniteti kasallikka chidamli lik xususiyatidir. Olimlar
kasalliklarga chidamli navlar yaratib immunitet xususiyat larini takomillashtirgan.
Kasllangan o‘simlik va patogenning fizio logik va bioximik xususiyatlarini
o‘rganish, o‘zaro xamkoligini,organizmlar ximoya mexanizmini ochish,
chidamliligini aniqlash seleksioner olimlarga immunitetli navlarni yaratishga
imkon beradi.
Fuzarioz viltning moxiyati
G‘o‘zaning fuzarioz infeksion so‘lishi 1980 yilardan boshlab paxta xosili va
sifatini keskin kamaytirmoqda.
Vilt bilan kurashish uchun fitopatologlar, genetiklar, agrotexniklar,
fiziologlar, bioximiklar kompleks tadqiqot olib borishi kerak. Infeksion
kasalliklarga qarshi kurashda sog‘lam va kasallangan g‘o‘zaning infeksion
kasalliklarga chidamliligi va immuniteti masalasi uning fiziologyasi bilan bog‘liq.
So‘lish jarayoni
Infeksion so‘lish o‘simlikdagi suv balansi buzilishi natijasida vujudga keladi.
Bu jarayon transperatsiya intensivligi, o‘simlikning shimish kuchi,shimilgan va
porlatilgan suvning farqi,kundizgi va kechasi suv etishmasligi,bargdagi suv
miqdori,suvning poya bo‘ylab xarakatiga bog‘liq

108 F navli g‘o‘zaning suv bug‘latishi
Nav O‘sim
lik xolati Gullash
davrida % Ko‘sak
ochilgand
a %
108 F Sog‘lam 0,90 100 0,95 100
Kasallangan 1,08 1,64
Sog‘lam va kasallangan g‘o‘zaning nafas olish intensivligi
(mm 3
1 soatda)
Fungitsidlar ijobiy ta’siriNav O‘simlik
xolati YOg‘ochlik Po‘stloq O‘zak
108 F Sog‘lam 19,4 10,8 8,6
Kasallangan 25,4 16,8 8,6

Gerkules preparatining F. heterosporum F.lateritium F. oxysporum F.solani
turlarining o‘sish va rivojlanishini to‘sib qo‘yishi
Urug‘dorilagichlar samarasi
Mummoning y echimlari
Fusarium zamburug‘ining morfologik, biologik, bioximik, fizologik, genetik
xususiyatlarini ekstrimal sharoitida namayon bo‘lishiga qaratilgan fundamental
tadqiqotlarni olib borish;
- kasallikka qarshi kurashni ilmiy tashkillashtirish uchun g‘o‘za- bug‘doy
almashlab ekish sharoitida zamburug‘ning tuproqdagi bioekologik
xususiyatlarining namayon bo‘lish qonuniyatlarini ochish; Геркулес 6 % Виал Трас Т 12%
Раксил 2,5 % Химоя 10%

- g‘o‘za va bug‘doy almashlab ekish sharoitida saprotrof va patogen
mikroorganizmlar jamoasining xosil bo‘lishiga agrotexnik tadbirlarning ta’sirini
o‘rganish;
-tuproqning urug‘ eqiladigan yuza qatlamida saprotrof mikroorganizmlarning
sun’iy jamoasini xosil qilishning ilmiy asosini yaratish kerak;
- urug‘larni sog‘lam o‘simliklardan tayyorlash, ularni ekishga tayyorlashda
samarali ta’sir ko‘rsatadigan Vial, Raksil, Gerkules fungitsidlari bilan ishlov
berish;
- g‘alladan bo‘shagan dalalarni chuqur shudgor qilib sifatli ishlov berish, mineral
va organik o‘g‘itlarni meyyorida qo‘llash, ekin dalasidagi begona o‘tlar va o‘simlik
qoldiqlarini yo‘q qilib tashlash.
Y u ksak o‘simliklar tarkibidagi murakkab organik moddalarning parchalanishi
tabiatda moddalar aylanishida muhim bosqich hisoblanadi. Organik moddalarning
hosil bo‘lishini asosan yashil o‘simliklar amalga oshirsa, ularning parchalanishi
mikroorganizmlar vositasida bo‘ladi.
Kletchatka-tabiatda eng keng tarqalgan organik birikmadir. U barcha o‘simlik
hujayra po‘sti tarkibidagi asosiy modda bo‘lib, tarkibi 1,4-J-D- glyukopiranoza
(sellyuloza) qoldiqlaridan tashkil topgan. Sellyuloza molekulalari ipsimon bo‘lib,
tutam shaklida mitsella va mikrofibrilalardan tuzilgandir. Sellyulozaning bunday
tuzilishi unga o‘ziga xos mexanik qattiqlikni berib, uning parchalanishida o‘ziga
xos fermentlar qatnashadi (Bilay va bosh, 1968).
Fitopatogen zamburug‘lar hosil qilgan zaxar moddalari nafaqat inson va
xayvonlarga, balki o‘simliklarga xam salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular laboratoriya
sharoitida o‘stirilganda oziqa muxiti tarkibida xam hosil bo‘ladi. Zamburug‘lar
hosil qilgan fitotoksinlarni aniqlash uchun laboratoriya sharoitida oziqa muxiti
tarkibida hosil qilingan zaxarga o‘simlik urug‘larini 24 soat davomida ivitish
usulidan foydalanib amalga oshiriladi. O‘simlik bargi yoki poyasiga zaxarlarning
ta’sirini o‘rganish uchun o‘simlik novdasini zamburug o‘sgan oziqa muxitiga 24
soat davomida botirib qo‘yiladi .

To‘qimalardan foydalanish usulida fitotoksinlarning xujayralarni o‘sishi yoki
ildiz hosil qilish xsusiyatlariga ta’siri e’tiborga olinadi. Fitotoksinlarning
o‘simlikka ta’sirini o‘rganishda suv o‘tlarining xujayrasi ( Shlorella vulgaris z.)
yoki ryaska ( Zemna minor z .) dan ham foydalaniladi. Fitotoksin eritmasi ta’sir
etilgan xlorella xujayrasida ro‘y bergan o‘zgarishlar mikroskopda kuzatilib,
fitotoksinlarning faollik darajasi baholanadi .
Fitotoksinlar ta’sirida xujayra membranasining o‘tkazuv chanlik xususiyati,
sitoplazmaning xarakat tezligi, xujayraning bo‘linish tezligi, xujayra po‘stining
shaklida o‘ziga xos o‘zgarishlar amalga oshadi .
Fitotaksinlar to‘g‘risidagi ko‘pchilik ma’lumotlar F.oxysporum f.lycopersici
turiga oid bo‘lib, ular hosil qilgan moddalar likomarazmin va fuzariy kislotasi
hisoblanadi. Bu moddalar o‘simlik to‘qimalarining nekroz paydo qilishiga,
bargdagi to‘qimalarning nobud bo‘lishiga, sarg‘ayishiga sabab bo‘ladi.
Ko‘pchilik zamburug‘lar xayot faoliyati davomida hosil qilgan metabolitlari
orasida zaxarli moddalar asosiy rol o‘ynaydi. Bunday moddalar qatoriga –
kislotalar, sterollar, aromatik birikmalar kiradi. Zaxar moddalari tirik organizmlar
xujayrasiga turli yo‘llar bilan ta’sir qiladi. Zaxar moddalari Claviceps purpurea,
Cl. paspali- klavitsepstoksikoz , Stachybotrys alternans- staxibotriotoksikoz ,
Dendrodochium toxicum- dendro doxiotoksikoz , Fusarium graminearum–
fuzariograminearotok sikoz , F. sporotrichiella- alimentar toksinli aleykiya,
F.nivale-fuzarionivaletoksikoz Helminthosporium victoriae kabi turlar tamonidan
ko‘rsatilgan nomlarda zaxarlar hosil qilinadi. Zaxar moddalarning hosil bo‘lishi
natijasida oziq ovqat maxsulotlari va em-xashaklar zararlanib istemol uchun
yaroqsiz bo‘lib qoladi yoki ular zaxarlilik xususiyatiga ega bo‘ladi. Zamburug‘lar
hosil qiladigan zarar moddalari dastlab qalpoqchali zamburug‘larda aniqlangan.
Ularni istemol qilish oqibatida odamlarning zaxarlanishi ularni turlar tarkibini
o‘rganishga asos solgan. XVII asrga kelib donli ekinlarning kasallanishi va uni
istemol qilgan insonlar zararlanishi to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlar paydo
bo‘lgan.

Barcha yuksak o‘simliklar hayot jarayonida tuproqda har xil organik
moddalarni hosil qiladi va tuproqdagi mineral moddalarni suv bilan shimib oladi.
O‘simlik ildizi atrofida hayot kechiruvchi mikroorganizmlar ular bilan
munosabatga kirishib turli xil moddalarni ajratib, o‘simliklarning o‘sish va
rivojlanishiga, hosildorligiga ta’sir qiladi.
Olimlar fikrlaricha, o‘simliklarning kasallanishida parazit zamburug‘larning
fementlari asosiy rol o‘ynab, ular o‘simlik to‘qimalarida o‘ziga xos kimyoviy
o‘zgarishlarni yuzaga keltirib, oziq moddaga bo‘lgan kurashda qurol vositasini
bajaradi deb ko‘rsatiladi.
Hozirgi vaqtda "zahar" (toksin) tushunchasining ma’nosi juda kengaydi.
Zamburug‘ zahari deyilganda kimyoviy tarkibi har xil bo‘lgan, lekin biologik
ta’siri bir xil moddalar tushuniladi. Zaharli moddalar qatoriga mikroorganizmlar
modda almashinishi natijasida hosil bo‘ladigan, o‘simlik yoki hayvonlar o‘sish,
rivojlanishini chegaralaydigan moddalar kiritiladi. O‘simliklarga ta’sir qiladigan
moddalarni umumiy nom bilan fitotoksinlar deyiladi.
Fuzarium zamburug‘ining turlari hosil qilgan fuzariy kislotasi, likomarazmin,
kulmomarazmin, ssirpentiol, ennitianin, fuzarin, fuzarubin, yavanitsin, martitsin, 3- rasm . Transduksiya
1- xo’jayin DNKsi bilan
2- xo’jayin DNK si
3- toksinli shtamm DNK si

izomartitsin moddalari tuproqning zaharlanishida muhim rol o‘ynaydi. Bu
moddalarni umumiy nom bilan fitotoksinlar deb atalib, ular o‘simliklarning o‘sish
va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Fusarium zamburug‘i metabolitlarini o‘rganish o‘simliklarning kasallanish
mexanizmining mohiyatini tushunishda va kasallikka chidamlilik xususiyatining
hosil bo‘lishi masalasini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Metabolitlar tarkibini
o‘rganish zaharli moddalarning aynan qaysi biri kasallik belgilarini keltirib
chiqaradi degan masalani hal qilish imkonini beradi. Bunday moddalar kimyoviy
tarkibini aniqlagandan keyin uning biosintez jarayonida hosil bo‘lishining oldini
olish yoki uni zararsizlantirish imkoni vujudga keladi.
P.E. Waggoner et al, (1955) turli o‘simliklarning fuzarioz bilan
kasallanishida pektolitik fermentlar rolini o‘rganib zamburug‘ tomonidan ajratib
chiqarilgan pektinesteraza fermenti polugalakturonazaga ta’sir qilib yopishqoq
modda hosil qilinishini aniqlashgan. Zamburug‘ning toksinlari esa bargdagi
hujayralarning halok bo‘lishiga olib keladi.
Kasallangan o‘simliklarning so‘lishi yoki bargining qurib qolishi murakkab
jarayondir. Bunda faqat zamburug‘ fermentlari ishtirok etib qolmasdan uning
fitotoksinlari ham muhim rol o‘ynaydi. Kasallikning tashqi va ichki belgilarining
namoyon bo‘lishi o‘simlikning zamburug‘ metabolitlaridan zaharlanishi
natijasidir .
Ko‘pchilik olimlar fikricha zamburug‘ toksinlari o‘simliklarni kimyoviy
tarkibiga, modda almashinishiga ta’sir qilib, fiziologik jarayonlarning buzilishiga
olib keladi. Zamburug‘ toksinlari qishloq xo‘jalik o‘simliklarining kasallanishida
asosiy rol o‘ynaydi. Ularning ozuqa uchun kurashida qurol vazifasini bajarib,
parazit hayot kechirishida muhim ahamiyatga ega.
Fusarium turkumiga mansub zamburug‘larning patogen turlari qatoriga F.
oxysporum va F. moniliforme turlari kirib, ular kasallangan o‘simliklarda va sun’iy
ozuqa muhitida o‘stirilganda lokomarazmin va fuzariy kislotasini hosil qiladi.
Fuzariy kislotasi ko‘pgina o‘simliklar uchun g‘oyat zaharli bo‘lib, uning ta’sirida

hujayra membranasining o‘tkazuvchanlik qobiliyati pasayadi, hujayradagi suv
muvozanati buzilib o‘simlikning suv bilan ta’minlanishi yomonlashadi.
Sporotrichiella seksiyasiga mansub zamburug‘lar epoksitriko totsen guruhiga
mansub - T-2 va NT-2 zahar moddasini sintez qiladi. Bu zaharli moddaga turli
akvarium baliqlari, oq kalamush, sichqon va quyonlar sezgir bo‘ladi .
F.sporotrichiella turidan fuzarin degan zaharli modda olingan bo‘lib, u
o‘simlik hujayrasiga nisbatan salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Fuzarin toksiniga suli
o‘simligi tez beriluvchanlik qilsa, mosh, loviya esa chidamlilik xususiyatini
namoyon qiladi. Bu toksin o‘simliklar urug‘ining unish qobiliyatini pasaytirib, er
osti va er usti a’zolarining o‘sishini chegaralab qo‘yadi.
Fuzariy kislotasini hosil qilish F. heterosporum , F. oxysporum f.
lysopersicum , F. oxysporum f. orthoceras, F. moniliforme turlari uchun xosdir. F.
avenaceum, F. scirpi va F. lateritium turlaridan ko‘pchilik o‘simliklar uchun
zaharli bo‘lgan modda-ennitianin F. culmorum turidan kulmomarazmin, F.eguiseti
turidan diatsetoksissirpenol va ssiprpentiol ajratib olingan.
Martiella seksiyasi vakillari naftazarin, yavanitsin, martitsin va izomartitsin
kabi zaharli moddalariga turdosh bo‘lgan zaharli moddani sun’iy tayyorlangan
ozuqa muhitida o‘stirilganda hosil qiladi. Bu seksiya vakillarining patogenlik
xususiyati darajasi, ularning fitotoksin hosil qilish xususiyati bilan bog‘liqligi
aniqlangan.
Zamburug‘larning metabolitlarini har tomonlama o‘rganish kasallikning kelib
chiqish sabablarini to‘g‘ri belgilash, belgilarning hosil bo‘lishi qanday modda bilan
bog‘liqligini aniqlash imkonini beradi. Laboratoriya sharoitida ajratib olingan
moddalarning xususiyatlarini o‘rganish uning hosil bo‘lishining oldini olish yoki
uni zararsizlantirish yo‘llarini ko‘rsatadi.
Fitopatogen zamburug‘lar keltirib chiqaradigan kasalliklarini namoyon
bo‘lishi ularni biotrof yoki nekrotroflar guruhiga mansub bo‘lishiga bog‘liqdir.
Biotroflar tirik o‘simlik hujayrasidagi oziq moddalar, nekrotroflar-o‘lik hujayralar
hisobiga hayot kechiradigan organizmlardir. Biroq keyingi yillardagi ilmiy
izlanishlar natijasiga ko‘ra ko‘pchilik kasallik qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lar dastlab

biotroflar tariqasida hayot kechirib, keyinchalik nekrotrof usulda oziqlanadi.
Bunday zamburug‘lar gemibiotroflar deb nomlanadi.
Mikroorganizmlarning biologik foal moddalari kelib chiqishiga ko‘ra turlicha
tarkibga ega bo‘lgan kimyoviy moddalar hisoblanadi. Mikroorganizmlar xayot
faoliyatida hosil bo‘lgan birlamchi va ikkilamchi birikmalar past konsentratsiyada
yuksak biologik faollik ko‘rsatadigan, organizmlarning biotik va abiotik
faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Bu moddalar xujayra faoliyati bilan uzviy
bog‘langan bo‘lsada, oziqa muhitida o‘sish davrida ko‘p miqdorda ajralib chiqadi.
Mikroorganizmlar hosil qilgan biologik faol moddalar sanoatda meditsinada,
qishloq xo‘jaligining turli tarmoqlarida keng qo‘llaniladi.
Asosiy adabiyotlar
1. J.E.van der Plank – Disease resistance in plants. New York and London .
1968. 25 4 bet
2. S h erali y ev A., Raximov U. - O‘simliklar immuniteti. O‘zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, Toshkent, 2007. O‘quv qo‘llanma, 144 bet
3. Sheraliyev A. - Qishloq xo‘jalik ekinlarining kasallik va xashoratlarga
qarshi immunitetidan amaliy mashg‘ulotlar. ToshDAU nashriyoti., Toshkent,
2003. Uslubiy qo‘llanma, 20 bet.
4. Popkova K.V. - Uchenie ob immunitete rasteniy. M., Kolos 1979.
Darslik, 272 bet.
5. S h erali y ev.A.SH va boshk. - O‘simliklarning kasallik va xasharotlarga
qarshi immuniteti fanidan /ma’ruza matnlari/. Toshkent., 1999. 125 bet
S h erali y ev A., Raximov U., Buxorov K. – Bakteriologiya. Toshkent, 2015.
O‘quv qo‘llanma. 152 bet

O‘simliklar immuniteti kategoriyalari. O‘simliklarning fiziologik va bioximik xususiyatlarini immunitetidagi ahamiyati Reja 1. O‘simliklar immuniteti kategoriyalari 2. O‘simliklarning fiziologik xususiyatlarini o‘simliklar immunitetidagi roli 3. O‘simliklarning bioximik xususiyatlarini o‘simliklar immunitetidagi roli

G‘allachilikning istiqbollari va dolzarbligi Jaxonda yiliga 226,5 mln ga maydonda bug‘doy ekilib, doning o‘rtacha xosildorligi 26 s ni, yalpi xosil 586,9 mln. tonnani tashkil qilmoqda. Respublika aholisini nonga bo‘lgan talabini to‘liq ta’minlash uchun sug‘oriladigan bug‘doyzorlardan 42,6 s, ga lalmi erlarda 10 s/ga xosil ko‘tarib, yiliga 5-6 mln.t. bug‘doy etishtirish kerak. Lekin, bu ko‘rsatgich xo‘jaliklarda yildan-yilga kamayib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi aholisi 2015 yilda 31,3 miln. 2025 yilda 33,438 mln, 2050 yilda 43,890 mln. dan ortishi bashorat qilinayotgan bo‘lsa, bu davrda qishloq xo‘jalik mahsulotlari miqdorini ikki barobar orttirishga to‘g‘ri keladi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi Respublikamizda etishtirilayotgan 30 dan ortik bug‘doy navlarida uchraydigan 148 ta kasalliklar bug‘doyga turli muddatlarda, turlicha zarar keltirmoqda. Bug‘doy kasalliklariga qarshi kurash choralari don ning qorakuya kasalligiga va o‘suv davridagi zang kasalliklariga qarshi o‘tkazilib, ildiz chirish, fuzarioz, alternarioz kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi lari Rhizocnonia, Fusarium, Alternaria,Mucor zamburug‘lari keltirib chiqaradigan kasalliklar masalasi e’tibordan chetda qolmoqda. Respublika qishloq xo‘jaligiga keladigan moddiy zararning asosiy qismini Fusarium turkumiga mansub zamburug‘lar keltirib chiqarmoqda. Zamburug‘lar bilan kasallangan donlar miqdori keskin kamayib, iste’mol uchun yaroqsiz va zaxarlilik xususiyatiga ega bo‘lmoqda. Fuzararium turlari hosil qilgan zahar moddalarining inson salomatligiga va qishloq xo‘jalik hayvonlariga salbiy ta’siri xalqaro tashkilotlar tomonidan tan olingan. (Tutelyan, Kravchenko, 1985; Ueno,1983; Marasas et al.,1984; D’Mello et al.,1999). Rossiyaning janubiy regionlarida 1980 yilda tarqala boshlagan bu kasallik tufayli 20-50% xosil nobud bo‘lmoqda (Gagkaeva va bosh.,2011).

Ekologik xolatdagi muommalar G‘o‘za va bug‘doy almashlab ekish yo‘lga qo‘yil gan dalalarda tuproqdagi mikroorganizmlar faoliyatiga global cho‘llanish va sho‘rlanish jarayoni xam salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. 1970-1990 yillarda keng tarqalgan g‘o‘zaning vertitsillyoz vilti o‘rniga 2000 yildan boshlab fuzarioz viltining keng tarqalgan ligi ular parazitlik qilayotgan xo‘jayin o‘simliklar turlar tarkibining kengayishiga imkon yaratilganligidir. Vegetatsiya oxirida fuzariozning dala sharoitida namoyon bo‘lishi B ug‘doy fuzariozining zarari

Fuzariozning tarqalishi Fuzariozning tarqalish sabablari Fuzarioz viltini keltirib chiqaruvchi Fusarium turkumiga mansub zaburug‘larning bunday irqlari Buxoro va Surxandaryo viloyatlarida g‘o‘zani kasallantiradigan, Qashqadaryo viloyatida , Qoraqalpog‘iston Respublikasida bug‘doyni kasallantiradigan agressiv formalari bu turkum vakillari orasida yangi rassalar vujudga kelayotgan yangi muommaligini isbotlaydi. Natijada, yangi rassalar populyasiyasi keng tarqalgan tuproqlarda kichik kichik arealda g‘o‘zani yoki bug‘doyni kasallantirish xolati kuzatilmoqda. Boshoq fuzariozi va poyaning suv naylari mikoziFusarium ning yangi agressiv irqlarining populyasiyalari arealini cheklangan xudud larda tarqalishini Kitob tumanidagi “Xoshimjon Isomiddinovich”, “Nabsul ektal”, “Otaqul bobo Toshov” va Qibray tumani Marvarid fermerlar uyushmasidagi 22 ta xo‘jaliklarida ekin pishib etilish oldidan umumiy satxi 5-10 m2 xajmni egallagan maydon larda bug‘doyning to‘satdan sarg‘ayib qurish xolatlari kuzatildi.

Kasallangan donlar fitoekspertizasi

O‘simliklar immuniteti kategoriyalari. O‘simliklarning fiziologik va bioximik xususiyatlarini immunitetidagi ahamiyati

08.08.2023

0

7430.556640625 KB

Похожие