MIXAIL BULGAKOVNING “ITYURAK” ASARI REJA: 1. “ITYURAK’’ ASARI YOZILISHI SABABI 2 “ITYURAK’’ ASARI HAQIDA 3. “ITYURAK’’ ASARINING BADIIY QIYMATI

Tayanch so’z va iboralar: rus yozuvchisi, Kiyev universiteti, novella va qissalar muallifi, “Usta va Margarita” romani, “Iblisnoma” to’plami, “Ityurak” asarining uch oyda yozib tugatilgan, ammo, nashr itilishini 62 yil kutgan asar ekanligi. Mixail Bulgakov 1891-yil Moskvada tug’ilgan. Rus yozuvchisi hisoblanadi. 1920-yillarda roman, novella va qissalar, pyesalar ssenarylar, ko’plab felyetonlar muallifi sifatida tanilgan. U asosan Rossiya fuqarolar urushi dahshatlari, inqilob va fuqarolar urushi davridagi rus ziyolilari va chor armiyasi zobitlarining taqdiri haqida yozgan.Yozuvchining ‘’Usta va Margarita’’ romani unga katta shuhrat olib kedi va 20-asr durdonalari sifatida tan olindi. Ilk to’plami ‘’Iblisnoma’’o’sha davr matbuotida katta shov-shuvga sabab bo’ladi. ‘’Oq gvardiya’’ tugallanmagan romani mavzusi asosida ‘’Turbinlar kuni’’ pyesasini yozadi. 20- asr 20- yillar oxirida rus adabiy tanqidi Bulgakov ijodini salbiy baholaydi, uning asarlari nashr etilmaydi, pyesalari teatr sahnasidan olib tashlanadi. 20-asr 30-yillar boshlaridan Bulgakov teatrda rejissyor yordamchisi bo’lib ishlaydi. “Janob de Moler hayoti’’ biografik povesti 1962-yil nashr etilgan. 1913- yilda Bulgakov Tatyana Lappa bilan turmush quradi. Birinchi jahon urushi boshlanganda u Qizil Xochda ko’ngilli shifokor sifatida ishlagan va to’g’ridan- to’g’ri frontga yuborilgan. U yerda kamida ikki marta og’ir yaralangan. Mixail Bulgakovning eng buyuk adaridan biri bu 1987-yilda yozilgan ‘’Ityurak’’ asaridir. Aksariyat yozuvchilar hayot haqiqatlarini aytishda ramziylikdan foydalanadilar. Bulgakovning mazkur asarini o’qirkanmiz sho’ro jamiyatining kirdikorlari fantastika tarzida fosh etilganligiga guvoh bo’lamiz. Olim Preobrajenskiy itga odam miyasini ko’chirib o’tkazadi va jonivor Sharikov deb nom qo’yilgan odamsifat maxluqqa ongli , ammo ityurak bir mavjudotga aylanadi. O’sha davrda bu obrazni aslida bolsheviklar “dohiysining timsoli deb baholashgan’’. Hozirgi zamonda esa “ilm-fan yutuqlari” ning-sun’iy urchitish yo’li bilan turli jonvorlar, va hattoki inson klonini yaratishga urinishlarininig oqibatida yuzaga keladigan halokat- har xil zombie-yu manqurtlar, mutantlar paydo bo’lishi mumkinligini anglashiladi.

1925-yilda kelib chiqqan “itning yuragi” hikoyasi qisqa vaqt ichida Bulgakov tomonidan yozilgan. Tom ma’noda uch oy davomida. Tabiiyki, oqilona odam sifatida u bunday ishni chop etishga ishongan. Shuning uchun u faqat ro’yxatlarda ajralib turdi va o’rtoqlariga ma’lum edi. Sovet kuchining qo’lida birinchi marta, 1926-yilda ‘’itning- yuragi’’ hiloyasi. Ilk sovet haqiqatining ushbu oynasini yaratish tarixida, OGPUning roli 19-may kuni yozuvchidan qidirish paytida uni topgan. Qo’lyozma ushlandi. O’shandan beri ‘’ochiq yurak’’ni yaratishda tarix Sovet maxsus xizmatlari arxivlari bilan chambarchas bog’liq edi. Aniqlangan matn tahriri endi tadqiqotchilar va adabiyotshunoslar uchun mavjud. Ular Rossiya davlat kutubxonasida topish mumkin. Ular qo’lyozma bo’limida saqlanadi. 1924- yilda poytaxtda faoliyatning harakatlari. Hikoyaning markazida- taniqli jarroh, Filipp Filippovich Trobrazahskiy . Asosiy tadqiqotlar inson tanasining yoshligini oshirishga bag’ishlangan. Bunda u misli ko’rilmagan muvaffaqiyatga erishdi. Buning uchun maslahat va operatsiyalarda mamlakatning birinchi shaxslari qayd etiladi. Keyingi tadqiqotlar jarayonida u jasorat tajribasi bilan hal qilinadi. Insonni chalg’ituvchi itni ko’chirib o’tkazish. Ekspermental hayvonlar sifatida, ko’chada unga mixlangan oddiy ball to’pini tanlaydi. Oqibatlar tom ma’noda dahshatli bo’ldi. Qisqa vaqtdan keyin to’p haqiqiy odamga aylana boshladi. Biroq, u PSAdan emas balki, dukarddan emas, balki ichkilikbozlik va grubian Klia Chu Grulkindan olingan. Avvaliga bu hikoya faqat professorlar orasida ilmiy doiralarida tarqatiladi, ammo tez orada matbuotda tarqatiladi. U uning butun shahar haqida ma’lumot beradi. Preobrajenskiyning hamkasblari hayratda qoldiradi va to’plar butun mamlakat bo’ylab shifokorlarga namoyish etadi. Ammo Flipp Filippovich dastlab bu operatsiyaning oqibatlari qanday bo’lishini tushunadi. Asarning bosh qahramoni sifatida Sharik laqabli kuchuk unda atrofdagi voqealarni baholash kuchi bor. U it holida hayvonlardek qorin bilan odamlarni baholar va faqat “Sharik” laqabi unga mosmasligini aytardi. Yana olim Preobrajenskiy o’zining tadqiqoti uchun uni tanlaydi. Bu tadqiqot insonning gipofoz bezini itga ko’chirib o’tqazish orqali insonga aylanishini tahlil qiladi. Bu ilmiy

fantastika jihatidan kutilmagan tadqiqotdek ko’rinsa, falsafa tomonidan esa u oddiy emas, balkim sovetcha mafkura natijasida yaratilgan maxluq sifatida “dohiylar”ni ko’rsatmoqchi bo’lgandek. O’z huquqlari uchun kurashuvchi Sharikovning kimlarnidir fikri bilan isyon qilishi esa kommunizmning maqsadi bo’lgan bir xil jamiyatdagi bir xil fikrlovchi odamlarni yaratganiga satirik jihatdan kulganday. Buni ko’plab adabiyotshunoslarning Preobrajenskiyning Lenen deb qarashi va uning tarbiyasini olgan va hatto Lenin deb qarashi va uning tarbiyasini olgan va hatto Leninni ham xohlagan “Sharikov”- Stalin bo’lganligi aytiladi. Chunki Stalin inson qilishi mumkin bo’lmagan qatag’onlar, dushmanlariga qarshi qattiq terror va xalqini qurquvda turgani ham isbot. Ammo yozuvchi asarda Stalinni o’zi qanchalik yaxshi ko’rsatmoqchi bo’lsa-da, baribir hayvonligiga boruvchidir. Masalan, oddiy kovush yechadigon joyning inqilobidagi holati bilan o’zining huquqini sharaflagan ammo kambag’allardan jirkangan Lenin obrazini ham ko’rsatgandek. Mushuklardan qo’rquvchi Sharikov obrazi esa Stalin qo’rqqan o’zgacha fikrlovchilarni muahuk orqali ko’rsatgandek. Bu asar o’zi kitob holatida 137- bet, ammo xuddi Jorj Oruelning “Molxona” asaridek katta ma’nolarni o’ziga jo qilgan asar. Bulgakovni tushunmoqchi bo’lgan kitobxon avval hikoyalardan, keyin “Ityurak” va oxirida hamma tushunishga qiynaladigon “ Usta va Margarita” ni tushunishiga harakat qilishi mumkin. “Ityurak” asarida qalbida itdek tabiat saqlanadigon odamlarga oyna ham tutadi. Sharikovning tubanlashishida Filipp filippovich inson tanasi egasining alkash va quruq va’dalarni trg’ibotchisi bo’lganligida ham ko’rsatgandek bo’ladi. Asarning deyarli 62 yil nashrini kutishi ham asarning qanchalik muhim ahamiyatli asarligini ko’rsatib beradi. Asarda diqqatni tortadigon iqtiboslar; Har qanday bemor uchun eng muhimi- bir burdagina bo’lsa-da, nimadir yeb olish - Ammo ko’zlar ….bu shunday narsaki, uzoqdan ham, yaqindan ham o’zgarmaydi, adashtira olmaysan. Xuddi barometrga o’xshaydi ular.

Ko’zga qarab, odamning qalbida nimalar kechayotganligini bilish mumkin, hammasini payqasa bo’ladi kimning qalbi Sahroyi Kabir singari bo’m- bo’sh , kimdir hech nima yo’q, etigi bilan qovurg’angga nuqib qoladi, ba’zi birovlar esa o’zlaridan o’zlari ‘’pirr’’ etgan narsadan qo’rqadi. - Ko’rinib turibdi, hali o’lishimga ancha bor ruhan taslim bo’lish esa – g’irt gunoh - Odam hech qayoqqa shoshilmasa, hamma narsaga ulguradi. - Insonga va hayvonga faqaqt ishontirish yo’li bilan ta’sir o’tkazish mumkin. - Xo’sh, ozodlik deganlari nima o’zi tutun, sarob, sharpa….Baxtiqaro demokratlarning alahsirashi-bu - Xullas, gipofiz - bu u yoki bu insonning haqiqaiy basharasini aks ettiruvchi yopiq kamera - Hujjat – bu dunyodagi eng muhim narsa - Agar ovqat hazm qilish tarmoqlaringiz yaxshi ishlab turushini xohlasangiz, ovqat ustida bolshevizm va tibiiyot haqida gaplasha ko’rmang. Ovqat oldidan sovet gazetalaarini o’qishdan esa sizni xudonning o’zi asrasin. Hikoyaning mafkuraviy asosi, hozirgi kunda, muallif sovet davrida birinchi marta adabiyotda paydo bo’ldi. Asar haqida uning tahlili bo’yicha quyidagi she’rni keltirib o’tishimiz ham mumkin. Akillasa itlar dard yozib Alhoniga paymona to’ldi Shurlik qismat bo’ldi ovoza Men it bo’ldim tug’ildim G’iybat avjdir… To’lishgan oy sham Daxshatdir oqshom nigohi Suv. Ko’zimga qo’yiladir g’am