Mumtoz poetika masalalari. Ilmi aruz, ilmi bade', ilmi qofiya haqida ma'lumot. Mumtoz adabiyotda adabiy turlar va she'r nav'lari Reja: 1. “Poetika” atamasining lug’aviy va istilohiy ma’nolari. 2. Ilmi balog’a haqida umumiy tasavvur. 3. Ilmlar uchligi va ularning mumtoz poetikani o’rganishdagi ahamiyati. 4. Adabiy va tarixiy manbalarda mumtoz poetikaga doir qarashlar.

“Poetika” so‘zi yunoncha so‘z bo‘lib, “ijod qilish san’ati” ma’nosini bildiradi. Poetika ijodning qanday qilib san’atga aylanishi haqidagi fandir. Poetika atamasi 2 xil ma’noda ishlatiladi: 1) umumiy – keng ma’noda adabiyot nazariyasini bildiradi; 2) xususiy – tor ma’noda adabiyot nazariyasining tarkibiy qismi bo‘lib, adabiy asar haqidagi ta’limotdir. Poetika fani muayyan badiiy asarning badiiy ta’sirchanlik qudratini tadqiq qiladi. Poeziya san’at bo‘lsa, poetika shu san’atni ilmiy tahlil qiladi. Ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lgan musulmon Sharqi adabiyotida poetika masalasi har doim she’riyat ahlining diqqat markazida turgan. Muayyan ijodkorning badiiy salohiyati va iste’dodi haqida so‘z borganda, uning tasvir obyekti sifatida nimalarni olgani emas, balki o‘sha obyekt yoki predmetni qanday tasvirlagani muhim hisoblangan. Shu ma ’noda u yoki bu ijodkor ijodiga yoxud muayyan badiiy asarga baho berilar ekan, ijodkor ifodalamoqchi bo‘lgan g‘oya qanday badiiy timsollar, vazn yoki qofiya vositasida bayon qilinganligi bilan birga she’riy asarda qo‘llanilgan badiiy san’atlarning rang-barangligi, ularning asar mazmunini ochishdagi o‘rni va ahamiyati kabi masalalarga ham alohida diqqat qaratilgan. Balog‘at ilmi. “Balog‘at”ning lug‘aviy ma’nosi “bulug‘ va vusul”, ya’ni erishish va yetishishdir. Istilohda esa Qur’oni Karim va hadisi sharif tili bo‘lmish arab tilining sirasrorlarini ochuvchi, uning nozik va nafis jihatlarini ko‘rsatuvchi, balog‘ati va fasohatini anglashni o‘rgatuvchi ilm “balog‘at ilmi” deyiladi. U ilmi maoniy, ilmi bayon, ilmi badi’lardan iborat. Balog‘at ilmi haqida hijriy ikkinchi asrdan boshlab kitoblar yozila boshlagan. Ana shu uch ilm bo‘yicha Abu Ubayda Ma’mar, Ja’far ibn Yaxyo, Sahl ibn Xorun, Abdulloh ibn Mu’tazz va boshqalar ilk kitob yozgan allomalardir Mumtoz adabiyotimiz tarixida poetika ilmi asosan uchta mustaqil sohadan iborat bo‘lgan va bu “ilmlar uchligi” deb atalgan. Bular quyidagilardir:

1) ilmi aruz – she’rdagi vaznlar va ularning qonun-qoidalari haqida bahs yurituvchi soha; 2) ilmi qofiya – qofiya qonuniyatlari va turlari haqida ma’lumot beruvchi soha; 3) ilmi badi’ – nutqqa bezak beruvchi san’atlar, ularning o‘ziga xos jihatlari, fikrni go‘zal va mazmunli ifodalash usullarini o‘rganuvchi soha. Mumtoz poetikaga doir dastlabki forsiy asar XI asrda yuzaga kelgan. Bu Muhammad binni Umar Roduyoniy qalamiga mansub bo‘lib, “Tarjimon ul- balog‘a” deb ataladi. Roduyoniy o‘z kitobini arab olimi Nasr binni Hasanning “Mahosin ul- kalom” nomli asariga suyangan holda yaratgan va unda 73 ta san’atni keltirgan. XI–XII asrlarda Ahmad binni Muhammad Manshuriy Samarqandiy talavvun san’ati haqida (buni Xurshediy “Kanz ul-g‘aroib” deb atagan), Abumuhammad binni Muhammad Rashidiy Samarqandiy (“Ziynatnoma”) va boshqa ijodkorlar ilmi badi’ga doir risolalar yozganlar. Biroq XI – XII asrlarda yaratilgan ilmi badi’ga doir asarlar orasida eng mukammali Rashididdin Vatvot nomi bilan mashhur bo‘lgan xorazmlik shoir va olim Rashididdin Abubakr Muhammad binni Muhammad binni Abdujalili Umari kotibning (vaf. 1182- 1183) “Hadoyiq us-sehr fi daqoiq ush-she’r” nomli asaridir. “Hadoyiq us-sehr” buyuk olim tomonidan bitilgan yuksak saviyadagi asar bo‘lib, undan keyin ilmi badi’ bilan mashg‘ul bo‘lgan barcha mualliflar ana shu asardan foydalanganlar. Rashididdin Vatvot asari hozirgi kunga qadar o‘zining ilmiy qimmatini yo‘qotgan emas. Tarixiy poetikaga doir yaratilgan ikkinchi bir katta tadqiqot XIII asrning atoqli olimi Shamsiddin Muhammad binni Roziyning “Al-mo‘jam fi ma’oyir-ul-ash’or-ulAjam” nomli mashhur asaridir.Bu asarni o‘sha paytgacha poetika masalalari bo‘yicha qilingan barcha ishlarning yakuni, shu sohada yaratilgan asarlarning gultoji, deb aytish mumkin. Chunki muallif bu asarida mumtoz poetikaning har uchala bo‘limi – aruz, qofiya va ilmi badi’ haqida

mukammal ma’lumot beradi, she’r va shoirlik, badiiy asarda shakl va mazmunning munosabati, tanqidning adabiy jarayondagi roli va vazifalari haqida mulohazalar yuritadi. Shamsi Qays asarining ilmi badi’ga doir uchinchi qismida Rashididdin Vatvotning mazkur asaridan ham foydalangan. Lekin bu masalada katta iste’dod va imkoniyatlarini namoyish qilib, o‘z salafi asaridagi ma’lumotlarni yanada kengaytirgan., ularni yangi izohlar bilan boyitgan, daliliy materiallarni yanada ko‘paytirgan va natijada ilmi badi’ni yuqori bosqichga olib chiqqan. Mashhur shoir Xusrav Dehlaviy ham nasr qoidalari haqida ikki jilddan iborat kitob yozib, unda yuzlab badiiy san’atlar haqida so‘z yuritgan. Vahid Tabriziyning “Jam’i muxtasar” (XVI asr) asarida esa aruz, qofiya bilan bir qatorda o‘nlab she’riy san’atlar ham keltirilgan. Nizomiddin Ahmad ibn Muhammad Soleh Siddiqiy Husayniy qalamiga mansub “Majma’ us-sanoe’” asari ham butunlay ilmi badi’ga bag‘ishlangan bo‘lib, saksonta she’riy san’atni o‘z ichiga olgan. Qabulmuhammad ham “Haft Qulzum”ning yettinchi bo‘limida badiiy san’atlar ustida so‘z yuritib, asosan, “Majma’ us-sanoe’” ga asoslanadi. XX asrda yaratilgan ko‘pgina lug‘atlar hamda boshqa ruhdagi asarlar tarkibida u yoki bu darajada badiiy san’atlarning ayrimlari keltirilib, mulohaza yuritilgan o‘rinlar uchraydi. Ilmi badi’ haqida umumiy ma’lumot. 2. Badiiy san’atlar tasnifi. 3. Lafziy san’atlar. Ilmi badi’ (ar. badi’ – go‘zal, chiroyli, ajoyib, nodir, nafis, yangi paydo bo‘lgan narsa ) – Musulmon Sharq poetikasining tarkibiy qismlaridan biri, nutqqa bezak beruvchi san’atlar, ularning o‘ziga xos jihatlari, fikrni go‘zal va mazmunli ifodalash usullarini o‘rganuvchi soha. Mumtoz she’riyat, ba’zida nasrda keng ishlatilgan va zamonaviy adabiyotda hozir ham qo‘llanilayotgan badiiy san’atlar ilmi badi’ning asosini tashkil qiladi. SHundan kelib chiqib, ilmi badi’ sanoyi’ ilmi deb ham yuritiladi.

Ilmi badi’ga doir dastlabki asarlar arab tilida yaratilgan bo‘lib, ularga Ibn Mu’tazning “Kitob ul-badi’”(9-a.), Nasr binni Hasanning “Mahosin ul-kalom” (9-10-a.), Qudama ibn Ja’farning “Naqd ush-she’r” (10-a.) asarlari kiradi. Ilmi badi’ fors-tojik adabiyotshunosligida o‘zining yuksak cho‘qqisiga ko‘tarildi. Umar Roduyoniyning “Tarjumon ul-balog‘a”, Rashididdin Vatvotning “Xadoyiq us-sehr”, Shams Qays Roziyning “Al-mo‘‘jam” (uchinchi qismi, 13- a.), Vohid Tabriziyning “Jam’i muxtasar” kabi asarlari shu sohaga bag‘ishlangan mumtoz asarlar sifatida alohida ahamiyatga ega. Turkiy tilda ilmi badi’ masalalari aks etgan asar sifatida Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarini keltirish mumkin. Risolaning uchinchi qismi badiiy san’atlar tahliliga bag‘ishlangan bo‘lib, unda 97 san’at turi haqida so‘z boradi. Ilmi badi’ga doir nisbatan mukammalroq asar Atoulloh Husayniyning “Badoyi’ us sanoyi’” risolasi bo‘lib, unda ilmi badi’ tarixida ilk marta badiiy san’atlar uch katta guruhga: ma’naviy, lafziy va mushtarak san’atlarga ajratilgan. Alisher Navoiy ilmi badi’ga doir maxsus asar yaratmagan bo‘lsa-da, o‘zining “Majolis un-nafois”, “Xamsa” va boshqa ko‘plab asarlarida ilmi badi’ning ba’zi nazariy jihatlariga to‘xtalib o‘tadi. Xususan, “Majolis un -nafois”da Atoulloh Husayniy haqida so‘z yuritar ekan, uning ushbu ilmga doir risola yozganligini ta’kidlaydi: “Mir Atoulloh... Bovujudi donishmandlik, she’r va muammo va sanoe’da dag‘i mahorat paydo qildi va muammog‘a ko‘p mashg‘ul bo‘lur erdi. Holo sabaq kasratidin anga avqoti vafo qilmas, ammo sanoe’da kitobe tasnif qilibdur. «Badoe’i Atoiyg‘a» mavsumdur”. Shuningdek, Navoiy o‘z asarlarida ilmi badi’ga doir ba’zi istiloh va atamalar sharhiga ham to‘xtalib, munosabat bildirib o‘tadi. Jumladan, maqlubi mustaviy san’ati haqida to‘xtalib, shunday yozadi: “bu misra’ki «maqlubi mustaviy» san’atida aytibdur, dalil basdurkim: Mushi xari farrux shavam, Darki raqam qar kard” (D.Yusupova)