Markaziy Osiyolik kalom ilmi allomalarining faoliyati Reja: 1.Islom dinida kalom ilmining ahamiyati. 2.Kalom ilmining rivoji. 3. Kalom ilmining falsafasi.

Kalom (arab. - ravon nutq, jumla, gap, so‘z) - islom ilohiyot ilmi. 8-a.da arab xalifaligida paydo bo‘lgan. Kalom islom diniy ta’limotini asoslashga harakat qiladi. Kalom tarafdorlari mutakallimlar deyiladi. Kalom turli diniy-siyosiy guruhlar (xorijiylar, qadariylar, jabariylar, murji’iylar va h.Kalom) paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bahslar jarayonida vujudga keldi va taraqqiy qildi. Ulamolar ilmi KALOMning ta’rifida ham bir necha xil fikrlar aytganlar. Eng qad. ta’rif Abu Nasr Forobiyga tegashli bo‘lib, u, "Kalom sinoati ila millatning asoschisi aytgan chegaralangan gap va ishlarga nusrat berilur va unga xilof qilgan barcha so‘zlarni behudaga chiqarilur", degan. Ilmi Kalom haqida Razoliy quyidagilarni aytadi; "U bir ilm bo‘lib uning maqsadi ahli sunnaning aqidasini ahli bid’atning tashvishidan muhofaza qilish va qo‘rikdashdir. Alloh taolo O’z bandalariga O’z payg‘ambari tilida haq aqidani ilqo qildi. Unda ularning dini va dunyosining salohi bordir. Shuningdek, uning haqida Qur’on va xabarlar nutq qildi. So‘ngra shaytonlar o‘z vasvasasi ila bid’atchilarga sunnatga xilof ishlarni ilqo qildi. Ular o‘sha ishlarni gapirdilar va ahdi haqning aqidasini buzmoqchi bo‘ldilar. Bas, Alloh bir toifa mutakallimlarni paydo qildi va ularning himmatini tartibga solingan kalom ila sunnatning nusrati yo‘lida harakatga soldi. Shu orqali axli bid’atning sunnatga xilof ravishda chiqargan aldamchiliklari fosh qilinadi. Ana shunday ilmi kalom paydo bo‘ldi". Ilmi Kalom paydo bo‘lgan vaqtga kelib aqidaga oid masalalarga avvalgi vaqtlarga o‘xshab faqat Qur’on va sunnatdan dalil keltirish bilan kifoyalanib bo‘lmay qolgan edi. Qarshi taraf aqliy dalil ham keltirishni talab qilar edi. Kalomga xos uslub va mavzular majmui birinchi bor al-Ja’d ibn Dirham (742 y. qatl etilgan) ijodida uchraydi. U doimo aql-idrokka tayanish talabini ilgari surdi va faqat inson salohiyati ojizlik qilgan hollardagina Qur’on oyatlarini ramziy- majoziy ma’noda talqin qilish mumkin, deb hisobladi. Uning shogirdi Jahm ibn Safvon (745 y. qatl etilgan) ustozining g‘oyasini davom ettirdi. Jahmning qarashlari mu’taziliylarga yaqin bo‘lgani bois odatda bu ikki ta’limotni bir-biridan farklamaydilar. Mu’taziliylarning Kalomi 9-a.ning 1- yarmida ravnaq topdi. Ammo, xalifa al-Mutavakkil (847-861) davrida quvgan ostiga olindi. Ma’lum vaqtgacha sunniylikda mu’taziliylarning falsafiy dalillariga qarshi kurashda

g‘oyaviy kurol rolini o‘ynashi mumkin bo‘lgan aqoidlar tizimi mavjud emas edi va faqat Qur’on hamda hadislarga havola kilish bilan cheklanilardi. Aynan mu’taziliylar o‘zlarining mantiqiy-falsafiy isbotlash uslublari bilan haqiqiy islom yo‘li shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Bunday tizim 10 a.ga kelib ishlab chiqildi va uni Kalomni aqidaparastlar bilan murosaga keltirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan al-Ash’ariy (873-935) va alMoturidiy (870-944) amalga oshirdilar. Natijada Kalomning ash’ariy va moturidiylik maktabi vujudga keldi. Mashhur musulmon ulamolari ilmi Kalom haqida o‘z zamonlari va bilimlariga qarab turlicha fikr biddirganlar. Imom Abu Hanifa ilmi KALOMda "al-Fiqhul Akbar" nomli kitob yozgan va "dindaga fiqh ilmdagi fiqhdan afzaldir. Chunki, dindagi fiqh asldir. Ilmdagi fiqh far’dir. Asl far’dan afzalligi ma’lumdir" degan. Imom Molik, Ahmad ibn Hanbal, Jaloliddin Suyutiy va Ibn Abdul Barrlar ham bu ilm haqida salbiy fikrda bo‘lganlar. Imom Abul Hasan alAsh’ariy ilmi Kalomni madh etib kitob yozgan. Imom G’azoliy o‘rtacha yo‘l tutgan va ilmi Kalomda yaxshi taraf ham salbiy taraf ham borligani ta’kidlab, u bilan faqat mutaxassis olimlar mashg‘ul bo‘lishi kerakligani uqtirgan. Bu fikrlarni tadqiq qilib o‘rgangan olimlar, ilmi Kalomni, xususan, undagi adashuvlarni tanqid qilganlar. Uni madh qilganlar esa, foydali taraflarini e’tiborga olganlar. Shuning uchun uning ijobiy taraflaridan ko‘p narsani o‘rgansa bo‘ladi, deydilar. Boqilloniy (1013 y. v.e.), al- Juvayniy (1085 y. v.e.), ash-Shahristoniy (1153 y. v.e.) va ar-Roziy (1209 y. v.e.)lar ash’ariylik maktabining yirik namoyandalaridir. Ash’ariylar zohiran o‘zlarini mu’taziliylarga qarshi qo‘yib, hanbaliylar bilan murosa qilishga intilgan bo‘lsalar-da, dunyoqarashi bo‘yicha mutaziliylarning aql-idrokka asoslangan yo‘lini davom ettirdi. Kalomning ikkinchi yirik maktabi -moturidiylik ham mustaqil tarzda taraqqiy etdi. Ash’ariylar maktabi asosan shofi’iylar orasida tarqalgan bo‘lsa, moturidiylik hanafiylik doiralarida ko‘plab tarafdorlarga ega bo‘ldi va xususan, Movarounnahr musulmonlarining asosiy aqidasiga aylandi. 13- a.dan Kalom Ibn Sino asos solgan sharq falsafasi bilan yaqinlasha boshladi. Natijada, Ibn Xaldun ta’biri bilan aytganda, Kalom va falsafani bir biridan ajratish mushkul bo‘lib qoldi. Bu hol Baydoviy (1286 y. v.e.), Isfahoniy (1349 y. v.e.), Ijiy

(1355 y. v.e.), Taftazoniy (1390 y. v.e.), Jurjoniy (1413 y. v.e.)lar ijodida o‘z ifodasini topdi. Yangi va eng yangi davrlarda Jamoliddin Afg‘oniy, Muhammad Abdu, Ahmad Amin, Hasan Hanafiy kabi musulmon islohotchilarining asarlarida Kalom va ayniqsa, mu’taziliylar g‘oyalari mafkuraviy asos vazifasini bajarib keldi. Vaqt o‘tishi bilan islom olamida faqat axli sunna va jamoaning ilmi Kalom bo‘yicha ta’limotlari hukm suradigan bo‘ldi. Falsafa va b. fikriy mazhablar chiqqanidan keyin ilmi Kalom istilohining o‘zi ham iste’moldan chiqib ketdi. 2. Kalom falsafadan bir necha jihatlari bilan ajralib turadi. Falsafa borliq tuzilishi, olamning paydo bo'lishi masalalarini fizik jarayonlar tahlili asosida o ‘rganadi. Bunga metafizik yondashuv deyiladi. Metafizika borliqning eng umumiy qonuniyatlarini, moddiy va ruhoniy mavjudotlarni, materiyadan tashqaridagi olam (g‘ayb olami) sir-sinoatlari yechimini mantiqiy tushuntirishga harakat qiladi. Kalom esa fizik jarayonlarni tahlil qilmaydi. Uning predmeti Alloh zoti va sifatlari, inson amallari, illat va fazilatlarining ilohiy manbalaridir. Shu yo‘nalishda kalom ilmi falsafaga tegishli bo‘lgan borliq tuzilishi, narsa va jismlarning yaratilishi muammolariga ham murojaat etadi. Biroq kalom ularni mistik dunyoqarash vositasida o ‘rganadi. Mistika ruh tajribasini bayon etadi, uning kechinmalariga, mushohadalariga mantiqiy javob berishga harakat qiladi. Faylasuf falsafiy asoslarga suyansa, m utakallim diniy hujjatlarga asoslanadi. Kalom o ‘z farazini mantiqiy mazmun va islom tamoyillariga muvofiq hujjatlar asosida ishlab chiqadi. 0 ‘sha paytlarda Vahiy va amal, qudratli Alloh va notavon ojiz mavjudot o ‘rtasidagi m unosabatlarga oydinlik kiritish zaru r edi. Manbalarning guvohlik berishicha, ilk teologik bahslar iroda erkinligi va qadar masalasida ko‘tarilgan. Ushbu masala bo‘yicha bahs yuritgan birinchi teologlar M a’bad al-Juhaniy (vaf.699), Jaylon al-Damashqiy (vaftaxm. 743), Vosil ibn Ato (vaf748), Yunus al- Asvoriy va Amr bin Ubayd (vaf.762) bo‘lgan. Bu masalalarning yechimi ko‘pincha, falsafiy bo‘lsa-da, ammo shunday deb hisoblanmas edi. Balki, bunga sabab ko‘plar g‘ayridinlarning teologik usullari islom ta'limotidagi chalkash muammolarni hal qilishda to‘g‘ri kelmaydi deb o‘ylaganliklarida bo‘lishi mumkin11. Bu davrlarda Damashqda olimlar orasida xristianlar ko‘pchilikni

tashkil qilardi. Bu omil xristian teologlarining musulmonlar bilan o‘zaro aloqada bo'lganligini tasdiqlaydi. Musulmonlar bilan iroda erkinligi bo‘yicha olib borilgan shunday bahslarda xristian olimlari Avliyo Jon Damashqiyning (vaf.taxm. 748) shogirdi, Harron bosh ruhoniysi va Sharqiy Cherkovning oxirgi buyuk teologi Teodor Abu Kurroning (vaf.826) ham ishtirok etgani ma’lum12. Shuningdek, M a’bad al-Juhaniyning Susan ismli iroqlik xristian bilan iroda erkinligi xususida o‘tkazgan bahsi haqida manbalarda ma’lumot berilgan. Iroda erkinligi tarafdorlarining teologik qarashlari, agar ular siyosatga daxl qilmaganida, balki shunchalik e’tiborni jalb qilmagan bo'larmidi. Xalifalarning adolatsizligi garchi siyosat uchun qilingan bo‘lsa-da, uni oqlamasligi va narigi dunyo azobidan ozod etmasligi haqidagi baqiriqlar hukmdorlarning g‘ashiga tekkani aniq. M a’bad va Jaylonning umaviy xalifa Abdulmalik (685-705) tomonidan qatl etilishi, xalifa Hishom (724-743) ham ularning tarafdorlarini hokimiyatga tahdid qiluvchi kuchlar sifatida ta’qib etgani shundan dalolat beradi. Chunki aynan mu’taziliylar, birinchi bo‘lib, din masalalari, yangi paydo bo‘lgan muammolarni hal qilishda mantiqqa suyanib ish ko‘rdilar. Alloh adolati qanday amalga oshadi, yovuzlik qayerdan paydo boTgan, qabilidagi savollar oldin hech kim ni qiziqtirmagan boTsa, bu masala m u’taziliylarning say’-harakati bilan kalom bahslarining bosh masalasiga aylandi. M u’taziliylar Alloh adolati muqarrarligi, shafoat yo‘qligi va do‘zaxda mangu azob borligini targTb etdilar. Ular Alloh taqvodorlarni munosib taqdirlashi, shu bilan birga, hidoyatdan adashganlarni jazo kutajagi ham da na payg‘am bar va na avliyolarning shafoati yoki Alloh rahmi boTmasligi haqidagi g‘oyalarni ilgari surdilar. Ularni abbosiy xalifalar qoTlabquvvatladilar. Bundan ruhlangan m u’taziliylar din asoslari tahliliga yanacja chuqurlashib ketdilar. Bu esa Qur’oni karimni zohiriy idrok etuvchilar uchun katta muammolarni keltirib chiqardi13. Mu’taziliylarning jiddiy bahslarga sabab boTgan yana bir taTimoti Iroda va ilohiy kalom xususida boTdi. Bu bahsning tashabbuskori mu'taziliylaming Abu Huzayl boshchiligidagi Basra maktabi edi. Ular Ilohiy iroda va uning imkoniylashuvi, boshqacha aytganda, yaratilmaga aylanishi atrofida bahs chiqarib, Qur'ofl1 karimning yaratilganligi g‘oyasini o‘rtaga tashladilar. Bu g‘oyn> Ash'ariy o ‘zining