Mustaqillik davrida muzey ishi va uning me’yoriy-huquqiy asoslari
![Mustaqillik davrida muzey ishi va u ning me’yoriy-huquqiy asoslari
Reja:
1. Mustaqillik davrida muzey ishining takomillashuvi.
2. «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonunning ahamiyati.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_1.png)
![1. Mustaqillik davrida muzey ishining takomillashuvi. O‘zbekiston
istiqloli respublikamiz ma’naviy hayotida yangi istiqbollarni ochdi. Xususan,
jamiyat va inson hayotida muhim o‘rin tutuvchi muzey va muzeyshunoslikka
davlat siyosati darajasida e’tibor berildi. Ushbu qismda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Islom Karimovning Farmoni, Vazirlar Mahkamasining maxsus
qarorlari, «O‘zbekmuzey» tashkilotining ta’sis etilishi, «Muzeylar to‘g‘risida»gi
Qonunning qabul qilinishi hamda ularning ma’naviy hayotda, muzeylar faoliyati,
muzeyshunoslikka ta’siri, ularning ilmiy ahamiyati ochib beriladi.
Bu masala xususida N.Habibullaev, O‘.Yormuhammedov, Q.Inoyatov,
D.Rahimova va I.Jabborov 1
kabilar vaqtli matbuotda hamda R.Almeev, I.Ilalov,
G.Fuzailova va M.Xasanova, M.Bekmurodov va M.Rashidova, D.Kuryazova 2
va
boshqa mutaxassislar maxsus tadqiqot, o‘quv qo‘llanma, darsliklarda o‘z fikr-
mulohazalarini bildirganlar. Ularning mulohazalari umumlashtirilib, mustaqil
O‘zbekistonda muzeylar taraqqiyoti uchun me’yoriy-huquqiy baza yaratgan
hujjatlar xronologik tartibda tahlil etildi.
Xalqimiz mustaqillikka erishgach, O‘zbekiston hududida joylashgan
muzeylar faoliyatini takomillashtirish ishlari boshlandi. Ular xalqning ma’naviy-
axloqiy kamolotida yanada muhim o‘rin egallay boshladi. Qadriyatlarimizni, boy
tariximizni, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlar
bilan muzey ekspozitsiyalari boyitildi. Shuningdek, muzeylarni jahon
standartlariga moslashtirish, jahonga tanitish, ulardan yoshlarimiz ongida milliy
g‘urur va iftixor, milliy g‘oyaning o‘rin olishiga muhim omil bo‘lishi, yoshlarda
Vatanga sadoqat tuyg‘ularini shakllantirishga alohida e’tibor berildi. Jahon
muzeyshunosligi tajribalarini qo‘llashga zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida
1
Жабборов И., Раҳимова Д. Замонавий музейшуносликнинг долзарб муаммолари // Мозийдан садо. –
Тошкент, 2003. - № 1 (7). – Б. 10-12.; Иноятов Қ. Ватанга муҳаббат шу ерда туғилади // Мозийдан садо. –
Тошкент, 1999. – № 3. – Б. 4-7.; Ҳабибуллаев Н. Ўзбек музейларининг истиқболи // Мозийдан садо. –
Тошкент, 1999. – № 1-2. – Б. 12-13.; Ёрмуҳаммедов Ў. Нажотбахш қарор // Гулистон – Тошкент, 1995. – № 2.
– Б. 28-29.
2
Бекмуродов М., Рашидова М. Музейшунослик. – Тошкент: Ворис-Али, 2006. – 102 б.; Илалов И.
Музееведение. – Ташкент: Мусиқа, 2006. – 357 с.; Kuryazova D.T. Muzey ishi tarixi va nazariyasi. Kasb-hunar
kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi , 2007. – 160 b.; Фузаилова Г., Хасанова М.
Музееведение. – Ташкент: Фан ва технологиялар босмахонаси, 2008. - 192 с.; Альмеев Р. Бухара – город
музей. – Ташкент: Фан, 1999. – 205 с.; Его же. Музеи Узбекистана и социально-культурные перспективы их
развития. – Ташкент: Г. Гулям, 2007. – 268 с.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_2.png)
![O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi Farmoni qabul
qilindi. Ushbu hujjat O‘zbekistondagi muzeylar faoliyatida burilish nuqtasi bo‘lib,
ularning tarixida yangi davr boshlanganini anglatadi.
Mustaqillik davrida muzeyshunoslik va muzey ishiga oid dastlabki maxsus
hujjat O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 23 dekabrda
qabul qilingan «Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash chora-tadbirlari
to‘g‘risidagi» qarori bo‘ldi 3
. Albatta, bu hujjat o‘z davri uchun muhim ahamiyat
kasb etdi. Unda respublika muzeylarining vazifalari, istiqbollari belgilab berildi.
Jumladan, Madaniyat ishlari vazirligiga muzeylar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi
idoralararo jamoatchilik kengashi tuzish vazifasi topshirildi.
Hujjatda O‘zbekiston muzey boyliklari fondi to‘g‘risidagi Nizomni,
muzeylarda saqlanayotgan tarixiy-madaniy boyliklarni ro‘yxatga olish, jamlash va
saqlash tartibi to‘g‘risida yo‘riqnoma ishlab chiqish va tasdiqlatish ko‘zda tutildi.
Qarorda O‘zbekiston fuqarolarini chet ellarda saqlanayotgan tarixiga oid osori-
atiqalar bilan tanishtirish hamda muzeylardagi noyob eksponatlar orqali tarixni va
bugungi yutuqlarni keng targ‘ib etish uchun belgilangan xalqaro tartib asosida
xorijiy mamlakatlar muzeylari bilan o‘zaro ko‘rgazmalar ayirboshlash yuzasidan
aniq tadbirlar rejasi ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi belgilandi. Hujjatda
«O‘zbekturizm» milliy kompaniyasi, «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy
aviakompaniyasi va boshqa manfaatdor tashkilotlar hisobidan mamlakatimiz
muzeylarida saqlanayotgan noyob eksponatlarni jahon miqyosida targ‘ib etishga
yo‘naltirilgan reklama mahsulotlarini muntazam chiqarib turishni tashkil etish
topshirildi. Alohida e’tibor muzeylardagi eksponatlarning uzoq saqlanishini
ta’minlash, ularni ta’mirlash va asl holicha saqlab qolish maqsadida vazirlik
huzurida xo‘jalik hisobida ish ko‘ruvchi, chet el sarmoyalarini jalb etib, qo‘shma
korxonalar barpo etish hisobiga mahsulot ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi
ilmiy ishlab chiqarish markazini tashkil etish lozimligiga e’tibor qaratildi.
O‘zbekiston Respublikasidagi muzeylar ishining yagona tizimini vujudga
keltirish, ular faoliyatini muvofiqlashtirish va uslubiy yordam ko‘rsatish uchun
3
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 23 декабрда қабул қилинган «Республика
музейлар фаолиятини яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори // Халқ сўзи, 1994 йил 24 декабрь.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_3.png)
![O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligining markaziy apparati
tarkibida uchta xodimdan iborat Muzey ishlari bosh boshqarmasini tuzish ko‘zda
tutildi. Qarorda malakali kadrlar tayyorlash ham nazardan chetda qolmadi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi hamda
«O‘zistiqbolstat» davlat qo‘mitasiga 1995–1996 o‘quv yilidan O‘zbekiston
Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligining talabnomasi asosida oliy ma’lumotli
muzeyshunos mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha tegishli o‘rinlar ajratish
topshirildi.
Qarorning 2-ilovasida 1995–1997 yillari «O‘zbekiston davlat san’at muzeyi»
(Toshkent) 4
, «O‘zbekiston san’ati va madaniyati davlat muzey»larini (Samarqand)
ta’mirlash, «O‘zbekiston davlat tabiat muzeyi» va uning fondlari uchun yangi
inshoot bunyod etish ko‘zda tutildi. Rejalashtirilgan ishlar respublika byudjeti
mablag‘lari hisobidan amalga oshirilishi ko‘rsatildi. Inshootlarni zamonaviy
jihozlashga zarur bo‘lgan texnika vositalarini sotib olish uchun ham mablag‘
ajratish belgilandi. Bugungi kunda yuqoridagi ishlar amalga oshirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklariga, o‘z
hududlaridagi muzeylar ishini takomillashtirish, ularni ta’mirlash va yangilarini
qurish bo‘yicha tegishli chora-tadbirlarni belgilashlari kerakligi ta’kidlandi.
Mamlakat muzeylarida saqlanayotgan va saqlanishi lozim bo‘lgan nodir ashyolarni
qayta ro‘yxatdan o‘tkazish topshirildi. Chet ellarga ko‘rgazma uchun olib chiqib
ketilmaydigan noyob osori-antiqalar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tasdig‘iga kiritilishi lozimligi uqtirildi. Shuningdek, mutasaddi
vazirliklarga xorijiy mamlakatlarda ko‘rgazmalar o‘tkazish tartibini, O‘zbekiston
muzeylari fondidan noyob eksponatlarni olib borish me’yorlarini ishlab chiqib,
birgalikda tasdiqlash buyurildi. Noyob eksponatlarning daxlsiz saqlanishini va
respublikamizga qaytarib olib kelishni ta’minlashga alohida e’tibor berish hamda
muzeylarning rahbarlari va boshqa tegishli mansabdor shaxslarning javobgarlik
darajasi nazarda tutilishi lozimligi alohida ta’kidlandi.
4
Музейнинг ХХ аср 30 -йилларида ташкил топиши ва фаолияти ҳақида архив маълумотлари ҳам мавжуд.
Қаранг: ЎзР МДА, Р–94-фонд, 5-рўйхат, 1805-иш, 1-варақ.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_4.png)
![Ushbu hujjat endigina mustaqillikka erishgan yosh davlatning
muzeyshunoslik va muzey ishiga katta e’tibori timsolidir. Hozirgi kunda tarixiy
durdonalarni asrab-avaylash, o‘tmish osori-atiqalarini, nodir qo‘lyozmalarni ilmiy
jihatdan o‘rganish har taraflama tadqiq etilishiga jiddiy e’tibor berilmoqda.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvarda qabul
qilingan «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish
to‘g‘risida»gi Farmoni muzeylar maqomini yuksaltirishga qaratilgani bilan
qimmatlidir.
Ushbu Farmonda O‘zbekiston hududida qadimdan shakllangan muzeylar
tizimini yanada takomillashtirish, ularni xalqning ma’naviy-axloqiy kamolotida
tutgan o‘rnini yuksaltirish, muzey fondlarida saqlanib kelinayotgan xalqimizning
boy tarixini, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlarni
avaylab-asrash lozimligi ta’kidlandi. Ularni o‘rganish, boyitib borish, dunyoga olib
chiqish va targ‘ib etish, xalqimiz ongida milliy g‘urur va iftixor, istiqlol va
Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kuchaytirish yo‘lida keng foydalanish lozimligi
ko‘rsatildi. Muzeylarni zamon talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan
ta’minlash, moddiy-texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligining
eng ilg‘or tajribalarini qo‘llash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish lozimligi
ta’kidlandi 5
.
Farmonning birinchi bandida O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari
vazirligi va tegishli idoralarga mavjud barcha turdagi muzeylar faoliyatini
muvofiqlashtirish, zarur ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida
«O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etilishi ko‘zda tutildi.
«O‘zbekmuzey» uning bo‘lim va korxonalari, muzeylarning asosiy va
qo‘shimcha faoliyatidan olinadigan daromadlari besh yil muddatga barcha
soliqlardan, bojxona va boshqa to‘lovlardan ozod etilishi ko‘zda tutilgan. Soliqdan
ozod etilishi natijasida yig‘ilgan mablag‘larni sohani yanada rivojlantirishga, uning
moddiy-texnika negizini mustahkamlashga, xodimlarni ijtimoiy-iqtisodiy
muhofaza qilish ishlariga sarflanishi nazarda tutilgan. Turli tashkilot va
5
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш
тўғрисида»ги Фармони. 1998 йил 12 январь // Халқ сўзи, 1998 йил 13 январь.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_5.png)
![homiylarning daromaddan to‘laydigan soliq bo‘yicha bazasi ularning muzeylar
faoliyatini yaxshilash uchun o‘tkazadigan pul mablag‘lari miqdoriga monand
qisqartirilishi belgilab qo‘yilgan.
Muzey ishining yangi bosqichidagi «O‘zbekmuzey» faoliyatining asosiy
yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonida quyidagicha
belgilandi:
- muzeylarda o‘zbek xalqining boy madaniy merosi, uning insoniyat
tarixidagi o‘rni, taraqqiyot bosqichlarini haqqoniy aks ettirish hamda zamonaviy
rivojlanish istiqbollarini chuqur o‘rganib, milliy mustaqillik g‘oyalariga mos
ekspozitsiyalar yaratish, muzeyshunoslikda umummilliy siyosatning amalga
oshirilishini ta’minlash;
- mamlakatimiz fuqarolarini chet ellarda saqlanayotgan osori-atiqalar bilan
keng tanishtirish hamda muzeylardagi noyob eksponatlar orqali xalq ongida
umumbashariy qadriyatlarga, ulkan va boy milliy – madaniy merosimizga hurmat-
ehtirom, Vatanimizning buyuk kelajagiga komil ishonch tuyg‘ularini tarbiyalash;
- muzeyshunoslik sohasida xalqaro aloqalarni, o‘zaro foydali hamkorlikni
rivojlantirish. O‘zbekistonda va xorijda keng ko‘rgazma faoliyati orqali
mamlakatimizning boy tarixi, bugungi yutuqlarini dunyo jamoatchiligiga tanitish.
Muzeylarda saqlanayotgan noyob eksponatlarni jahon miqyosida targ‘ib etish;
- hududiy idoraviy bo‘ysunishidan va mulkchilik shaklidan qat’i nazar,
muzey faoliyati bilan shug‘ullanuvchi barcha tashkilotlar ishini muvofiqlashtirish,
ilmiy muassasalarni muzeyshunoslikni rivojlantirishda faol ishtirok etishga jalb
qilish;
- muzeyshunoslikka zamonaviy texnik vositalarni tatbiq etish, ulardan
samarali foydalanishga oid dasturlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishga
ko‘maklashish 6
.
Farmonda yana bir muhim masalaga alohida e’tibor qaratildiki, bu osori-
atiqalarni muhofaza qilish bilan bog‘liqdir. Noyob madaniy boyliklarni asrash,
mamlakatdan olib chiqish, mamlakatga olib kirish va boshqa masalalar bilan
6
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш
тўғрисида»ги Фармони. 1998 йил 12 январь // Халқ сўзи, 1998 йил 13 январь.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_6.png)
![bog‘liq butun mas’uliyat O‘zbekiston Respublikasidagi Madaniyat ishlari vazirligi,
Fanlar akademiyasi, Ichki ishlar vazirligi, Davlat bojxona qo‘mitasi, Tashqi ishlar
vazirligi va Milliy xavfsizlik xizmati zimmasiga yuklatildi.
Keyingi bandida O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi,
Badiiy akademiya va Davlat matbuot qo‘mitasi mamlakatimiz aholisining
muzeyshunoslik madaniyatini oshirish, ularni merosimiz va qadriyatlarimizdan
xabardor qilib borish hamda mutaxassislar muzey xodimlarining muzeyshunoslik
bo‘yicha ilmiy ishlarini chop etish, bu sohadagi yutuqlarni targ‘ib qilish, muzey
xodimlarining kasbiy malakasini oshirish maqsadida uch oyda bir marta chop
etiladigan ilmiy-amaliy, ma’naviy-ma’rifiy, rangli «Moziydan sado» jurnalini
ta’sis etish topshirildi.
«O‘zbekturizm» milliy kompaniyasi, «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy
aviakompaniyasi va boshqa manfaatdor tashkilotlar bilan birgalikda yetakchi
muzey va qo‘riqxonalarni o‘z ichiga olgan maxsus xalqaro turistik yo‘nalishlar
(turlar) tashkil etish, ularga xorijiy sayyohlarni jalb etish yuzasidan chora-
tadbirlarni amalga oshirish lozimligi ham ushbu Farmonda ta’kidlangan. Farmon
so‘ngida Vazirlar Mahkamasiga uning bajarilishini ta’minlash yuzasidan tegishli
Qaror qabul qilish topshirilgan.
Albatta, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonini hech
mubolag‘asiz O‘zbekistonda muzeyshunoslik va muzey ishida, uning rivojlanish
istiqbollarini belgilashda dasturulamal hujjat ekanligini ta’kidlamoq lozim.
Holbuki, muzeyshunoslik va muzey ishi tarixini o‘rganar ekanmiz, Rossiya
imperiyasi, sovetlar davrida ham bu kabi keng qamrovli hujjat bo‘lmaganligini
alohida ta’kidlash zarur. Farmonda sohaning barcha jihatlari va ularni
takomillashtirish ishlari ko‘rsatib berilgan.
Ushbu Farmonning bajarilishini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 5 martdagi «Muzeylar faoliyatini
tubdan qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida»gi qarori chiqdi 7
. Mazkur qarorga
binoan muzey ishlarini yaxshilash borasida qator ishlar amalga oshirildi.
7
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 5 мартда қабул қилинган «Музейлар
фаолиятини тубдан қўллаб-қувватлаш масалалари тўғрисида»ги қарори // Халқ сўзи, 1998 йил 15 март.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_7.png)
![2. «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonunning ahamiyati. 2008 yil 12 sentyabrda
O‘zbekiston Respublikasining «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonuni qabul qilindi 8
.
Ushbu Qonunning maqsadi muzeylarning tashkil etilishi va faoliyati sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Qonun 8 bob, 36 moddadan iborat bo‘lib,
1- bobda umumiy qoidalar, ya’ni Qonunning maqsadi, muzeylar to‘g‘risidagi
qonun hujjatlari, asosiy tushunchalar o‘z ifodasini topgan. 2-bobda Muzeylarni
boshqarish, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining muzeylarni
boshqarish sohasidagi vakolatlari, O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport
ishlari vazirligining muzeylarni boshqarish sohasidagi vakolatlari, Mahalliy davlat
hokimiyati organlarining muzeylarni boshqarish sohasidagi vakolatlari o‘z aksini
topgan. 3-bobda Milliy muzey fondi, Milliy muzey fondining tarkibi, Muzey
ashyolari va muzey kolleksiyalarini Milliy muzey fondi tarkibiga kiritish , Muzey
ashyolari va muzey kolleksiyalarini Milliy muzey fondi tarkibidan chiqarish,
Milliy muzey fondining Davlat katalogini yuritish, Muzey ashyolari va muzey
kolleksiyalarini O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish, Milliy muzey fondi
tarkibiga kiritilgan muzey ashyolari va muzey kolleksiyalarining fuqorolik
muomalasi xususiyatlari, Milliy muzey fondi tarkibiga kiritilgan muzey ashyolari
va muzey kolleksiyalari bo‘lgan mulk shakllari yoritilgan. 4-bobda Milliy muzey
fondining davlatga tegishli qismi, Milliy muzey fondining davlatga tegishli qismi
tarkibi, Milliy muzey fondining davlatga tegishli qismi tarkibiga kiritilgan muzey
ashyolari va muzey kolleksiyalarini tasarrufdan chiqarish, Milliy muzey fondining
davlatga tegishli qismi xolati ustidan davlat nazorati xaqidagi masalalar qamrab
olingan. 5-bobda Milliy muzey fondining davlatga tegishli bo‘lmagan qismi,
Milliy muzey fondining davlatga tegishli bo‘lmagan qismi tarkibi, Muzey
ashyolarini va muzey kolleksiyalarini Milliy muzey fondining davlatga tegishli
bo‘lmagan qismi tarkibiga kiritish, Muzey ashyolari va muzey kolleksiyalarini
Milliy muzey fondining davlatga tegishli bo‘lmagan qismi tarkibidan chiqarish,
Milliy muzey fondining davlatga tegishli bo‘lmagan qismi tarkibiga kiritilgan
8
Ўзбекистон Республикасининг «Музейлар тўғрисида»ги Қонуни. 2008 йил 12 сентябрь // Ўзбекистон
Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2008 йил 37–38-сон. – Б. 12-20.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_8.png)
![muzey ashyolari va muzey kolleksiyalarini hisobga olish hamda saqlash, Milliy
muzey fondining davlatga tegishli bo‘lmagan qismi holati ustidan davlat nazorati,
Milliy muzey fondining davlatga tegishli bo‘lmagan qism tarkibiga kiritilgan
muzey ashyolari va muzey kolleksiyalariga oid bitimlar; 6-bobda Muzeylarni
tashkil etish, Muzeylarni tashkil etish maqsadlari, Muzeylarni tashkil etish
shartlari, Muzeylarning turlari va toifalari, Muzeylarni tashkil etish, qayta tashkil
etish va tugatish tartibi, Muzeylarni moliyalashtirish, Muzeylarga beriladigan
imtiyozlar, Muzeylarning xalqaro hamkorlig; 7-bobda Milliy muzey fondining
ochiqligini ta’minlash, Muzey ashyolari va muzey kolleksiyalarini kiib ko‘rish,
Muzey ashyolari va muzey kolleksiyalarini e’lon qilishkabilar o‘z aksini topgan.
Milliy muzey fondi, Milliy muzey fondi tarkibiga kiritilgan muzey ashyolari va
muzey kolleksiyalarining fuqarolik muomalasi xususiyatlari, Milliy muzey
fondining davlatga tegishli qismi, Milliy muzey fondining davlatga tegishli
bo‘lmagan qismi, muzeylarni tashkil etish, Milliy muzey fondining ochiqligini
ta’minlash hamda yakunlovchi qoidalar o‘z aksini topgan. Mazkur Qonun
yuzasidan qator loyihalar ishlab chiqib, muhokama uchun bir necha vazirlikka
taqdim etildi.
Hukumat tomonidan muzey ishlarini yaxshilashga yo‘naltirilgan farmon,
qonun, qarorlar bugungi kunda muzeylar hayotiga tatbiq etilmoqda.
Mustaqillik davrida m uzey ishi va uning me’yoriy-huquqiy asoslarini tadqiq
va tahlil etish natijasida quyidagilar aniqlandi:
- O‘zbekistonda muzeylar va muzey ishiga davlat siyosati darajasida e’tibor
berilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 1998 yil 12
yanvardagi Farmoniga ko‘ra, muzeylar tomonidan o‘z faoliyati takomillashuvini
jahon andozalariga moslab, ilmiy konsepsiya va dasturlar ishlab chiqilgani
kuzatildi.
- Muzey tarmoqlarining istiqboli belgilanib, O‘zbekiston Respublikasi tarixi
uchun muhim ilmiy va tarixiy ahamiyatga ega yodgorliklarni yangilash;
zamonaviy ekspozitsiya va ko‘rgazmalarni ochish; arxeologik, etnografik
eksponatlarni ta’mirlash; nashr etish faoliyatini kengaytirish, jumladan, ilmiy](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_9.png)
![to‘plamlar hamda qo‘riqxona shaharlar va ulardagi yodgorliklarning yo‘l
ko‘rsatkichini tayyorlash kabi ishlar amalga oshirilgani aniqlandi.
- Muzeylar va muzey ishining yangi huquqiy bazasi yaratilishi yangi kadrlar
va mutaxassislar bilan mazkur sohani ta’minlash uchun zamin yaratdi.
- «O‘zbekmuzey» jamg‘armasining ta’sis etilishi, barcha muzeylar
faoliyatini bir tizimga, milliy g‘oya va qadriyatlar ruhi asosida ekspozitsiyalarni
qayta ko‘rib chiqish, muzeylarni zamonaviy texnik vositalar bilan ta’minlash,
binolarni ta’mirlash, eksponatlar to‘g‘risida kataloglar yaratishga xizmat qilgani
ko‘rsatildi.
- Mustaqillik davrida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va O‘zbekiston
Respublikasining «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonuni mamlakatda muzeylar ishining
asosiy yo‘nalishini aniqlab, uning istiqbolini belgilab berdi.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_10.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Almeev R. Buxara – gorod muzey. – Tashkent: Fan, 1999.; Yego je. Muzei
Uzbekistana i sotsialno-kulturnыe perspektivы ix razvitiya. – Tashkent: G.
Gulyam, 2007.
2. Bekmurodov M., Rashidova M. Muzeyshunoslik. – Toshkent: Voris-Ali, 2006.
3.Ilalov I. Muzeevedenie. – Tashkent: Musiqa, 2006.
4.Kuryazova D.T. Muzey ishi tarixi va nazariyasi. Kasb-hunar kollejlari uchun
o‘quv qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi , 2007.
5.Fuzailova G., Xasanova M. Muzeevedenie. – Tashkent: Fan va texnologiyalar
bosmaxonasi, 2008.
6.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 23 dekabrda qabul
qilingan «Respublika muzeylar faoliyatini yaxshilash chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi qarori // Xalq so‘zi, 1994 yil 24 dekabr
7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Muzeylar faoliyatini tubdan
yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni. 1998 yil 12 yanvar // Xalq
so‘zi, 1998 yil 13 yanvar.
8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Muzeylar faoliyatini tubdan
yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni. 1998 yil 12 yanvar // Xalq
so‘zi, 1998 yil 13 yanvar.
9.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 5 martda qabul
qilingan «Muzeylar faoliyatini tubdan qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida»gi
qarori // Xalq so‘zi, 1998 yil 15 mart.
10.O‘zbekiston Respublikasining «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonuni. 2008 yil 12
sentyabr // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2008 yil 37–38-
son.](/data/documents/36a8069e-e198-411b-af70-d7c4bc92ebf4/page_11.png)
Mustaqillik davrida muzey ishi va u ning me’yoriy-huquqiy asoslari Reja: 1. Mustaqillik davrida muzey ishining takomillashuvi. 2. «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonunning ahamiyati.
1. Mustaqillik davrida muzey ishining takomillashuvi. O‘zbekiston istiqloli respublikamiz ma’naviy hayotida yangi istiqbollarni ochdi. Xususan, jamiyat va inson hayotida muhim o‘rin tutuvchi muzey va muzeyshunoslikka davlat siyosati darajasida e’tibor berildi. Ushbu qismda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Farmoni, Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari, «O‘zbekmuzey» tashkilotining ta’sis etilishi, «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishi hamda ularning ma’naviy hayotda, muzeylar faoliyati, muzeyshunoslikka ta’siri, ularning ilmiy ahamiyati ochib beriladi. Bu masala xususida N.Habibullaev, O‘.Yormuhammedov, Q.Inoyatov, D.Rahimova va I.Jabborov 1 kabilar vaqtli matbuotda hamda R.Almeev, I.Ilalov, G.Fuzailova va M.Xasanova, M.Bekmurodov va M.Rashidova, D.Kuryazova 2 va boshqa mutaxassislar maxsus tadqiqot, o‘quv qo‘llanma, darsliklarda o‘z fikr- mulohazalarini bildirganlar. Ularning mulohazalari umumlashtirilib, mustaqil O‘zbekistonda muzeylar taraqqiyoti uchun me’yoriy-huquqiy baza yaratgan hujjatlar xronologik tartibda tahlil etildi. Xalqimiz mustaqillikka erishgach, O‘zbekiston hududida joylashgan muzeylar faoliyatini takomillashtirish ishlari boshlandi. Ular xalqning ma’naviy- axloqiy kamolotida yanada muhim o‘rin egallay boshladi. Qadriyatlarimizni, boy tariximizni, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlar bilan muzey ekspozitsiyalari boyitildi. Shuningdek, muzeylarni jahon standartlariga moslashtirish, jahonga tanitish, ulardan yoshlarimiz ongida milliy g‘urur va iftixor, milliy g‘oyaning o‘rin olishiga muhim omil bo‘lishi, yoshlarda Vatanga sadoqat tuyg‘ularini shakllantirishga alohida e’tibor berildi. Jahon muzeyshunosligi tajribalarini qo‘llashga zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida 1 Жабборов И., Раҳимова Д. Замонавий музейшуносликнинг долзарб муаммолари // Мозийдан садо. – Тошкент, 2003. - № 1 (7). – Б. 10-12.; Иноятов Қ. Ватанга муҳаббат шу ерда туғилади // Мозийдан садо. – Тошкент, 1999. – № 3. – Б. 4-7.; Ҳабибуллаев Н. Ўзбек музейларининг истиқболи // Мозийдан садо. – Тошкент, 1999. – № 1-2. – Б. 12-13.; Ёрмуҳаммедов Ў. Нажотбахш қарор // Гулистон – Тошкент, 1995. – № 2. – Б. 28-29. 2 Бекмуродов М., Рашидова М. Музейшунослик. – Тошкент: Ворис-Али, 2006. – 102 б.; Илалов И. Музееведение. – Ташкент: Мусиқа, 2006. – 357 с.; Kuryazova D.T. Muzey ishi tarixi va nazariyasi. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi , 2007. – 160 b.; Фузаилова Г., Хасанова М. Музееведение. – Ташкент: Фан ва технологиялар босмахонаси, 2008. - 192 с.; Альмеев Р. Бухара – город музей. – Ташкент: Фан, 1999. – 205 с.; Его же. Музеи Узбекистана и социально-культурные перспективы их развития. – Ташкент: Г. Гулям, 2007. – 268 с.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi Farmoni qabul qilindi. Ushbu hujjat O‘zbekistondagi muzeylar faoliyatida burilish nuqtasi bo‘lib, ularning tarixida yangi davr boshlanganini anglatadi. Mustaqillik davrida muzeyshunoslik va muzey ishiga oid dastlabki maxsus hujjat O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 23 dekabrda qabul qilingan «Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risidagi» qarori bo‘ldi 3 . Albatta, bu hujjat o‘z davri uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Unda respublika muzeylarining vazifalari, istiqbollari belgilab berildi. Jumladan, Madaniyat ishlari vazirligiga muzeylar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi idoralararo jamoatchilik kengashi tuzish vazifasi topshirildi. Hujjatda O‘zbekiston muzey boyliklari fondi to‘g‘risidagi Nizomni, muzeylarda saqlanayotgan tarixiy-madaniy boyliklarni ro‘yxatga olish, jamlash va saqlash tartibi to‘g‘risida yo‘riqnoma ishlab chiqish va tasdiqlatish ko‘zda tutildi. Qarorda O‘zbekiston fuqarolarini chet ellarda saqlanayotgan tarixiga oid osori- atiqalar bilan tanishtirish hamda muzeylardagi noyob eksponatlar orqali tarixni va bugungi yutuqlarni keng targ‘ib etish uchun belgilangan xalqaro tartib asosida xorijiy mamlakatlar muzeylari bilan o‘zaro ko‘rgazmalar ayirboshlash yuzasidan aniq tadbirlar rejasi ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi belgilandi. Hujjatda «O‘zbekturizm» milliy kompaniyasi, «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi va boshqa manfaatdor tashkilotlar hisobidan mamlakatimiz muzeylarida saqlanayotgan noyob eksponatlarni jahon miqyosida targ‘ib etishga yo‘naltirilgan reklama mahsulotlarini muntazam chiqarib turishni tashkil etish topshirildi. Alohida e’tibor muzeylardagi eksponatlarning uzoq saqlanishini ta’minlash, ularni ta’mirlash va asl holicha saqlab qolish maqsadida vazirlik huzurida xo‘jalik hisobida ish ko‘ruvchi, chet el sarmoyalarini jalb etib, qo‘shma korxonalar barpo etish hisobiga mahsulot ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi ilmiy ishlab chiqarish markazini tashkil etish lozimligiga e’tibor qaratildi. O‘zbekiston Respublikasidagi muzeylar ishining yagona tizimini vujudga keltirish, ular faoliyatini muvofiqlashtirish va uslubiy yordam ko‘rsatish uchun 3 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 23 декабрда қабул қилинган «Республика музейлар фаолиятини яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори // Халқ сўзи, 1994 йил 24 декабрь.
O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligining markaziy apparati tarkibida uchta xodimdan iborat Muzey ishlari bosh boshqarmasini tuzish ko‘zda tutildi. Qarorda malakali kadrlar tayyorlash ham nazardan chetda qolmadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi hamda «O‘zistiqbolstat» davlat qo‘mitasiga 1995–1996 o‘quv yilidan O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligining talabnomasi asosida oliy ma’lumotli muzeyshunos mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha tegishli o‘rinlar ajratish topshirildi. Qarorning 2-ilovasida 1995–1997 yillari «O‘zbekiston davlat san’at muzeyi» (Toshkent) 4 , «O‘zbekiston san’ati va madaniyati davlat muzey»larini (Samarqand) ta’mirlash, «O‘zbekiston davlat tabiat muzeyi» va uning fondlari uchun yangi inshoot bunyod etish ko‘zda tutildi. Rejalashtirilgan ishlar respublika byudjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshirilishi ko‘rsatildi. Inshootlarni zamonaviy jihozlashga zarur bo‘lgan texnika vositalarini sotib olish uchun ham mablag‘ ajratish belgilandi. Bugungi kunda yuqoridagi ishlar amalga oshirildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklariga, o‘z hududlaridagi muzeylar ishini takomillashtirish, ularni ta’mirlash va yangilarini qurish bo‘yicha tegishli chora-tadbirlarni belgilashlari kerakligi ta’kidlandi. Mamlakat muzeylarida saqlanayotgan va saqlanishi lozim bo‘lgan nodir ashyolarni qayta ro‘yxatdan o‘tkazish topshirildi. Chet ellarga ko‘rgazma uchun olib chiqib ketilmaydigan noyob osori-antiqalar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdig‘iga kiritilishi lozimligi uqtirildi. Shuningdek, mutasaddi vazirliklarga xorijiy mamlakatlarda ko‘rgazmalar o‘tkazish tartibini, O‘zbekiston muzeylari fondidan noyob eksponatlarni olib borish me’yorlarini ishlab chiqib, birgalikda tasdiqlash buyurildi. Noyob eksponatlarning daxlsiz saqlanishini va respublikamizga qaytarib olib kelishni ta’minlashga alohida e’tibor berish hamda muzeylarning rahbarlari va boshqa tegishli mansabdor shaxslarning javobgarlik darajasi nazarda tutilishi lozimligi alohida ta’kidlandi. 4 Музейнинг ХХ аср 30 -йилларида ташкил топиши ва фаолияти ҳақида архив маълумотлари ҳам мавжуд. Қаранг: ЎзР МДА, Р–94-фонд, 5-рўйхат, 1805-иш, 1-варақ.
Ushbu hujjat endigina mustaqillikka erishgan yosh davlatning muzeyshunoslik va muzey ishiga katta e’tibori timsolidir. Hozirgi kunda tarixiy durdonalarni asrab-avaylash, o‘tmish osori-atiqalarini, nodir qo‘lyozmalarni ilmiy jihatdan o‘rganish har taraflama tadqiq etilishiga jiddiy e’tibor berilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvarda qabul qilingan «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni muzeylar maqomini yuksaltirishga qaratilgani bilan qimmatlidir. Ushbu Farmonda O‘zbekiston hududida qadimdan shakllangan muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ularni xalqning ma’naviy-axloqiy kamolotida tutgan o‘rnini yuksaltirish, muzey fondlarida saqlanib kelinayotgan xalqimizning boy tarixini, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi noyob, nodir eksponatlarni avaylab-asrash lozimligi ta’kidlandi. Ularni o‘rganish, boyitib borish, dunyoga olib chiqish va targ‘ib etish, xalqimiz ongida milliy g‘urur va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kuchaytirish yo‘lida keng foydalanish lozimligi ko‘rsatildi. Muzeylarni zamon talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash, moddiy-texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligining eng ilg‘or tajribalarini qo‘llash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish lozimligi ta’kidlandi 5 . Farmonning birinchi bandida O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi va tegishli idoralarga mavjud barcha turdagi muzeylar faoliyatini muvofiqlashtirish, zarur ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida «O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etilishi ko‘zda tutildi. «O‘zbekmuzey» uning bo‘lim va korxonalari, muzeylarning asosiy va qo‘shimcha faoliyatidan olinadigan daromadlari besh yil muddatga barcha soliqlardan, bojxona va boshqa to‘lovlardan ozod etilishi ko‘zda tutilgan. Soliqdan ozod etilishi natijasida yig‘ilgan mablag‘larni sohani yanada rivojlantirishga, uning moddiy-texnika negizini mustahkamlashga, xodimlarni ijtimoiy-iqtisodiy muhofaza qilish ishlariga sarflanishi nazarda tutilgan. Turli tashkilot va 5 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида»ги Фармони. 1998 йил 12 январь // Халқ сўзи, 1998 йил 13 январь.