O qish malakasini shakllantirish ʻ Reja: 1. Ifodali o qishning ilk qadamlari. ʻ 2. Ifodali o qishda nafas, ovoz va talaffuzning o rni. ʻ ʻ 3. Ifodali o qish vositalari. ʻ

Badiiy asarni o qish adabiyot darslarining o zagini tashkil qiladi. Aslida,ʻ ʻ adabiyot darslarining yaxshi yoki yomonligi, ularning samaradorligi bevosita asarni o qishning qay darajada yo lga qo yilgani bilan chambarchas bog liqdir. ʻ ʻ ʻ ʻ Ifodali o qish ana shunday samarali yo llardan biridir. Ammo uni amalga oshirish ʻ ʻ uchun nimalar qilish kerak? Ifodali nutq san’atini o rganishning muhim vositalaridan biri badiiy asarlarni ʻ ko proq mutolaa qilishdir. Asarning mazmun-mohiyati, qahramonlar xarakter- ʻ xususiyati, maqsad va intilishlari chuqur o rganilgandagina og zaki tarzda asar ʻ ʻ mazmuniga mos ohang va intonatsiya paydo bo ladi. Badiiy asarlarni mutolaa ʻ qilish o quvchining dunyoqarashini kengaytirish barobarida adabiy tilni puxta ʻ o zlashtirishga, ifodali o qish san’atini egallashga yaqindan yordam beradi. ʻ ʻ O quvchilarning kitob bilan muloqoti ikki holatda amalga oshadi: sinfda va ʻ uyda. Har ikki holatning uyg unligi ish samarasiga kafolat bo la oladi. Zero, sinfda ʻ ʻ o qilgan paytda o quvchilar mazkur badiiy matnning o qilish ohanglari bilan ʻ ʻ ʻ tanishadi, uning ifoda tarziga e’tibor bera boshlaydi. Ayni paytda, uyda o qilgan ʻ matnda o quvchi nigohi uning asl mohiyatiga mazmuniga qaratiladi. ʻ Badiiy asarni o qishda so zlarni to g ri, aniq talaffuz qilish talab etiladi. Bir ʻ ʻ ʻ ʻ ozgina noto g ri talaffuz ham she’r, hikoya, umuman, badiiy asar mazmuniga soya ʻ ʻ solishi mumkin. O qituvchi to g ri, chiroyli, maqsadga muvofiq ifodali o qish bilan birga ʻ ʻ ʻ ʻ noto g ri, xunuk, maqsadga muvofiq bo lmagan o qishni o quvchilarning ko z ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o ngida “ko rsatib berish” joiz. Buning uchun bitta gapni ikki xil ohangda o qib ʻ ʻ ʻ berish mumkin. Agar o quvchilar unga yetarlicha e’tibor qila olmasalar bu o qishni ʻ ʻ takrorlash ham zarar qilmaydi. Bunday takrorlash tufayli o quvchilar asosiy diqqat ʻ e’toborni o qituvchi ko zda tutgan maqsadga qarata oladi. ʻ ʻ Ifodali o qishdagi asosiy talablar qatoriga quyidagilarni ko rsatish mumkin: ʻ ʻ - Tovushlarni to g ri talaffuz qilish; ʻ ʻ - Mantiqiy talab taqozosiga ko ra tovushni yuqorilatish yoki pasaytirish; ʻ - Nutq jarayonidagi zaruriy to xtamlar; ʻ - Alohida ajratilishi zarur bo lgan so zlarga urg u berish; ʻ ʻ ʻ

- Hikoyalash tempi va boshqalar Ifodali o qish muallif badiiy niyatini qaytadan kashf qilish imkonini beradi,ʻ muallifning san’atkorligini, qolaversa, badiiy matnning san’atga oid mohiyatini bevosita tasavvur etish va his qilish imkonini beradi. Ifodali nutq san’atini o rganishning muhim vositalaridan biri badiiy asarlarni ʻ ko proq mutolaa qilishdir. Asarning mazmun mohiyati, qahramonlar xarakter- ʻ xususiyati, maqsad va intilishlari chuqur o rganilgandagina og zaki talqinda asar ʻ ʻ ruhiga mos ohang va intonatsiya paydo bo ladi. Badiiy asarlarni mutolaa qilish ʻ o quvchining dunyoqarashini kengaytirish barobarida adabiy tilni puxta ʻ o zlashtirishga, ifodali o qish san’atini egallashga yaqindan yordam beradi. ʻ ʻ Nutq jarayonida so zlar orasidagi nafas rostlashlar havoning yangi zahirasini ʻ olish va kuchsizlanib borayotgan nafasni tiklash zaruriyati bilan paydo bo ladi. ʻ Nafas ifodali o qishning muhim vositalaridan biri bo lib, u ovoz va nutqni ʻ ʻ tinglovchiga yetkazishda asosiy o rin tutadi. ʻ To g ri nafas olish inson hayoti uchun ham, ifodali o qish uchun ham juda ʻ ʻ ʻ katta ahamiyat kasb etadi. Nutq jarayonida nafas olish me’yori buzilib, o rinsiz ʻ pauzalar qilinsa, o qilayotgan matn mazmuni mantiqan o zgarib, muallif maqsadi ʻ ʻ tinglovchiga tushunarsiz bo lib qoladi. Bu haqida prof. N.Mahmudov shunday ʻ yozadi: “O quvchi nutqida kuzatiladigan kamchiliklardan biri fonatsiya jarayonida ʻ ya’ni nutq hosil qilish paytida nafas olishdagi tartibsizliklar bilan bog liq. ʻ Fonatsiya jarayonida nafas olish va chiqarish fazalari shunday yo lga qo yilishi ʻ ʻ kerakki, nafas olish zo riqishsiz, bir qadar jadalroq, nafas chiqarish esa tekis, bir ʻ me’yorda va davomliroq kechishi lozim. Nafas chiqarish qanchalik davomli uzun bo lsa, shunchalik yaxshi. Zotan, tovush, nutq ayni shu nafas chiqarish jarayonida ʻ hosil bo ladi”. ʻ S.Inomxo jayev, A.Zunnunovlar tomonidan yaratilgan “Ifodali o qish ʻ ʻ asoslari” o quv qo llanmasida nafas faoliyatini yaxshilash uchun besh xil nafas ʻ ʻ mashqi tavsiya qilinadi: 1. Kontrol mashq. Bu nafasning diafragmal-aralash usulda to g ri olishini ʻ ʻ nazorat qilish maqsadida o tkaziladigan mashqdir. Uni o tkazishda tik va erkin ʻ ʻ

turib, ikki qo l bilan ikki qovurg ani bosib, ohista chuqur nafas olinadi va yana astaʻ ʻ sekin nafas chqariladi. Bunda ko krak qafasi va yelka ko tarilmaydi. Chuqur nafas ʻ ʻ yetguncha qovurg a ustiga qo yilgan qo lni ikki yonga ko taradi. Mashq yaxshi ʻ ʻ ʻ ʻ o zlashtirilgunga qadar muntazam davom ettiriladi. ʻ 2. Qorinni tortish mashqi. Bu mashq chuqur nafas olib, o pka havo bilan ʻ to ldirilgach, nafasni chiqarmay, “ushlab” turgan holda qorinni yuqoriga tortish ʻ mashqidir. Mashq qorinni tortib turish ko nikmasi hosil bo lgunga qadar davom ʻ ʻ ettiriladi. 3. Sanash mashqi. Bu diafragmal usulda nafas olib, erkin turgan holda, erkin ovoz bilan birdan beshgacha sanash mashqidir. Birdan beshgacha sanalgach nafas olinadi va mashq yana davom ettiriladi. Keyin sanoq 10 gacha, 15, 20, 25 largacha oshirib boriladi. Mashq davomida ovoz va gavda erkinligi saqanadi. 4. Musajja mashqi. Bu mashq doston va ertaklardan olingan ravon, sodda va tasviriy xarakterdagi saj tekstlari asosida o tkaziladigan mashqdir. Bunda matn ʻ erkin talaffuz etilgan holda, ikki-uch o rinda nafas olib, keyin cho ziq nafas ʻ ʻ olinadi. 5. She’r o qish mashqi. ʻ Bu mashqda g oyaviy-badiiy jihatdan yuksak ʻ bo lgan uzun misrali she’rning oldin bir misrasi bir nafasda, keyin ikki misrasi bir ʻ nafasda va hakazo tarzida o qiladi. ʻ Ifodali o qish san’atida ʻ ovoz ning ahamiyati beqiyosdir. Ovoz ham nutq ham insonga Yartuvchi zot tomonidan berilgan ilohiy ne’mat hisoblanadi. Shunday ekan, ovozning yoqimli yoki yoqimsizligi bizning ixtiyorimizda bo lmagan ʻ hodisadir. Lekin ovozni o rniga qo yish shakllantirish va uning sohibi bo lish – ʻ ʻ ʻ inson ixtiyoridadir. Nutq so zlash jarayonida ovozning balandlashib va pasayib turishi ʻ modulyatsiya deb yuritiladi. So z ijrochiligi san’atida mudulyatsiyaning o rni ʻ ʻ katta. Chunki bir xil ogangdagi monoton ovoz zerikarli bo lsa, modulyatsiyaga boy ʻ ovoz o zining ohangdorligi bilan tinglovchiga xush yoqadi. ʻ Ovoz va nafasni chiniqtiruvchi mashqlar

Ovoz va nafasni chiniqtirish uchun m, n, ng, l, r sonor tovushlariga unlilarni qo shib talaffuz qilish mashqlari ham yaxshi natija beradi. Shuningdek, tez aytishʻ mashqlari ham ba’zi tovushlarni to g ri talaffuz etish ko nikmalarini hosil qiladi. ʻ ʻ ʻ Mashq. Berilgan harf birikmalarini to g ri talaffuz bilan o qing. Har bir ʻ ʻ ʻ qatorni bir nafasda o qishga harakat qiling: ʻ mi, me, ma, mo, mo , mu, mi; ʻ ni, ne, na, no, no , nu, ni; ʻ li, le, la, lo, lo , lu, li; ʻ ri, re, ra, ro, ro , ru, ri ʻ Mashq. Tez aytishlarni mashq qiling. Durdonaning marjoni bir dona, u ming dona danak mag zidagin tuzilgan. ʻ Eshik oldida buloq, buloqdan suv ichar uloq, uzun quloq. Tilim-tilim tilla qovinning to rt tilimi tilimni tilde. ʻ Bashar bilan Yashar yashil yarim sharda yashashar. Qishda kishmish pishmasmish, pishsa kishmish qishmasmish, kishmish yegan kishining tishi qamashmasmish. Tyanshan tog ining tagida Tursunboy tog aning traktori to rtta tolni ʻ ʻ ʻ tortolmay tirillab turibdi. Oltoy olmasi almati olmasidan oldin pishadimi, Almati olmasi oltoy olmasidan oldin pishadimi. Oq choynakka ko k qapqoq, ko k choynakka oq qapqoq ʻ ʻ Nutq texnikasida so zlarni to g ri talaffuz qilish alohida ahamiyat kasb etadi. ʻ ʻ ʻ So zlarni to g ri va aniq talaffuz qilish uchun o zbek adabiy tilining o ziga xos ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ xususiyatlarini chuqur bilish, ayniqsa, fonetika va fonologiyaga oid bilimlardan xabardor bo lish, adabiy til doirasida yagona talaffuz normalarini belgilovchi ʻ orfoepok qoidalarga amal qilishtalab etiladi. Ifodali o qish vositalari ʻ Urg u ʻ so zlarni to g ri talaffuz qilish va ma’noni to g ri anglashda muhim ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o rin tutadi. ʻ