logo

O’RTA OSIYONING O’RTA ASRLARDAGI TA’LIM-TARBIYA MUASSASALARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

58.8916015625 KB
O’RTA OSIYONING O’RTA ASRLARDAGI TA’LIM-TARBIYA
MUASSASALARI
Reja
1. Qadimgi va islom davrigacha bulgan ta’lim-tarbiya shakllari.
2. O’rta asr maktablari va ularga xos xususiyatlar.
3. Madrasalar va ularning turlari.
4. Madrasalarning me’moriy-rejaviy yechimlari.
5. Samarqand madrasalari. Eramizdan   oldingi   IV-II   asrlardagi   oromiy   va   mixxat   yozuviari,   eramiz
boshlaridagi Kushon yozuviari, Turkiston hududidan topilgan   VI-VII asriarga doir
O'rxin-Enasoy   alifbosidagi   qator   bitiklar   ham   bu   e r l i k   xalqlarning   qadimdan
savodxon bo'lganIigidan dalolat beradi.
Tarixchi   olim   I.To'xliyevning   yozishicha,   Sharqiy   Turkiston   va   O’rta   Osiyo
xalqlarida   islom   dinigacha   (VII-VIII   asrlarga   qadar)   keng   tarqalgan   budda
ibodatxonalarida   ilohiy   bilimlar   bilan   birga   matematika,   tabobat,   grammatika,
musiqa, yer, shamollar va yulduzlar   harakatiga doir bilimlar ham o'qitilgan {28,  b . l
1}   Shunisi   q i z i q k i ,   biddaviylik   keng   tarqalgan   davrlarda   Sharqiy   Turkistonda
katta   yoshdagi  erkaklarning uchdan bir qismi savodxon bo'lgan [28.   b.l   }. Isl omga
qadar Samarqandda bolalarni besh yoshligidan o'qishga   berish   odati bo'lgan.   O'rta
Osiyoda   islomga   o’tilgandan   keyingi   ta'lim   muasasalarining   tarkibi   asosan
maktablar, madrasalar va madrasayi-oliya lardan tashkil topgan.
Ilk  o'rta va o'rta asrlarning ta'lim-tarbiva muassasalari
Maktablar
"Maktab"   deb   ataluvchi   ta’lim   shakli   dastlab   VII-VIII   asrlarda   arab
mamlakatlarida     paydo       bo'lgan.       Dastlab       maktablar     masjidlar   qoshida
shakllangan. VIII-IX asrlarda ular O'rta Osiyoda ham keng ta rqalgan .
Maktablar bolalarga   boshlang'ich   t a ' l i m    berishga asoslanib, ularda yoshlar
asosan       o'qish   va   yozishni,   husnixatni   o'rganganlar.   O’qish   va   yozishni   bilgan
yoshlar   Qur'onni,   nomozni   va   turkiy   tildagi   be'riy   asarlarni   yod   olganlar.
Maktablarda ta'Iimning asosiy shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh
lagan.  Bolalarning  necha   yoshgacha   maktabda  o'qish   zarurligi   ularning  iqtidoriga
qarab belgilangan.
Aksariyat         maktablar         mahallalarning       jamoat         markazlari   guruhlarda
joylashib, guzar  masjidlari,    madrasalar   va    boshqa vazifadagi jamoat binolari
tarkibiga   kirgan.   Ayrim   hoillarda   maktablar   uchun   alohida   joylashgan   binolar
qurilgan.   Islomiy   an'analarga   ko'ra,   q iz   va   o'g'il   bolalar   ajratib   o'qitilgan:   qizlar
odatda   muallimaning   uyida,   o'g'il   bolalar   esa   maktabda   o'qishgan.   Boy
xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida o'qituvchi yollanib o'qitilgan. Jamoat   binolari   tarkibiga   kirgan   maktablar   uchun   xonalar
tanlashda   O'rta   Osiyoning   issiq   iqlim   sharoiti   e'tiborga   olingan.
Masalan,   Samarqand   viloyatining   Uxum   qishlog'idagi   maktabda
rquv   xonalar   uchun   qishloq   masjidiga   yondosh   joylashgan   ayvonli
xonalar   va   ochiq   ayvonlar   tanlangan.   Arxitektura   doktori
L.Y.Mankovskayaning        ma'lurn qilishicha, Buxorodagi
mahallalardan   birining   masjidi   qoshida   qurilgan   maktab   2   qavatli   bo’lib,
uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada  esa yoz faslida
dars o'tilgan.
Alohida  binoda  qurilgan   maktablar  odatda  yog'och  sinchli,   ustunli-
to'sinli   qurilmalar   yordamida   yoki   pishiq   g'ishtdan   peshtoqli-gumbazli
shakllarda         ishlangan.         Buxorodagi         Chashma-Ayub   mahallasida ana
shunday   alohida   binoga   ega   gumbazli   katta   maktab   bo'lib,   u   tarhda   29x30
metr,   o'rtada   joylashgan   katta   gumbazli   zali   esa   1 0 , 5 x 1 0 , 5   metrga   teng
bo'lgan.   Maktab   tarkibida   o'qituvchilar   xonasi   yoki   jamoatxona   vazifasini
bajargan   katta   zaldan   tashqari   dahliz,   bir   necha   darsxonalar,   ayvonlar   va
ravoq   tomli   hujralar   bo'lgan.   Binoning   rejaviy   yechimi   asimmetrik
kompozisiyada   ishlangan.   Biroq,   o'rta   asrlarda   alohida   bino   tarzida   qurilgan
maktablar   soni   deyarli   ko'p   bo'lmagan.   Maktablarning   asosiy   qismi   boshqa
jamoat   (guzar,   mahkama,   madrasa)   yoki   ibodat   (masjid,   xonaqoh)   binolari
bilan   birgalikda   qurilgan.         Arxitektura   doktori   T.A.Hidoyatovning
aniq lashicha,   bunday   maktablarning   me'moriy-rejaviy   yechimlarida   x onalar
soni,   tarkibi     va   ularning   funksional     bog'lanishida   muqim   tartiblar
kuzatilmaydi .        Biroq,       maktablarni     qurishda   me'morlar  O'rta  Osiyoning
noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini   e'tiborga olib xonalarni baland qilish,
deraza   yuzalarini   kamaytirish   va   bino   tarkibiga   yozgi   ochiq   ayvonlar
kiritishga harakat qilganlar. XVI-XVII   asrlarda   Balx   shahri   Shayboniylarning   yirik   siyosiy
markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta
maktab to'g'ri kelgan.
Tarixchi   olim   K.Kattayevning   "Samarqand   madrasalari   va   ilmu-fan
rivoji"   kitobida   ko'rsatilishicha,   1864-1868   yillarda   Samarqand   shahri
mahallalarida   madrasalar   qatorida   bir   nechta   maktablar   ham   qurilgan.
Abulxayrboy,   So'fi   Roziq,   Shohskashon,   Toshkandiy,   Qozi   Abdurasul   kabi
mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan.
1876   yilgacha   Turkistonda   300   ga   yaqin     madrasa,     7     mingga   maktablar
faoliyat       ko'rsatgan,       deb       yozadi       tarixchi       olim   Sh.G’ afforov.   Uning
ta'kidlashicha   bu   davrlarda   ayrim   manbaiarnmg   q ayd   qilganidek   Turkiston
aholisining   2   foizigina   savodli,   qolganlari   sav odsiz   bo'lgan   degan   fikrlar   butkul
noo'rindir.   Sh.G'afforov tarix fanlari doktori P.G.Kimning tadqiqotlariga   asoslanib
1897 yildagi Turkiston aholisi, bu o'Ikadagi maklablar va   ulardagi o'quvchilar soni,
u l a r n i n g   aholi   umumiy   soniga   nisbati   va   aholining         savodxonligini         o'sha
davr         Rossiya         va         Belorussiya   ahjli sining   ana   shunday   ko'rsatkichlariga
asoslanib,   bu   mamlakatlar   aholisining   savodxonligi     haqida   a n i q     tasavvur
beradigan  quyidagi   jadvalni tuzgan:
Mamlakatlar Aholisining
soni Maktablar
soni O'quvchilar
soni Aholining
Limumiy
soniga Aholining
savodxonligi
Rossiya 126.368.80
0 33.401 2.318.100 1,8% 21%
Belorussiya 
6.492.857 2.263 1 2 5 . 4 1 8 1,9% 24.7%
Turkiston
3,792.774 6.027 6 4 . 0 1 5 1,7% 19,55%
Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi   d a l i l l a r   deb qaramaslik deb yozadi
Sh.G'afforov .
Sharq   olimlari   va   mutafakkiriari   nafaqat   ilmu-fanni   o'rganish   va   r i v o j l a n t i r i s h ,
balki      ta'lim-tarbiva      tizimi       va      usliblarinu   takomllashtirish bobida ham
i s h   o i i b   borganlar.   Jumladan,   Ibn   Sino   Sharq   olimlari       ichida       birinchilardan
b o ' l i b    tarbiya    u s l u b l a r i n i n g  mukammal    tizimini    yozib    qoldirgan    va
ularning mohiyatini  tishuntirib       bergan.       Uning       bir        nechta        asarlari  shu masalaga   bag’ ishlangan.       Masalan,       "Tadbir     ul-   manzil"       r i s o l a s i n i n g       bir
bobi   qanday     qilib     ma'lumotli      q i l i s h      haqidadir.     "Tib  qonunla i r i " n i n g
to'itta     bobi       bolalar     sog'Iigi       va   j i s m o n i y     tarbiyasi   muammolariga
bag'ishlangan.       "Ash-Shifo"     asarida     ham     bolalar   tarbitasiga oid turli usullar
to'g'risida maxstis boblar mavjud.
Ibn Sinoning flkricha, bolaga   o ' z   vaqtida xat-savod, eng kerakli hunarlarni
o'rgatish  va uni  san'at asoslari   b i l a n    t a n i s h t i r a   borisli zarurdir.
X asr  oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli   k i s h i l a r   xususiy – maktablar
ochib,   ularda   daromadli   oilalarning   farzandlarini   o'zlari   joshlaydilar.     Bunday
z i y o l i l a r   "maktabdor"   deb   a t a l i b ,     ular   bolalarga   o ' q i s h   va   husnixatni
o'rgatishdan   tashqari   og'zaki   hisobni   ham   o'rgatganlar.   Maktabdorning
savodli   xotinlari   esa   "otinoyi"   deb   atalib,   ular   o'z   uylarida   davlatmand
kishilarning qizlarini o'qitgan.
Bu   davrga   kelib   qizlar   ham   o ' g ' i l   bolalar   kabi   boshlang'ich
maktablarda   o'qiy   boshlagan.   Biroq,   ular   uchun   alohida   «qizlar   maktabi»   -
belgilangan.   Bunday   maktabdagi   o'quvchilar   soni   10-20   tagacha   bo'lgan.
Ularga   bir   muallim   dars   bergan,   katta   yoshdagi   bolalardan   biri   guruh
boshlig'i, xalfa esa o'qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan.
Maktabning dasturida Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash,  shariat
asoslarini   o'rgatish,   arab   yozuvi   bilan   tanishish,   abjad   usulidagi   hisobdan
xabardor   b o ' l i s h   (shuning   uchun   boshlang'ich   bosqich   talabalari   abjadxon
deb ham tilga olinadi), odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she'riy asarlarni
o'qish va yodlash nazarda tutilgan.
Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida (1909  y .)  Xiva
shahrida jami 1500 ta maktab bo'lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada
qizlar   o ' g ' i l   bolalar   bilan   qo'shib   o'qitilgan.   Bu   davrda   Farg'ona   viloyatida
ham   anchagina   o'quv   maskanlari   bo'lib,   bularning   soni   2316   ta   maktabni
tashkil   qilgan.   Ulardan   1749   tasi   o'g'il   bolalarga,   567   tasi   esa   q i z   bolalarga
mo'ljallangan. Ularda 24690 ta o'g'il  bola va 6559 ta qiz bolalar  t a ' l i m  olgan. Bu   davrdagi   ta'lim   tizimi   O'rta   Osiyoda   asosan   uchta   yo'nalishda   olib
borilgan.   Birinchisi,   eski   maktab   va   madrasalar,   ikkinchisi,   rus-tuzem
maktablari, uchinchisi, yangi usul-jadid maktablari.
O'zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o'rta
asrlar ta'lim an'analariga  asoslangan maktablar "eski  maktablar"  deb atalgan
bo'lsa,   rus-tuzem   maktabi   (ruscha   tuzemes-mahalliy   odam   degani)
Turkistonda   mahalliy   aholi   bolalari   uchun   o chilgan   boshlang'ich   t a ' l i m   rus
maktablari   bo'lgan.   Bu   maktablarni   Chor   Rossiyasi   hukumati   mahalliy
hukmdorlar  bilan  yaxshi  aloqa  bog’lash  va  savdo-sotiq  ishlarini  avj  oldirish
maqsadida tashkil etgan edi.
Rasmiy       jihatdan       rus-tuzem       maktablarining       asosiy       vazifasi
mahalliy   xalq   bolalariga   rus   t i l i n i   o'rgatib,   mustamlaka   o'lkalar   uchun
tarjimon   (tilmoch)   lar   tayyorlash   bo'lgan.   1 9 1 7   yilda   Turkistonda   170   yilda
rus-tuzem maktablari faoliyat ko'rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi   O 'zbekiston
hududida bo'lgan.
Rus-tuzem   maktablarida   t a ' l i m   muddati   asosan   4   yil   (1-4   sinflar)
bo'lgan. 1905 yildan boshlab ularning ayrimlarida ikkinchi bosqich   t a ' l i m i ,
ya'ni 5-6 sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem maktablarida  "musulmon" cha
va   ruscha   sinflar   tashkil   etilgan.   Ruscha   sinflarga   odatda   rus   muallimi,
musuimon sinflari o'quvchilariga esa mahalliy, ya'ni musuimon muallimi dars
bergan.   Ayriin   rus-tuzem   maktablarida   kattalarga   ham   rus   t i l i n i   o'rganish
maqsadida kechki kurslar ochilgan.
Jadid maktablari   esa eski musulmon maktablaridagi ta'lim uslubining
ayrim tornonlarini  i sl o h  qilishga, musulmonlarga yangicha,  yevropa uslubida
t a ' l i m   berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat   Turkistonda XX asrning
boshlarida   boshlangan   mahalliy   xalqning   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   va
madaniy hayotida yuz bergan o'zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma'rifat va yangilikka   i n t i l i s h   hissiyotlarining kuchayayotganini o'zida aks ettirgan
edi.
Jadid maktablarida diniy darslar  b i l a n  bir qatorda dunyoviy ilmlar ham
o'qitilgan.   Eski   maktablardagi   yakka   o ' q i t i s h   usulidan   sinfda   dars   berish
usuliga o'tiladi, sinflarda geografik xaritafar, globuslar va boshqa ko’rgazmali
qo'ilanmalar   paydo   bo'ladi;   maktabning   gigiyenik   sharoitlari   yaxshilanadi,
sinflarda partalar,   doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy
q i l i n a d i .   Ta'lim   muddati   4   yil     bo'lib,   1 9 1 4 - 1 9 1 5   yillardan   boshlab   ayrim
j a d i d   maktablarida  2   bosqichli  (boshlang'ich  va  yuqori   sinflardan   tuzilgan)
ta'lim tizimi joriy   e t i l a d i .   Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika
va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham
darslar berilgan.
Bu   ta'lim   tarmoqlarining   har   biri   o ’
z   davrining   o'ziga   xos   ijtimoiy,
siyosiy-g'oyaviy jarayonlari  b i l a n  uyg'unlashgan holda faoliyat ko'rsatgan.
Shunday   qilib,   maktablar   yoshlarga   b i l i m   berish   bilan   birga.   ularga
yozish va o'qishni o'rgangan, savodli qilgan. Imom, so'fi, muallim va xalfalar
maktabda   odob-axloq   namunalarini,   jumladan   umumbashariy   axloq   qonun-
qoidalarini   yoshlarga   o'rgatgan,   ularning   hayotiga   singdirgan.   Maktab
yoshlarni   o'qimishli,   madaniyatli   qilib   tarbiyalagan,   ularning   ma'naviy
qiyofasini   shakllantirgan.   Xulosa   qilib   aytganda   maktablar   O'rta   Osiyo
xalqining madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan.
Madrasalar
Madrasa   so'zi   arabchada   "o'rganmoq"   ma'nosini   anglatib,   u   O'rta
Osiyoda umumiy va  o l i y   t a ' l i m  muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan,
Somoniylar   davrida   shakllangan.   Madrasalar   bu   davrning   y i r i k   shaharlari
Buxoro   va   Samarqandda   VIII   asrning   oxiri   va   IX   asrning   boshlarida   qurila boshlangan. Unga qadar ta'lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar
va   masjidlarning   kutubxonalarida   hamda   maxsus   b i l i m   uylarida   o l i b
borilgan.
Dastlabki   madrasalar   aksari   hollarda   masjidlar   qoshida   shakllangan:
Masalan. Samarqandda IX asrning ikkichi yarmida qurilgan Raboti-G'oziyon
madrasasi   va   XII   asr   o'rtalarida   qurilgan   Qusamiya   madrasalari   o'sha   davr
masjidlari bilan yonma-yon yoki tutash tarzda joylashgan.
Bundan   maqsad   bir   joyning   o'zida   ham   ibodatga,   ham   ilm   olishga
imkoniyat yaratishdir. Keyinchalik, masalan, Temuriylar davrida madrasalar
masjidlar qoshidagina emas, balki alohida binolar tarzida   hamda xonaqohlar
bilan   birga   ham   qurilib   yirik   ilm   maskanlariga   aylantirilgan.   Ularning
ayrimlari tarkibida  o ' z  ibodatxonasi, ya'ni yozgi va qishki masjidlari bo'lgan.
Masalan,   Samarqanddagi   Mirzo   Ulug'bek   madrasasi   o ' z   masjidiga   ega
bo’lgan.
K.Kattayev   Movarounnahrdagi   i l k   madrasa   Buxoroda   yonib   ketgan
Forjak   madrasasi   emas,   balki   Samarqandda   IX   asrning   ikkinchi   yarmida
qadimgi Shayxzoda (Poyqaboq) darvozasi yaqinida qurilgan Raboti G'oziyon
madrasasi,   deb   ko'rsatadi.   Hatto,   uni   nafaqat   yurtimiz,   balki   i s l o m
dunyosining ham ilk madrasasi bo'lgan bo'lishi mumkin, deydi.
Madrasalar   haqidagi   dastlabki   ma'lumotlar   O'rta   Osiyoda   IX-X   asrlar
shaharlari bayonida uchraydi. Masalan, Herman Vamberining yozishicha, bu
davrda   birgina   Buxorodagi   madrasalar   soni   butun   Sharq   mamlakatlaridagi
madrasalardan   ko'p   bo'lgan.   Xiva   shahri   madrasalarining   soniga   ko'ra
Buxorodan keyin ikkinchi o'rinda turgan.
Shunisi   diqqatga   sazovorki,   XI   asrning   oxiri   XII   asrning   boshlarida
Xorazmda   444   ta   madrasa   bo' l i b ,   ularning   har   birida   to’rttadan   mudarrisi
komil   olimlar   va   1780   ulamolar   talabalarga   dunyoviy   bilimlar   va   fiqhdan saboq berishgan. XIX asr oxiri XX asr   boshlarida esa Xivada 65 ta madrasa
bo'lib. ularning 54 tasi shahar ichida, 11 tasi shahar atrofida joylashgan.
IX-X   asrlarda   Samarqand   ham   O'rta   Osiyodagi   ilm-fan   va   taim
markazlaridan biri edi. Bu davrda Samarqandda 17 ta madrasa mavjud  bo’lib,
ularda      islomiy    ta'limotdan      tashqari      dunyoviy      fanlar    ham   o’qitilgan.
K.Kattayev   o'zining  yuqorida  eslatilgan   kitobida   Samarqandda   55   ta
madrasayu-maktablar   bo'lganligi,   uiarning   aniq joylashgan joylari,  t a ' l i m
tizimi va  ish  yuritish tamoyillari haqida fikr yiritgan.
XI   asr   boshida   bu   yerda   Samarqand   hukmdori   Qoraxoniy   Tamg’och
Bo'g'raxon madrasasi  q u r i l i b ,  u tarhda bo'yiga cho'ziq to’g’ ri   to'rt burchakli,
ichki   h o v l i l i , h ovliga   qaragan   toqli   ayvonlar,   peshtoqi   va   uning   ikki
yonidagi gumbazli zallar ko’rinishida sha kllangan.  
Madrasada   turli   fanlar   uchun,   xususan,   Qur'onni   ovoz   chiqarib   o’q ish
adab   ilmi   adabiyotlarini   o'rganish,   i l m   bilan   shug'ullanish   uchun     alohida
darsxonalar ajratilgan. al zim    belgilanib,    talabalar   soni    50    dan    kam
bo’lmaganligi ko’rsatilgan.
Madrasalar   tarkibiy  jihatdan   ichki    h o v l i l i ,    yozgi   va   qisnki xonalar,
hujralar, masjid, ayrim hollarda ustoz mudarrislar uchun xonalar bo'lgan.
Ba'zi madrasalar tarkibiga hatto maktablar ham kirgan. Hovlida esa mo'jaz     bog'-
bo’ston   yoki   hovuz     b o ' l i s h i    ko'zda   tutilgan. )   yirik,   ikki   qavat    q i l i b
qurilgan.     Katta      madrasalarning  burchaklariga     minora     (guldasta)lar      qurish
rasm         bo'lgan.         Ba'zan   madrasalarda   hujralarning   hovli   tomoni   toqli   ayvon
(galereyalar) bilan o’ralib, hovli o'rtasiga hovuz ishlangan.
XV-XVI   asrlarga   kelib   O'rta   Osiyoda   qo'sh   madrasalar   qurish   ham   paydo
bo'ladi.   Samarqanddagi   Ulug'bek   va   Sherdor,   Buxorodagi   Modarixon   va
Abdullaxon madrasalari qo'sh madrasalardir.
Madrasalarda   o'nlab,   yuzlab   va   hatto   minglab   ilmu-toliblar   tahsil   olganlar.
Masalan,     Marvdagi      X l - X I I      asr madrasalarida     yuzlab Buxorodagi   XIII asr
Masudiya   va   Xoniya   madrasalarining   har   birida   mingtagacha       talabalar o'qishgan.   Xivadagi   Muhammad   Aminxon madrasasi (1851 y.) bu yerdagi eng
yirik madrasa hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil  olgan.  Mashhur sayohatchi  va
geograf  Sven Xadenning "Osiyo bo'ylab"  nomli  kitobida yozilishicha.,   1894 yili
Qo'qondagi Xudoyorxon madrasasida 86 hujra bo'lib, 200 ta tolibi-im tahsil olgan.
Madrasalar   o'tmishda   hukmdor   va   malikalar   hamda   ular     xizmatida   bo'lgan
zadagonlar,   ma'rifatli   insonlar  tomonidan qurilgan.
Madrasaga   boshlang'ich   ta'lim   maktabini   tugatgan   o'spirinlar   qabul   qilingan.
Ular   bilim   doirasiga   qarab,   madrasada   12-20   yilgacha   tahsil   olishgan.   Ayrim
madrasalarda   o'qish   muddati   8   yilgacha   qisqartirilgan.   Jumladan,   Samarqanddagi
Ulug'bek madrasasining o'qish muddati 8 yil bo’lib, unda talabalar bilimiga qarab
past,   o'rta   va   yuqori   doiradagi   nafaqa   (stipendiya)   lar   bilan   ta'minlangan.
Talabalarga   dars   beruvchi   mudarrislar   va   madrasa   xizmatchilari   ham   o'z
maoshlariga   ega   bo'lganlar.   Ushbu   xarajatlar   va   madrasa   binosiga   qarash
chiqimlarini   qoplash   maqsadida   madrasalarni   qurdirgan   hukmdor   va   amaldorlar
o'zlarining   ko'chmas   mulklari   daromadidan   yetarlicha   vaqflar   belgilashgan.
Vaqflarda madrasalarning joylashgan joyi, talabalar, mudarrislar, boshqa xodimlar
soni, ularning oylik maoshlari ko'chmas mulklar va ulardan tushadigan daromadlar
aniq ko'rsatib qo'yilgan.
XIX   asr   boshlarida   Qo'qon   xonligiga   bo'ysungan   30000   atrofida   aholisi
bo'lgan Namangan shahrida 10 taga yaqin madrasa bo'lib, ularda 4300 talaba tahsil
olgan.   150   ming   aholi   yashagan   Samarqandda   esa   40   ta   madrasa,   200   ming
aholisiga   ega   bo'lgan   Buxoroda   30   ta   madrasa,   13   ming   xonadonli   Toshkent
shahrining eski qismida o'nlab madrasalar mavjud bo'lgan. 1894 yilda Turkistonda
6445 ta maktab va madrasalar faoliyat ko'rsatgan. Madrasalarni bitirganlar kamida
uch tilni: arab, fors tillari va eski o'zbek yozuvini mukammal bilgan.
"Samarqandda   oliy   ta'lim   -   madrasayi   oliya   -   universitet   tarixidan   lavhalar"
(2001 y.) kitobining muallifi akademik B.Valixo'jayevning yozishicha, madrasalar
o'z   vazifalariga   qarab   ikki   xil:   umumiy   va   oliy   ta'limga   mo'ljallangan.   Umumiy
ta'lim   vazifasini   bajargan   muassasalar   "madrasa",   oliy   ta'limga   mo'ljallangan
muassasalar  esa "madrasayi-oliya" deb atalgan. Bu madrasalar  bir-biridan nafaqat katta-kichikligi,   me'moriy   yechimlarining   saviyasi   va   nufuzi   bilan,   balki   ularda
o'qitiladigan   fanlar   soni,   ularning   dasturlari,   ta'lim   yo'nalishi,   o'quv   jarayoni   va
tizimining tashkil qilinishi bilan ham farq qilgan.
"Madrasayi-oliya"lar         faqat         yirik         va         poytaxt         shaharlarda
shakllantirilgan bo'lsa, oddiy madrasalar nafaqat shaharlarda, balki   tuman va
hattoki   katta   mahallalarda   ham   qurilgan .   Masalan,   Mirzo   Ulug'bekning
ffiixoro   va   G'ijduvonda   qurgah   ta'iim   muassasalari   madrasa,
Samarqanddagisi esa mavqyei jihatidan madrasayi-oliya hisoblangan.
Umumiy     t a ' i i m       madrasalarini       bitirganlar     asosan       bqshlang'ich
t a ' i i m  (maktab) muallimlari, masjid imomi, qozixona xodimi sifatida   faoliyat
ko'rsatganlar.     Madrasalarni     iqtidorli     bitirganlar     o'z   ma'lumotlarini
madrasayi   oliya   (yoki   madrasayi   dor-ul-ulum)larda   davom   ettirish
imkoniyatiga ega bo'lganlar.
Ilmi toliblarning ayrimlari maxsus tayyorgarlikdan o'tgandan so'ng qozi
askar, qozi o'rda, qozi a'lam, mushrif, mutrik mansablariga tayinlangan.
Madrasayi-oliyalar
Madrasalarning   ta'lim-tarbiya   tizimidagi   asl   mohiyari   zamon   talablari   nuqtai
nazaridan mutaxassislar  tayyorlashdan iborat bo'lgan, deb yozadi B. Valixo'jayev.
Darhaqiqat,   arab   mamlakatlarida   keyinchalik   davr   talabiga   ko ;
ra   ixtisoslashgan
maxsus  t a ' i i m   muassasalari shakllanib, ular "madrasatun-harbiya" (harbiy  b i l i m
yurti)   va   "madrasat   ul-muallimin""   (o'qituvchilar   instituti)   deb   yuritilgan.   Oliy
t a ' i i m   beruvchi   madrasalar   esa   "madrasayi-oliya"   yoki   «m adrasat-ul-ulum"   deb
atalgan.
Madrasayi-oliyalar   ilmiy   jihatdan   yuksak   darajaga   erishgan   allomalar
to'plangan   joylarda,   jumladan,   Bag'dod,   Samarqand,   Hirot,   Xiva,   Buxoro   va
shunga o'xshasli shaharlarda faoliyat ko'rsatgan.
Samarqanddagi   Bibixonim.   Mirzo   Uiug'bek,   Shayboniyxon,   Abu   Saidxon,
Yalangto'sh Bahodir va Amir Haydar kabi hukmdorlar qurdirgan madrasalar  « o l i y
madrasa» (yoki "madrasayi oliya"') deb atalgan. Amir Haydar  o l i y  madrasasi 1813 yili   Buxoro   hukmdori   Amir   Haydar   iomonidan   Samarqand   Arki   icliida   mashhur
"Ko'ktosh" turgan mavze yonida qurilgan.
Fransuz   muharrirlaridan   biri   Gustav   Labun:   "Musulmonlar   ta'sis   qilgan   dor-
ul-ulumlar   orasida   Bag'dod,   Qohira,   Kurdu,   Samarqand   va   boshqa   shaharlarda
ilmu    hikmatga   tegishli     rasadxona,   kimyoxona,   muza(muzey)   va   namunaxonalar
bo’ l i b ,   ularda   har   bir   ilm   va   fan-zarurlik   asbob   va   uskunalar   ham   bor   edi   deb
yozadi.
Madrasalardagi   darslar   o`qitiladigan   H     ulimlar     xusisiyatiga     ko`ra     arab     ,
fors  va  turkey  ( o`zbek  )tillarida  olib borilgan .
Ulig`bekning   Samarqand madrasayi  –oliyasida    tahsil    ko`rgan Mahmud –
ibin  Haydar  o`zining  “ tarixi ilim ”  kitobi  miqqadimasida  madrasadagi  intizom
va  talabchanlik  haqida  shunday  bir  qiziq  dalilni  keltiradi . “Bir  kuni  madrasa
mudasi Usmatullo  ibin  Mansir  talabalarga  dars  o`tish  o`niga  uyiga  ushlashga
uyinining     tomini   suvashni       buyurdi.   Bu   haqida     Ulug`bek   bilib     qolib,   mudaris
shuvotgan   tomni     buzdurdi       va     uni   madrasadagi     talim   tarbiya     ushlarida
chetlatdi”(26,b   59)   Ulug`bek     madrasayi   oliyadagi     oliyadagi     talabalarni     ich
mavqeyiga  I “adno ”(past  boshlang`ich  ikki  yil ), II “avsad ”(o`rta ,keyingi uch
yil)   III   “a`lo   ”(oily     yoki     yuqori     tugatuv     yili   uch   yil   ),   ga     bo`lib     shu     aslida
ularga     maosh       belgilagan   .   Ko`rib     turubmizki   ,Samarqanda     madsrasayi
oliyasining     o`quv     muddati     boshqa   madrasalkardagi     o`quv     muddatidan     farq
qilib  ,  rasmiy 8  yil  deb  belgilangan .
Ayni     paytda   ,     hayotiy     sabavblarga     ko`ra   ,   madrasada   8   yildan     ko`p
oqigan talabalar  ham bo`lgan .Biroq ,  bunday  talabalarga  rasmiy  o`qish muddati
tugagach  belgilanmagan. 
Samarqand     madrasayi   –oliyasida     shug`ullangan     mudarislar   “jamoa   ’
usulibiuni     ishlab     ciqib     unga     ko`ra     har     bir     ustoz       guruhda     faqat     10-15   ta
shogirt  bilan  shug`ullanishi shart  bo`lgan . Ulug`bekning  pedagogic  qarashlarni
maxsis     o`rgangan   olim     M   Tohirovning     fikricha     Samarqanda     madrasayi
oliyasida     qo`llanilgan     o`quv     rejasining     taxminiy     ko`rinishi     va     unda
o`rganilgan   fanlar  quydagicha shakillangan:    Madrasada
o’rganiladigan fanlar Adno (boshlangich kurs) Avsat (o’rganuvchi kurs)
Arab tili  - +
Qur`on  +
Ilmi bayon (notiqlik ) + +
Hadis  + +
Mantiq  - +
Tafsir  - +
Fiqih  + +
Tabiyatshunoslik  - +
Handasa  +
Riyoziyot + +
Falakiyot - +
Tib + +
Jug'rofiya - +
Tarix + +
Adabiyot - +
Fikrimizcha,   madrasada   ushbu   asosiy   fanlardan   tashqari   yana   ayrim
qo'shimcha   va   maxsus   fanlar   ham   o'tilgan   bo'lishi   mumkin.   Tarixchi       olim
K.Kattayev     o'zining     Samarqand     madrasalari haqidagi kitobida Markaziy Osiy
olimlari mashg'ul bo’gan fan turlari qatoriga 73 ta ilmni kiritgan:  ilmi  obdon-inson
badani   haqidagi   ilm   (qadimda   boshlang'ich   t i b   ilmi   ham   shunday   atalgan);   ilmi
adab  -filologiya (u 12 ta alohida ilmlar majmuasidan tuzilgan);  ilmi adad  -
nisob   ilmi;   ilmi   advor   -   musiqa   i l m i ;   ilmi   aruz   -   she'riyat   vazni   nazariyasi   va
qoidalariga doir ilm;   ilmi axloq   - inson tafbiyasi  va estetikasi;   ilmi aqliy   - tabiiy
ilmlardan tashkil  topgan;   ilmi  bade'   - shie'r  san'ati     v a   b a d i i y    san'atlar     i l m i ;
ilmi  bayon;   ilmi   barin   - metafizika ilmi;  ilmi bahs  - dialektika va mantiq turi; ilmi bunya   ( yoki binya ) -  fiziologiya;     ilmi insho'  - insho yozish, ijod  e t i s h   ilmi;
ilmi   ijtimo   -   sosiologiya;   ilmi   kalom   -   e'tiqod   va   ilohiydtshunoslik;   teologiya
ilmi;    ilmi   kimyo    -   ximiya    i l m i ;     ilmi    qofiya    -   arab  grammatikasi;  ilmi
lison   -   tilshunoslik;   ilmi   lug'at   -   lug'atshunoslik;   ilmi   manozir   -   optika;   ilmi
mantiq   -   logika;   ilmi   maodin   -mineroiogiya;   ilmi   masoxat   -   geodeziya;   ilmi
musallasot   –   trigonometriya;   ilmi   nabotot   -   botanika;   ilmi   nafs   -   psixologiya;
ilmi   nujum   -   astronomiya;   ilmi   rasad   -   rasadxona   qurish,   sekstant   yasash   va
jadvallarga   doir   ilm;   ilmi   rasmulxat   -   kalligrafiya;   ilmi   riyozi   - matematika;   ilmi
sarf -   morfologiya;   ilmi siyoq   - qadimiy hisob   ilmi:   iimi tarix, ilmi tib, ilmi riqx
va   usul-islom   dini   va   shariat   qonunlariga   doir   ilm;   ilmi   hadis,   ilmi   hay'at   -
kosrnografiva,   ilmi   hayvonot,   ilmi   handasa   -   geomelriya.   ilmi   hikmat   -   falsafa
ilmi   va   fizika   ilmi;   ilmi xol   - tasavvuf,   ilmi jabru muqobala   - algebra;   ilmi   jadri
asqol  - mexanika va hokazolar.
O'rta   asr   olimlaridan   bin   mashhur   faylasuf   va   astronom  N o s r i d d i n
Tusiy   ( 1 2 0 1 - 1 2 7 4 )   o'sha   davr   madrasalarida   otiladigan   nazariy   bilimlarni   uch
yo'nalishga   boiib,   ularning   b i r i n c h i s i   ilohiy   ilmlar,   ikkinchisi   riyoziy   i l m
(matematika) va uchinchisi tabiiy ilmlar  boiganligini eslatadi.
Ulug'bekning Samarqand madrasasi Buxorodatii madrasasidan keyin  (1417-
1420)   qurilgan   bo' l i b .   tashqi   va   ichki   ko'rinishi,   muhandislik   yechimlarming
o’ z i g a   xosligi   bilan   temuriylar   davrida   qurilgan   ko'pgina   madrasalardan   farq
q i l a d i .  Ayniqsa, bosh peshtoqining tarzi va me'moriy tuzilishi g'oyat salobatli va
mahobatlidir.
Madrasaga kiraverishdagi peshtoq qanoslarining yuzlarida to ’
la  osmon tasviri
ifodalangan.   Atoqli   o l i m   akademik   Toshmuhammad   Qori-Niyoziy   bu   holni
"madrasada   o'qitilgan   fanlar   ichida   falakiyotga   alohida   ahamiyat   va   faxrli   o ' r i n
berilgan".   deb   tushuntiradi.   Madrasa   tarhi   to'g'ri   to'rtburchak   shaklida   (81   x   56
metr)   boiib,   30   x30   metr   hovliga   ega,   tashqi   burchaklarida   baland   minoralar
joylashgan.   Madrasa   o'z   vaqtida 2 qavatli bo" lib.   to'rt burchagida baland gumbazli
qishki   darsxonalar,   har   ikki   yonida   hovliga   qaragan   qator   hujralar   joylashgan.
Ularning soni 55 ta. Madrasaning kunbotar qismida qishki masjid mavjud. Ushbu madrasayi   oliyada   kutubxona   ham   mavjud   boigan.   Hovlining   to'rt   tarafida   bir-
biriga muqobil to'rtta baland ayvon va supalar joylashgan. Hovliga yon tomondan
ham   kirish   rnumkin.   Ayvonlar   hovliga   salobat   beribgina   qolmay,   yoz   kunlari
darsxona vazifasini ham bajargan. Madrasa devorlarining naqshlari  asosan. moviy,
lojuvard va oq ranglarda ishlangan gilam husnidagi  girihlardan iborat boiib. koshin
(yuzasi   s i r   berib   pishirilgan   rangdor   gisht)   lar   bilan   terilgan.   Madrasa   bosh
peshtoqidagi bezaklar ham koshinkoriy ishlangan.
Ulug'bekning   Buxoro   va   G'ijduvondaei   madrasalari   ham   Samarqand
madrasasidek to'rtburchak tarhga va chorsu hovliga ega.  Uliar hajmiy  t u z i l i s h i  va
tarhining   o’lchovlari   jihatidan   Samarqand   madrasasiga   nisbalan   k i c h i k   bolsa-da,
me'moriy   jihatdan   ancha   mukammal   ishlangan.   Hovlilar   ikki   muqobil   ayvonli,
Buxoro   madrasasi   ikki   qavatli   hujralar   bilan,   Gijduvon   madrasasi   esa   bir   qavatli
qilib   qurilgan.   Madrasalarda   darsxonalar.   masjid.   kitobxonalar,   hujralar,   ayvonlar.
minoralar bor. Madrasalar  h o v l i s i  berk,  lekin  o'ziga  xos jozibador qilib bezatilgan.
Madrasa tarzlari serhasham, puxta va   teran ohanglilikda go’zal va mahobatli   q i l i b
ishlangan.
Madrasalarning   yaxshi   ishlab   turishi   uchun   Ulug'bek   durustgina   vaqf
belgilagan.       Jumladan.     u     birgina    Samarqand     madrasasi     uchun  yiliga   5  ming
tangadan ziyod pul ajratgan. Talabalarning toza, sogdom yurishi uchun madrasayi-
oliya yonida hammom va sartaroshxona ham tashkil etilgan.
Talabalar   maosh   (stipendiya)   va   kiyimlar   biIan   ta'minlanib   teirilgan.   Ular
boshqa   madrasalar   talabalaridan   farqli   o'laroq   haftada   besh   kun   o'qishgan.
Talabalarning davomati va ozlashtirishi maxsus daftarlarda qayd   q i l i n i b   nazorat
etilgan.   Sababsiz   dars   qoldirgan   talabalar   nafaqadan   mahrum   etilgan.   Madrasayi-
oliyada 100 dan ziyod talaba  t a ’ l i m  olar edi.
Ulug'bekning   madrasayi-oliyasi   asrlar   davomida   musulmon   Sharqida   dong
taratgan   o l i y   b i l i m   maskani   bo'lib   keldi.   Madrasa   b inosi   ta'lim-tarbiya,   ma'rifai
va   i l m   maqsadlarini   k o ' z i a b   bunyod   etilganligi   uchun   uni   yaratgan   me'morlar
talabalarga   bilim   va   larbiya   berish   masalasini   yaxlit   va   uyg'un   hal   qilishgan:
ta'limot   va   ilm   markazi   go'zal   san'at   asari   tarzida   g'oyat   maftunkor,   jozibador me'moriy   rnaskan-ansambl   korinishida   yaratildi.   Oddiy   va   rangli   sirlangan
g’ishtiar,   koshin   va   parchinlar,   o'yma   marmarlar   omuxta   bo'lib,   ana   shu   yagona
g'oyani   ifodalagan.   Ma’lumki   Temuriyiar   lavrida   Hirotda   ham-   ta'lim-tarbiya   va
madrasasozlik   bobida   katta   ishlar   qilingan   edi.   Jumladan,   birgina   Alisher
Navoiyning   o'zi   injil   kanali   bo'yida   hashamatli   "Ixlosiya'   madrasayi-oliyasi   va
uning qarshisida g'oyat go'zal va ko'rkam "Xalosiya" xonaqosini soldiradi Navoiy
o'zining   "Vaqfiya'   asarida   bu   haqda   shunday   yozadi:   «Ixlosiya »
  madrasasi
muqobilasidakim.   ...   xonaqoh  bino   q i l i n d i " .   K o ' r i n i b   turibdiki,   har   ikkala   bino
yordamida Injil suvi bo'yida tartib va zukkolik bilan bir me'mori) majmua-ansambl
bunyod etilgan.
Navoiy bunyod etgan ushbu me'moriy ansambl tashkil etilishiga O’p'ra O'rta
Osiyo   shaharsozlik   nazariyasida   "qo'sh   uslub"   nomi   bilan   mashhur.
Samarqanddagi   Registon   maydonida   olamga   mashhur   Ulug'bek   va   Sherdor
madrasalari   hamda   Tillakori   masjid-madrasasi   «maydon   uslubidagi   ansambl   k-
o'rinishida   bunyod   etilgan.   Bu   uslublarning   asosiy   xususiyati   shundan   iboratki.
ansambl   tarkibidagi   binolarning   bosh   peshtoqi   bir-birlarining   ro'parasida
joylashtirilishi   kerak   bo'Igan.   Ular   orasidagi   masofa   ushbu   binolar   bosh,   tarzlari
e n i n i n g   yig’indisi   yarmidan   kam   bo'lmasligi   maqsadga   muvofiqdir.   Binolar
orasida maydon joylashgan yoki ko'cha o'tgan  b o ' i i s h i   mumkin.
Binolarni "qo'sh" yoki "maydon uslubi"dagi majmua tarzida bunyod etishdan
asosiv   maqsad,   binolar   orasidagi   gavjum   maydon   yoki   ko'chada   kirish   davomida
soya-salqin tashkil etishdir. Bu uslub yordamida Injil kanaii bo'yida tashkil etilgan
muhtashain   me’moriy   muihitda   ham   xushhavo   mo'jaz   i q l i m   yaratilgan   ediki,   bu
shaharsozlik  merosi bobida e'tiborga loyiqdir.
Navoiy   o :
zining   «Ixlosiya»   madrasayi-oliyasini   qurdirar   ekan,   madrasani
muqaddas dargoh, mudarris, muallimni esa boshqalarga ibrat ko'rsatuvchi, namuna
boluvchi inson sifatida ko'radi. U o'zining "Mahbub ul-qulub" ("Qalblar sevgisi")
asarida madrasa  mudarrislariga yuksak talablar qo'yadi: "Mudarris  din  ilmidan aniq
masalalarni   bilmogi,   ko'pchilikka   dunyoviy   bilimlardan   t a ' l i m   bo’rmogi,
yaramaslikdan hazar qilmog’i va norok odamlardan yiroq boimogi, o'zini olim va bilimdon deb koi'satmasligi, turli-tuman axloqqa xilof  ishlarni  "qilsa ham  boiadi"
deb   halolni   haromga   chiqarmasligi,   joiz   boimagan   ishlar   bilan   mashg'ul   bolib
odamlarni   yomon   otliqqa   o'rgatmasligi,   qilish   kerak   boigan   ishlarni   qilmaslikni
ham   odamlar   undan   o'rganmasligi   kerak".   Darhaqiqat,   o'tmishidagi   madrasayi-
oliyalar   talim   va   tarbiya   uyg’unligiga   asoslangan   holda   talabaga   madaniyatni,
odob-axloq va   mehr-shafqat  kabi yuksak  insoniy fazilatlarni singdiruvchi  ma'rifat
maskanlari   sifatida   ham   mashhur   boigan.   Xondamirning   yozishicha,   faqatgina
Ixlosiya   madrasasi   va   Xalosiya   xonaqohi   dargohida   20   vil   davomida   minglab
talabalar ilm-ma'rifatdan bahramand boigan.
Navoiy   o'zining   "Vaqilya"   asarida   madrasa   va   xonaqohga   bosh   qilib   ikki
olimu pokiza mudarrislar tayin etganligi haqida yozadi:   Navoiy iltifotiga muyassar
boigan   ulamolardan   biri   o'z   davrining   iqtidorii   olimi   Amir   Atoulloh   Mashhadiy
ediki.   Navoiy   uni   1486   yili   o'zining   Ixlosiya   madrasayi-oliyasiga   mudarris   qilib
tayin   etgan   edi.   Navoiy   ushbu   madrasadagi   dars   o l i b   borilish   tartibini   ko'rsatib.
«har   halqai   darsda   o’n   bir   tolibi   ilmkim,   borisi   yigirma   ikki   boig'ay»,   deb
guruhdagi   talabalar   sonini   aniq   belgilaydi.   Talabalarga   nafaqa   ularning
madrasadagi   o'zlashtirish   va   ilm   olishdagi   muvaffaqiyatlarini   hisobga   o l i b
belgilanadi. Navoiy  talabalarni   Ulug'bek kabi  uch  toifaga  boladi. Birinchi   toifaga
a’loga o'zlashtirganlar kirib, ularga h a r   oyda 24   o l t i n   naqd pul va   y i l i g a   5 yuk
bug'doy,   o'rtaclia   o'qiydigan   talabalarga   16   oltin.   4   yuk   bug'doy,   past.
o ’z
lashtiruvchi talabalarga esa 1 2  o l t i n  va 3 oshlik belgilangan.
Navoiy     madrasayi-oliyasidagi      o'quv     va     xizmat     intizomiga lihoyatda
katta e'tibor berib quyidagi aniq talablarni qo'yadi:
"Yana   shart shulkim,   madrasa   mavolisi     madrasada     baytutat gaylarkim,
agar     o'zga     yerda     sokin     bo’l i b ,      dars     chog'i     hozir bo'Imasaiar,     muqarrar
qilg'on       vazifaning       nisfin       olgaylar       va       bu   madrasa     va   xonaqohning
mudarrisidan   yo   talaba     va     mutavalli     va   shayx   va   xuffoz   va   boshqa   amalisidin
nomashru   amre   sodir   bo'lsa   ikki   qatlagacha   shar'an     l i a r   muloliazaga   mustavjib
bo'lsalar, anga ko’ra ta'zir va extisob qilsuniar. Uch qatla vujud tutqondin so'ngra
qilsunlar, dagi o'rniga yana kishi nasb  q i l s u n i a r " .  Ko'rinib     turibdiki,     madrasada     davomat     muntazam     tekshirib turilgan,
agar   talabalar   darslarga   qatnashmay   o'zga   joylarda   yursalar,   o’zlariga
belgilanadigan   maoshlaridan   kam   nisbatda   olganlar.   Talaba   yoki   mudarris,       ish
yurituvchi,  shayx,  qori  yoki  amaldagi  boshqa  ishlar qoidaga xilof ish  q i l s a l a r .
i k k i  martagacha shariatga munosib jazo  berish, agar bu hol  uch marta takrorlansa,
hatto madrasadan cetlatilib, o'rniga boshqa  k i s h i  tayin etish ham ko'rsatilgan.
Navoiy     madrasalardagi   talabalar,     mudarrislar,     ilm-fan     a h l l a r i ,
musavvirlar,  o'sha davr hattotlari  talab ehtiyoj l a r i n i   e'tiborga olib Hirotda sifatli
qog'oz   ishlab   chiqaradigan   durustgina   bir   korxona   yoki   Zahuriddin   Muhammad
Boburning yozishicha, qog'oz  «
juvozi» ham tashkil  qilgan edi.
«Madrasayi-oliya   bajaradigan   vazifa   zamon   va   davr   taqozosi   ehtiyojiga
ham         bog'liq         bo'lgan.           Shu         tufayii         ularning         tarixida   r i v oj l a ni sh -
ko’ t a r i l i s h   jarayoni   ham,     ma'lum   sabablarga   ko'ra   s o k i n l i k   holati   ham     voki
an'anaviy   usulda   faoliyat   ko'rsatish     jaravoni   ham   kuzatiladi.   Har   holda   shunisi
muhimki, mamlakatimiz hududidagi  oiiy ta’lim ti zimi     tarixi     qadim-qadimlarga
borib       taqalib,       uning       oily   dargohi   madrasayi-oliyalar         o ’z
        zamonasida
hozirgi         universitei   mavqeiga     ega     bo'lgan.       Shuning     ushun     hozirgi
universitetlarning paydo bo'lishi, ta'sis etilish tarixini ana shu mashhur madrasayi-
oliyalar   bilan   bog'Iash   mantiqan   va   tarixan   maqsadga   muvofiq   bo ’
Iib,   istiqlol
davrida tarixni xolisona yoritish, tiklashning ajoyib namunasi bo’ladi», deb yozadi
akademik B.Valixo'jayev.
Mirzo     Ulug'bekning      Samarqanddagi      madrasayi-oiiyasi keyinchalik
zamon va davrlar taqozosiga ko'ra bir maromda bo’lmasada XX asr boshlarigacha
o ' z   faoliyatini   davom   ettirdi.   Shundan   so’ng   Samarqandda   avval   pedakademiya
vujudga kelib, keyinchalik u universitetga aylantirildi va hozirda ushbu universitet
Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti deb yuritiladi.
O'tmishda qurilgan madrasa va madrasayi-oliyalar hajm-rejaviy   yechimlarini
tahlil   q i l i s h   shuni   k o ' r s a t d i k i ,   ularning me'moriy   yechimlarida asosan   b i r   yoki
ikki   h o v l i l i ,   ko'p   ayvonli   kompozisiyalar,   markaziy   bo'ylama   o'qqa   nisbatan
simmetrik   joylashgan   me'moriy   shakllar   q o ' l i a n i l g a n .   Buning   sababi   ichki h o v l i l i   b i n o l a r   O'rta   Osiyoning   i s s i q   va   quruq   i q l i m i   sharoitida   hovlisiz
binolarga   ko’ra   h a r   tomonlama   qulay   iqlimiy-ekologik   va   funksional
imkoniyatlarga ega bo'lgan.  I c h k i  hovlida o'ziga xos mo'jaz bog', gulzor, soyabon
ayvonlar   va   atrof   muhitdan   xoli   shinam   va   s a l q i n   me'moriy   muhit   yaralish
qulayliklari mavjud bo'lgan. Shu  bois ham madrasalar qurilishida aksari hollarda  i c h k i
h o v l i l i  rejaviy  kompozisiya tanlangan.
Madrasalarning   kirish   qismi,   ya'ni   ostonasiga   va   hovli   t o ' r i d a   joylashgan
ayvon shakliga alohida e’tibor berilgan, ular masjidlarning peshtoqi kabi mahobatli
va   baland   peshtoq   tarzida   ishlangan.   Bosh   peshtoqning   ikki   yonidagi   gumbazli
zallarda   odatda   qishki   masjid   va   darsxona   joylashgan   Madrasa   bosh   tarzining
burchaklari   minoralar   yoki   c h i r o y l i   guldastalar   b i l a n   bezatilgan.   Buxorodagi
Ko'kaldosh,   Abduiazizxon,   Mir   Arab.   Qo'qondagi   Norbo'tabiy,   Xivadagi
Muhammad Rahimxon, Toshkentdagi Ko'kaldosh ana shunday madrasalardir.
Ayrim   y i r i k   madrasalarning   k i r i s h   qismi   o'ziga   xos   ishlanib,   hovliga
to'g'ridan-to'gi     kirilmasdan,   peshtoq   ayvonidan   o'tib   yon   tomondagi   tirsaksimon
dalon   orqali   kirilgan.   Bunins   sababi   hovlida   sof   xoli   muhit yaralish bo ’
lib,   bunda
peshtoq eshigining  o'rni  odatda  chiroyli panjara yoki devor  b i l a n  to'silgan.
Samarqand   Registonidagi   Ulug'bek,   Sherdor   va   Tillakori,   Buxorodagi   Mir
Arab   madrasalari bunga misoldir, ulardan birinchi   ikkitasi   va Mir   Arab  madrasasi
i c h k i   h o v l i l i ,   peshtoqli   va   to’rt   ayvonlik   tarzda   i s h l a n i b ,   madrasa   hovlisiga
to'g'ridan-to'g'ri emas,  balki peshtoqning  o ' n g  tomonidagi dalon orqali  k i r i l a d i .
O'rta   Osiyoning   h o v l i l i   madrasalari   va   masjidlariga   xos   yana   bir   xususiyat
shulki,   k i r i s h   peshtoqining   orqa   tomonida   hovliga   qaralib   yana   bir   peshtoq
ishlangan.  B u n i n g  sababi hovlining bo'ylama bosh  o'qi bo'ylab bir-biriga muqobil
joylashgan 2 peshtoq yoki bo'ylama  va   ko'ndalang  o'qlarda   bir-biriga   muqobil
4   peshtoqli   me'moriy  kompozisiyani yaratishdir.
Peshtoqlar   mahobarli,   munaqqash,   baland   va   keng   ravoqli   yozgi   avvon
tarzida   ishlanib,   hovii   ko'rinishlarini   shakllantirishda   muhim   ahamiyat       kasb
etgan. Du ayvonlardan   to'rdagisi   yozgi   masjid qolganlari esa yozgi darsxonalar
vazifasini bajargan. O'rta       Osiyoda       Amir       Temur       va       Temuriylar       davriga       kelib
madrasasozlikda   yangi     me'moriy    q u r i l i s h       u s l u b i ,    ya'ni     madrasani   xonaqoh
bi Ian   birga   y a x l i t   me’moriy     turkum-—ansambl   t a r z i d a   q u r i s h   uslubi
q o ' l l a n n a d i .     Shunday     tartibda     u l k   bor   Samarqandda   XV   asr   boshida
Muhammad Sulton madrasasi va xonaqohi quriladi.
Madrasa   va   xonaqoh   binolari   yaxlit   hovli   alrofida   bosh  peshtoqlari
bilan   bir-biriga   muqobii   tarzda   joylashtirilgan     Madrasa   va   xonaqohni       bunday
me'moriy     majmua     tarzida     qurishdan     maqsad madrasani     sof     ta'lim-tarbiva
ishlari       va      talabalarga      mo'ljallash,   xonaqohni   esa   mudarrislarga,  ularning   o ' z
ilmu-toliblari   bilan   erkin   uch rashuvlari         va         ilmiy--falsafiy         suhbatlar
o'tkazishlariga    imkon  yaratish edi. Xuddi shu maqsadni ko'zlagan Ulug'bek ham
Registonda bu   uslubni     takomillashtirib,     o'zi       yaratgan       me'moriy       turkumga
madrasa   va  xonaqohdan   tashqari   alohida  karvonsaroy,   masjid   va  hammom
binolarini   ham   kiritadi       Ma'iumotlarga   ko’ra   karvonsaroy   hamda   hammom
madrasa va xonaqohga vaqf   tarzida berkitilgan. Bu binolardan faqat madrasagina
bizgacha saqlangan. Xonaqoh o’rniga XVII asrda  Sherdor,   karvonsaroy   o'rniga
esa   Tillakori   masjid-m adrasasi  bino   etilgan.
Madrasalarni qurishda mahalliy   i q l i m   sharoidari e'tiborga   o l i n i b   yozgi   va
qishki darsxonalar ishlangan.   Yozgi darsxonalar keng va baland     ravoqii     ochiq
ayvon       tarzida,       qishkilari       esa       yopiq       zal   ko’rinishida       bo'lib.       binoning
burchaklarida     joylashgan.     Hujralar co’zinchoq, to’g"ri to’rt burchakli, bir yoki
ikki   (pastki   va   yuqori)   bo’li mli,       eni       bilan       hovliga       qaraiib       qurilgan.
Hujraiaming       pastki   bo’li mli     qaznoq,   mutolaa   va   suhbat   o'rni'   bo’lib,   yuqorigi
b o ' l i m d a  yotoqxona  joyiashgan.    Ayrim    madrasalar    hujralarining      t o ' r i d a
mo’jazgina   omborcha   ham   bo’ l i b ,   u   tashqi   devor   yonida   i s h l a n g a n .
Samarqanddagi             Ulug'bek.             Xivadagi             Muhammad             Rahimxon
madrasalari   h u j r a l a r i n i n g   ana shumday omborchalari mavjud. Hujralar   odatda   2
talabaga yoki  o i l a s i z   b i r  mudarri'sga  mo' l j a l a n g a n ,
Xullas, O'rta Osiyo madrasalari va madrasayi-oliyalariga xos me’moriy-
rejaviv   xususiyatlarni   umumlashgan   ho'lda   quyidagicha  betgilash mumkin: 1. Hovlilarning   soni   bo'yicha:   bir   h o v l i l i ,   2   va   4   ayvonli   turli   rejaviy
shakllarda;   ikki   hovlili   frontal-simmetrik   yoki   asimmetrik   hamda   bo'yiga
cho'zinchoq   rejaviy   shakllarda   (Xivadagi   Xurjun,   Abdurasulboy,   Buxorodagi
Xurjin madrasalari);
2. Hujralarning hovliga nisbatan joylashishi bo'yicha: hovliga qaratilgan va
tashqariga qaratilgan hujralar;
3. Madrasa   binolarining   shahar   tizimidagi   qurilish   uslubi
bo'yicha:
- ikki madrasani yoki bir madrasa va xonaqohni bir joyda bosh   tarzlari bilan
bir-biriga muqobil uslubda qurish ("qo'sh" ansamblli);
- madrasani   boshqa   jamoat   binolari   bilan   birga   yaxlit   maydon   atrofida
me'moriy   majmua   tarzida   qurish   (Samarqand   Registonidagi   Ulug'bek   madrasayi-
oliyasi,   xonaqohi   va   karvonsaroyi,   Muhammad   Sulton   madrasasi   va   xonaqohi,
Ulug'bek, Sherdor va Tillakori madrasalari. Buxorodagi Ulug'bek va Abdulazizxon
hamda Qo'sh madrasalar, Hirotdagi Alisher Navoiy madrasayi-oliyasi va xonaqohi
va boshqalar.
Yuqoridagilardan   ko'rinadiki,   madrasalar   O'rta   Osiyo   xalqi   tarixida   nafaqat
umumiy va   o l i y   ta'lim muassasalari vazifasini, balki   shahar me'moriy qiyofasi  va
muhitini   shakllantirishda   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etib,   ayrim   hollarda   hatto
shaharlar ko'rki va nufuzini ham belgilab bergan.
Yuqorida   sanab   o'tilgan   ta'lim-tarbiya   maskanlari   adabiyotlarida   koproq
dunyoviy   ilmlar   ta'limining   muassasalari   tarzida   t a l q i n   etilgan.   Biroq,   O'rta
Osiyo xalqlari hayotida o'tmishda diniy-axloqiy  va tasavvufchilik ilmlari ham keng
tarqaigan  ediki, bular  haqida  faqat   Respublikamizning   i stiqlol   yillaridagina   yozila
boshlandi.   Ana   shu   x o l i s l i k   nuqtai   nazaridan   biz   O'rta   Osiyo   xalqlari   i j t i m o i y
madaniy  hayotida muhim rol o'ynagan va o'tmishda lasavvufchilik hamda adab ilmi
maskanlari   tarzida   faoliyat   ko'rsatgan   xonaqohlar   va   qorixonalar   haqida   ham
ma'lumot berishni ma'qul ko'rdik. Tasavvuf maskanlari
Xonaqohlar
Xonaqoh   so'zi   forscha   b o ' l i b ,   "xona-uy"   ma'nosini   anglatadi.   Dastlab
taqvodor  so’fiylar  va  darveshlar  yashaydigan  boshpanalar…………
hovlili         oddiy         imoratlar         tarzida         qurilmog'i,         xonaqohda   so’fiylarning
yashashidan   tashqari,   maxsus   diniy   marosim-zikru   samo   raqsiga   qatnashishlari
hamda   mutasavvufchilikdagi   shogird-ustozlik   shartlari   ham   belgilab   beriladi.
Ustoz   so'fiylar,  ya'ni   shayxlar   vafot   etgach,   o'z   xonaqohlari   qoshiga   dafn   etilgan.
Natijada   shogirdlar   va   keyinchalik   tasavvufga   ixlos   qo'ygan   xalq   ommasi
tomonidan   bunday   mashhur   ustoz   shayxlarning   xonaqohlari   o'ziga   xos
ziyoratgohlarga aylantirilgan.
Bunday    xonaqohlarda    so'fiylarning    hujralaridan    tashqari ziyoratchilar
uchun   ham   maxsus   xonalar   tashkil   etiladi.   Termizdagi   Hakim   at-Termiziy,
Miyondagi   Abu   Sayid  va  boshqa  xonaqoh-z iyoratgohlar shular jumlasidandir.
XII asr     o'rtalarida     so'fiylar     birodarligining     rivojlanishi     va tasavvuf
tariqatida         turli         oqimlarnmg         vujudga         kelishi           bilan   xonaqohlarning
me'moriy   ko'rinishi   va   vazifalari   ham   o'zgara   boradi.   Bu   davr   xonaqohlari
me'moriy   jihatdan   ancha   shakllangan,   ichki   hovli   atrofiga   birikkan   bir   necha
hujralar,   so'fiylar   jamoasining   yig'ilish   va   zukr   tushish     zali     (samo'xona),     ustoz
so'fiy,   ya'ni   shayxning   o'z muridlariga tasavvuf ilmidan dars berish, yetimlarga
Qur'onni   o'qitish   hamda   shayx     va     muridlarning     yashash       xonalari,
darveshxonalar,   chillaxona,   ombor   va   oshxona,   matrab   (samo'   vaqtida   na't   va
ilohiy   qo’shiq       kuylovchilar     o'tiradigan     joydan       tuzilgan.       Tojikistonning
janubida     xarobalari   bizgacha   saqlangan   Xoja   Mashad   xonaqosining   me’moriy
tuzilishi bunga misoldir.
O’|rta   Osiyoda   turli   davrlarda   qurilib   bizgacha   yetib   kelgan   xonaqohlar   va
ular haqidagi yozma manbalar ushbu binolarning o’tmishda xalq ijtimoiy hayotida
tutgan o'rni va mavqeini, tarkibiy tuzilishini  me'moriy tasnifi va yechimlarining to XVII     asrgacha   mufassal   tarzda   takomillashib   kelganini   ko'rsatadi.   Biroq,
xonaqohlar arxitekturasi va ijtimoiv vazifalarining rivojlanish  c h o ' q q i l a r i  asosan
Temuriylar     (XIV-XV     asrlar)       va       Shayboniylar     (XVI       asr)     davriga   to’g'ri
keladi.   Temuriylar   va   keyinchalik   Shayboniylar   ham   tasavvuf   so'fiylik)     jamoasi
faoliyatining       nazoratini       butkul       o'z       qo'llariga   oladilar       va       o'zlari       ham
tasavvuf     ahliga       xayrixoh       holda       yangi   xonaqohlar   quradilar.   Buning   sababi
shulki,     tasavvuf   ta'limoti   o'sha   davrlarda   va   undan   oldinroq   ham   xalq   ommasi
uchun   Islom   Sharqi   dunyosining   ma'naviy-axloqiy   mezonlariga,   tasavvuf
tariqatlarining   asoschilari       esa       xalq       orasida       katta       obro'       qozonib       piru-
ustozlarga aylangan edi.
Hujviriyning   "Kashful   mahjub"   asarida   xalq   orasida   keng tarqalgan
va   mashhur   mutasavvufchilar   atrofida   shakllangan   tariqatlar   haqida       mukammal
ma'lumotlar       keltirilgan.         Jumladan.       Qodiriya   tariqati   (asoschisi   va   p i r i
Abduqodir   G'i-loniy.     1   160   y.),   Yassaviya   tariqati     (asoschisi     va     piri       Xoja
Ahmad  Yassaviy).  Naqshbandiya tariqati (asoschisi Bahouddin Naqshband, 1389
y.)  hamda Xilvatiya, Rifoiya,       Mavlaviya,       Shozaliya,       Sa'diya,       Dasukiya,
Badaviya, A kbariva,      Suxravardiya,      Kubroviya,      Madyaniya,     Chishtiya,
Bayramiya va hokazo tariqatiar.
Tasavvuf ahli orasidan Abu Ali Ibn Sino, Forobiy singari dunyoga mashhur
olimlar;   Jaloliddin   Rum'iy,   Abdurahmon   Jomiy,   Alisher   Navoiv   kabi   buyuk
shoirlar;   Zunnun   Al-Misriy,   Shoxin   Al- Xilvatiy   kabi   kimyo   ilmi   bilimdonlari;
Imom   G'azzoliy,   Abdurahmon   as-So'fiy,   Ibrohim   Haqqiy   singari   falakiyot
i l m i n i n g   buyuk   namoyandalari   va   fan   fanning   boshqa   tarmoqlari   bo'yicha
qanchadan-qancha mutafakkir  o l i m l a r  yetishib chiqadi.
Tasavvuf   bu   insonning   ruhiyati   va   ma'naviy   olamidagi   jarayon   bo'lib,
insonni ruhiy va axloqiy kamolotga yetkazuvchi  i l m d i r .
Tasavvuf   musulmonchilik   degan   buyuk   b i r   qadriyatni   keng   xalq   ommasi
orasiga  yoyishga,  uning hamma uchun barobar  bo’lishligiga el-ulus   osoyishtaligi,
hamjihatlik,   bir-biriga   yordam   qo'lini   cho'zish   birodarlik     va     futuvvatchilik
qadriyatlarini targ'ib qilishga  harakat qiladi. Bu sa'y-harakatlarga mutafakkir so'fiy shayxlar   va   mutasavvuf   shoirlar         bosh-qosh         bo’ladilar.         Uiar         endi
o'zlarining         so'fiylik   instutlari   -   xonaqohlarini   avvalgidek   taqvodor   zohid
darveshlarning makoni emas, balki   o'z ,.  davrining ma'naviy-ma'rifiy  markazlariga
aylantira   borib,   aynan   shu   markazfarda   tasavvuf   va   adab   ilmining   amaliv   va
falsaffy asoslarini yaratadilar ularni xalqqa targ'ib qiladiJar.
Aynan   shuning   uchun   bam   temuri'viar   va   Shayboniylar   davrida   q irilgan
xonaqohlar,    X1-X1I    asrfardagi    shahar    chekkalari    va qi shloqlarda   xilvat
joylashgan       oddiy       xonaqohlardan       farq       qilib   oldingilaridan   muhtashamroq,
salobarliroq,   alohida   qurilgan   me'moriy   binolar       jamoar       binolari,         masalan.
madrasa         .«masjidlar       bilan   me'moriy     majmualar   tashkii     qilgan       holda
shaklanririladi.   Bunday xonaqohlarning tarkibi va ijtimoiy vazifalari ham o'zgara
borib,   ular   davrinmg           tasavvufchiiik           yonalishidagi           yirik           ma J
rifiy
maktablariga     aylanadi.       Bu     davrdagi     ba'zi     xonaqohlar     qoshida hammom.
masjid,   qabrision,   molxona   va    b a ’ z a n t e g i r m o n   h a m   j o y lashgan.
Agar         madrasaiarda         dunyoviy,         huquqjy         va         duniy         ilmlar
o’rganilgan             bolsa,             u l a r             qoshida             q u r i l g a n             xonaqohlarda
Samrqanddagi       Muhammad       Sulton,       Mirzo       Ulug'bek,       Anaudagi   Anau,
Buxorodagi   Nodir-Devonbegi,   Hirotdagi   Husayn   Boyqaro   va   Alisher   Navoiy
madrasa     va     xonaqohlarida     talabalarning   tasavvuf   bobidagi       mushohada       va
munozaralari,       ufug’       mashohiylar,       piru-ustozlari   bilan   ma'naviy-ma'rifiy
uchrashuvlari,  ilmiy suhbatlari va bahs lari         o ' t k a z i l i b         t u r i l a d i .        Bunday
jonli               suhbatlarga     mutas avvufchilarga   e ' t i q o d   q i l g a n   hukmdorlar,   u l u g '
shoirlar,     nufuzli   mehmonlar   va   sayyohlar   ham   tashrif   buyurib   turadi.   Shuning
uchun   ham   bunday   xonaqohlar   arxitekturasi   bu   davrda   nafaqaf   fantanavor
me'moriy ko’rinishda    baiki       maharning       eng       nufuzfi       joylariga   va qurih'sh
tartibotiga   ega   bodadi.     Bunday   xonaqohlarni   boshqrish     va     ish   yuritish     uchun
ularni     t a ' s i s   etgan     homiylar   o’z     davrining       iqtidori:       mudarrislarini       tayin
efadi.         Mudarrislar   xonadonlarni     boshqarishdan       tashqari       tasavvuf   ilmiga
intilganlarga dars berish  b i l a n  ham mashg'ui bo'ladi.  Xonaqohlar     faoliyalini   moddiy   ta'minlashga   juda   kalla   vaqflar   belgilanadi,
Jumiadan,       Buxorodagi       Sayfiddin       Boxarziy       xonaqosi   nafaqat     Zarafshon
vohasida,       balki       butun       Markaziy     Osiyoda     ham   so’fuyli kning   eng   y i r i k
madamy-ma’rifiy   va   b i l i m   markazlaridan   biri   hisoblan gan   va   bu   yerga   XIV   asr
o’ralarida yuzlab kishilar, hatto chet       ellardan   ham taskrif buyurib, tasavvuf   i l m i
va   ma’rifatidan   bahramand   XV   asr   boshlarida     Samarqandda     Mirzo     Ulug‘bek
bino   etgan   Registon   ansamblidagi   Ulug'bek   xonaqohi,   shahardagi   Abu   Lays
xonaqohi,   Karmanadagi   Qosim   Shayx,   Buxorodagi   Fayzobod,   Hirotdagi   Shohrux
Mirzo, Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy, Romitondagi  Mullo-Mir, Tcrrmzdagi
Kokildor xonaqohlari XV-XV11 asrlarda Markaziy Osiyoning ana shunday atoqli
madaniy- ma'rifiy mutasavvufchilik ilmiv markazlaridan hisbblangan.
Termizdagi   Hakim   at-Termiziy,   Xurosondagi   Suxravardiya,   Buxorodagi
Xo'jagon,   G'ijduvoniy,   Sayfiddin   Boxarziy   va   Naqshbandiy.   Turkistondagi
Yassaviya,   Xorazmdagi   Kubroviya,   Farg'onadagi   Qodiriya,   Karmanadagi   Qosim-
Shayx   va   nihoyat   Hirotdagi   Xalosiya   xonaqohlari   ana   shunday   tasavvuf   ta'lim
maskanlari hisoblangan. Tasavvuf ilmining aksariyat akobirlari aynan  xonaqohlarda
yashab avom xalqqa tasavvuf ziyosini taratganlar,   so'fiylik ilmi va ta'lim tarbiyasi
bilan shug'ullanganlar. Xonaqohlarda istiqomat qiluvchilar soni ba'zan 100 kishi va
undan ham ko'p bo'lgan .
Shunday   qilib,   O'rta   Osiyoda   xonaqohlar   maktablar   va   madrasalar   bilan
yonma-yon   tarzda   so'fiylik   ilmining   ma'naviy- ma'rifry   markazlari   tizimini   tashkil
qilib, keng xalq ommasiga nafaqat   mutasavvufchilik ziyosini singdirish, balki xalq
ma'naviy   hayoti,   tafakkuri   va   e'tiqodini   boyitishda   tutgan   munosib   roli   va   o'rni
bilan ham ajralib turgan,
              
Qorixonalar
"Qorixona"  so'zi   bir   necha   ma'noda   tushunilib,  uning   keng  tarqalgani   Qur'on
o'qiladigan   xona,   ya'ni   qiroatxonadir.   Qorixona,   shuningdek,   ko'zi   ojiz   qorilar
uchun   boshpana   va   qorilar   tayyoriaydigan   maktab   ma'nolarini   ham   anglatgan.
Qorixonalar   O'rta   Osiyo   shaharlari   va   qis'hloqlarida   qarovsiz   va   boshpanasiz qolgan   ko'rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda
savob   maqsadida   dindorlar   va   xudojo'y   mulkdorlar   tomonidan   qurilgan.
Qorixonalarnmg   moddiy   ta'minoti   uchun   ularning   ta'sischilari   o'z   rnulklari
hisobidan  maxsus  vaqflar   belgilashgan.   "Qori"  arabcha   so'z   bo'lib,  o'qimoq,  ya'ni
Quronni ifodali tarzda  yoddan o'qimoq rna'nosini anglatgan. Qorilar o'lgan kishilar
ruhiga  bag'ishlab oyatlar ham o'qishgan.
Qorixonalar   O'rta   Osiyo     me'morchiligida   asosan     ikki   xil:       1)   ziyoratgohlaiy
masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan   xonalar ko'rinishida;  2)
ushbu       binolar   qoshida     alohida     qurilgan   imoratlar   tarzida   shakllangan,
Farg'onaning   Rishton   tumanida   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmida   xom
g'ishtdan   qurilgan   me'moriy   yodgorlik   Qorixona   xonaqohi   saqianib   qolgan.
Bu yerda ilgari  darveshlar Qur’on o’qib, zikr tushib turishgan.   Qorixona to'rt
burchakli   hovli   tiarzida   b o ' I i b   (20x24   m),   hovlining   ikki   tomonidan   qator
hujralar   qurilgan.       Hovli       to'rida     tarhi       kvadrat     shaklli     tuxumsimon
baland   gumbazli katta xona bo'Iib, u jamoatxona va tamaddixona vazifalarini
bajargan.   Qorixona   hujralari   ham   kvadrat   shakiida   (3x3     m)   b o ' I i b
gumbazlar bilan yopilgan. Hujralar va jamoatxona tosh o'choq bilan   titilgan.
Hovlining   janubiy   tcmonida   shu   yerlik   eshonning   qabri   'lib,   uning   ustiga
ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning yonida ikki   rcha chuqurlikda g'or bo'Iib, u
chillaxona   vazifasini   o'tagan   [3,   0-41].   Qorixonalarni   O'rta   Osiyoda   chang
to'zonlar   va   qum   bo'ronlari   luzatiladigan   miniaqalarda   ko'proq     uchratish
mumkin.     Bu   asosan   oro   va   Xorazm   viloyatlaridir,   Xivadagi       rnashhur
Pahiavon       Mahmud       maqbarasi       qoshidagi   brafgoh   majmua   hoviisida
darvozadan   chap   tomonda   ikki   qavatli   nta!       kompozisiyali       qorixona
ioylashgan.   U     XX   asr  boshida
Huston   shaharlarida   keng   tarqalgan   jamoat   binolariga   xos   g'ishtin
ilubda   qurilgan.   Qorixonaning   me'moriy   yechimi   Pahiavon   Mahmud   ?ara
ziyoratgoh   arxitekturasidan   keskin   farq   qilsa-da,   bar   ikkaia   binolar   yagona hovli orqali birikib u ax J it me'moriy turkumni qilgan. Qorixona arxitekturasi
tashki   ko'rinish'idan   turar   joy   mo'jaz   bir   madrasa   binosini   esiatadi,   cbunki
uning tarzida barat bo'ylabderazalar ishlangan.G’rixonalar   Xorazmdagi    b ; r
qator  masjidlar  tarkibiga   ham Masalan, XIX asr oxirida qorixona hujralari
Xiva tumanida in Otajon-to'ra masjidi binosi tarkibida qurilgan. 
Kasb-hunar (milliy hunarmandchilik) maktablari
O'rta   Osiyoning   o'tmishdagi   ta'lim-tarbiya   maskanlari   tizimiga   o’rta
asrlardagi maktablar   ( b o s h l a n g ' i c h   t a ' l i m ) ,  madrasalar   ( o ' r t a )  va madrasayi-
oliyalar   ( o l i y   ta'lim)   dargohlaridan   tashqari   turli   xil   kasb-hunar   ( m i l l i y
hunarmandilik)   maktablari   ham   kirgan.   Shulardan   eng   ko’r   tarqalganlari
kulolchilik,   tasviriy   san'at,   xususan,     naqqoshlik,   ornlik   (miniatyura),   xattotlik.
muqovasozlik,   me'morchilik,   duradgoriik,   yog'och   va   ganch   o'ymakorligi,
temirchiiik,   zargarlik,   zardo’zlik,   shishasozJik,     pichoqchilik,   gilamchilik   hamda
miskarlik maktablaridir.
O'rta   Osiyoda   shakllang'an   eng   qadimiy   hunar   turlarining   biri   bu
kulolshilikdir.       Kulolchilik       O'rta       Osiyoning     hozirgi       o'zbeklar       va   tojiklag
yashaydigan shahar va qishloqlarida keng rivoj topgan. O'rta Osiyoning Qoratog',
Panjakent.     Samarqand,   Shahrisabz,   G'ijduvon,   Toshkent,   Rishtonda   sopol
idishlarni   sirlab   bezatishning   o'ziga   xos   maktablarri         va       mahalliy       usJublari
vujudga   keJgan.    XIX    asrda …………
haqida ma'lumotlar berilgan.
Tarixiy   manbalar   va   maxsus   adabivotlardan   bizga   o'rta   asrlarda   shakllfnib   rivoj
topgan         Samarqand,         Buxoro,         Hirot       va         Tabriz   miniatyura   maktablari,
Xorazm,         Shimoliy         Turkiston,         Sharqiy   Turkiston,   Movaraunnahr
(Samarqand),     Buxoro   va   Xuroson   (Hirot)   me’morchiluk   maktablari,   Xorazm
(Xiva), Turkmaniston va Nurota gilamchiluk maktablari. Chust    va    Shahrisabz
do'ppichilik         va   pichoqchilik   maktablari,   Buxoro   va   Samarqand   zardo'ziik
maktablari   ma’lum.   Bunday   kasb-hunar   maktablarining   taraqqiyoti   t u r l i davrlarda   turlicha   rivojlanib,   ayrim     hollarda   yopilib     va     yana     qayta       tiklanib
turgan. Masalan, Samarqand me'morchilik va miniatyura maktablari Amir Temur
va   Ulug'bek   davrida   o'zlarining   yuksak   rivojiga   erishgan   bo'lsa,   Hirot
me'morchilik   va   miniatyura   maktablari   avval   Shohruh   Mirzo   va   Boysunqur
Mirzolar   davrida   shakllanib,   keyinchalik   Husayn   Boyqaro,   Alisher   Navoiy   va
Kamoliddin   Behzod   davrlarida   rivojlanib   yuksak   cho'qqilarga   erishadi.Buxoro
me'morchilik   maktabi   esa   XV-XVI   asrlarda,   ayniqsa,   Abdulloxon   davrida   o ' z
rivojiga erishadi.
O'rta   Osiyoda   misgarlik   maktabining   qadimiy   markazlaridan   biri   Buxoro
shahri hisoblangan. X asr arab sayyohi va geograil Maqdisiyning yozishicha, arab
mamlakatlariga   o'sha   davrda   katta   mis   qozonlar,   nafis   mis   qadahlar
Sarnarqanddan, mis chiroqlar esa  Buxorodan keltirilgan, XI-XII asrlarda Termizda
ham   yirik   miskarlik   maktabi   ishlab   turgan.   Ushbu   maktab   namoyandalari   misga
mayda   gul   solish   san'ati   bilan   shuhrat   qozongan.   O'rta   Osiyoda   miskarlar   XV-
XV1I   asrlarda   bronzadan   buyumlar   yasashga   ko'proq   e'tibor'   berishgan.   XVIII-
XIX asrlarga kelib, Buxoro, Samarqand, Qo'qon kabi shaharlarda taniqli miskarlik
maktablari   faoliyat   ko'rsatgan.   Toshkent,   Xiva   kabi   shaharlarda   ham   o'ziga   xos
miskarlik maktablari shakllangan.
O'rta   Sharq   o'rta   asr   kasb-hunar   maktablari   tizimida   tabiblar   tayyorlashga
mo'ljallangan   tibbiy   maktablar   alohida   o'ringa   ega.   IX-X   asrlar   Eronning   Ray,
Hamadon,   Isfahon.   X-XI   asrlarda  Movarounnahrning   Samarqand   va   Buxoro,  XI-
XIII   asrlarda   Xorazmning   Gurganch   va   Marv   shahartari   va   yana   boshqa
shaharlarda   jamoat   shifoxonalari   quriladi.   Ana   shunday   shifoxonalar   qoshida
madrasalar   bunyod   etilib,   ularda   tibbiy   maktablar   shakllanadi   va   tabiblar
tayyorlanadi.   Masalan,   VI   asrda   qadimgi   Eronning   Gundishapur   shahrida,   XI   asr
boshida esa Samarqandda (Qoraxoniy Tarng'och Bo'g'raxon davrida) ana shunday
o'z o'quv maskanlariga ega bo'lgan tibbiy maktablar ochiladi.
Tibbiy   maktablarda   ta'lim   ishlari   ancha   yuqori   saviyada   bo'lib,   nazariy   va
amaliy   tabobat   darslari   yonma-yon   olib   borilgan.   Talabalar   uchun   maxsus
darsliklar   va   darsxonalar   shakllantirilgan.   O'qish   muddati   tugagach   boig'usi tabiblar   harnma   fanlardan   imtihon   topshirishgan.   Shundan   so'ng   ular   amaliy
tabobat ishi bilan shug'ullanib, tabiblik shahodatnomasini olish uchun kamida uch
kishirii davolab sog'aytirishi shart bo'lgan.
Kasb-hunar   maktablaridagi   ta'lim   ustoz-shogird   uslubida   amalga   oshirilib,
mashg'ulotlar asosan ustaxonalarda olib borilgan. Ustozlar  odatda xalq ustalarining
eng   bilimdon,   iste'dodii   qismini   tashkil   qidib,   madrasalarda   t a ' l i m   olgan.
Shogirdlar guruhlarga  b o ' l i n i b ,  uliar bir curuh bir istoz qaramog’ig a  begkitilgan.
Masaian,   me'morlar   va   naqqoshlar   kunduz   kunlari   qurilisldarda   usfoziari
boshchiligida   ishlab,   malaka           orttirganlar,           kechqurunlari           esa           ustoz
rahbarligidagi mashg'ulotlarga qatnashgan .
Me'morlik   va   naqqoshlikda     nihoyatda   zarur   bo'lgan   handasani   hamda
naqqoshlikda       sharf       bo'lgan       kimyo'ni       usiozi       rahbarligida   organilgan.
k o ' p c h i l i k   ustalar   farzandlari   va   qarindoshlaridan   iboral   s h o g i r d i a r i n i       7-8
yoshdan       kasbga       o'rgata       boshlaganlar.       Boshqa   s h o g i r d i a r n i n g       hunar
maklabida     qancha      o ' q i s h i ,      ya"ni       ularning   muay yan     kasb     bo'yicha     usta
b o ’ l i b       yetishishi       o'z       iste'dodlariga   ega   bo'lgan.     Shogirdlar   kamol   topib,
mustaqil   ravishda     faolivat   yuritish   darajasiga   erishgach,   ( d a r s n i n g   faoliyati
ustozlari tomonidan   muhokama      qilingan,    arzisa,    unga    "usfo"    nomi    berilib.
mustaqil  ishlashga    fatvo    berilgan. O’Tmishdagi         kasb-hunar         m i l i y
h u n a r m andchilik maktabiarida o’qigan  shogirdlar shu tariqa la'iim olganlar.
………..kasb-hunar   maktabiarining     o ' z     kooKonalari   bo'lgan.   Baxoroda
Sho'ro   hukumati   davri   arafasida     2   ta     asosiy     y i r i k   iik   korxonasi ishlab
turgan.   Buxoro,   Gijduvon,   Samarqand   va   imiznin g       ko'pgina       boshqa
shaharlarida       hozir       ham       ana   shunday   zardo'zlik       maktablari       i s h l a b
turibdi.       Bunda;,         makiablar   mus t a q i l l i k   yillaridan   keyin   avj   o l i b   rivoj
iopmoqda  yuqoridagilardan         k o r i n i b         turibdi,      bugungi       kunda
o’l kamizda   faoliyat       ko'rsatayotgan       kasb-hunar     k o l I e j l a r i n i n g   Osiyoda
juda  qadim   zamonlarga  borib    aymaka  ei   'a bayon  etilgan  O’rla  Osiyonirn: o'?rn;>hua!j.)     r n i l i i )           a        maktablarini     hozirgi     zamonaviy     kasb-hunar
lavomi deb hisoblasak maqsadga muvofiq bo'ladi. Adabiyotlar :
1. Bendrikov K.Ye. Ocherki po istorii Narodnogo obrazovaniya Sredney Azii. 
2. Rempel L.I. Dalekoye i blizkoye.  Buxarskiye zapisi. T., 1982.
3. Mankovskaya   Yu.L.   Tipologicheskiye   osnovы   zodchestva   Sredney   Azii   ( IX   -
nachalo  XX  veka). T., 1980.
4. Nozilov   D.A.,   Uralov   A.S.   O’rta   Osiyo   me’morchiligi   tarixidan   lavxalar.   T.,
2004.
5. Uralov A.S., Xojixonov M. Temuriylar ma’naviyati va madaniyat. Samarqand
1999.
6. Valixujayev   B.   Samarqand   oliy   ta’lim-madrasayi   oliya-universitet   tarixidan
lavxalar.  Samarkand, 2001.
7. Nozilov D.A. Zodchestvo gorn ы x rayonov Sredney Azii. T., 1999.
8. Uralov   A.,   Yusupov   R.   O’rta   Osiyoning   ta’lim-tarbiya   va   ilm-fan   maskanlari.
Sam., 2005.

O’RTA OSIYONING O’RTA ASRLARDAGI TA’LIM-TARBIYA MUASSASALARI Reja 1. Qadimgi va islom davrigacha bulgan ta’lim-tarbiya shakllari. 2. O’rta asr maktablari va ularga xos xususiyatlar. 3. Madrasalar va ularning turlari. 4. Madrasalarning me’moriy-rejaviy yechimlari. 5. Samarqand madrasalari.

Eramizdan oldingi IV-II asrlardagi oromiy va mixxat yozuviari, eramiz boshlaridagi Kushon yozuviari, Turkiston hududidan topilgan VI-VII asriarga doir O'rxin-Enasoy alifbosidagi qator bitiklar ham bu e r l i k xalqlarning qadimdan savodxon bo'lganIigidan dalolat beradi. Tarixchi olim I.To'xliyevning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo xalqlarida islom dinigacha (VII-VIII asrlarga qadar) keng tarqalgan budda ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga matematika, tabobat, grammatika, musiqa, yer, shamollar va yulduzlar harakatiga doir bilimlar ham o'qitilgan {28, b . l 1} Shunisi q i z i q k i , biddaviylik keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarning uchdan bir qismi savodxon bo'lgan [28. b.l }. Isl omga qadar Samarqandda bolalarni besh yoshligidan o'qishga berish odati bo'lgan. O'rta Osiyoda islomga o’tilgandan keyingi ta'lim muasasalarining tarkibi asosan maktablar, madrasalar va madrasayi-oliya lardan tashkil topgan. Ilk o'rta va o'rta asrlarning ta'lim-tarbiva muassasalari Maktablar "Maktab" deb ataluvchi ta’lim shakli dastlab VII-VIII asrlarda arab mamlakatlarida paydo bo'lgan. Dastlab maktablar masjidlar qoshida shakllangan. VIII-IX asrlarda ular O'rta Osiyoda ham keng ta rqalgan . Maktablar bolalarga boshlang'ich t a ' l i m berishga asoslanib, ularda yoshlar asosan o'qish va yozishni, husnixatni o'rganganlar. O’qish va yozishni bilgan yoshlar Qur'onni, nomozni va turkiy tildagi be'riy asarlarni yod olganlar. Maktablarda ta'Iimning asosiy shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh lagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o'qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan. Islomiy an'analarga ko'ra, q iz va o'g'il bolalar ajratib o'qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o'g'il bolalar esa maktabda o'qishgan. Boy xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida o'qituvchi yollanib o'qitilgan.

Jamoat binolari tarkibiga kirgan maktablar uchun xonalar tanlashda O'rta Osiyoning issiq iqlim sharoiti e'tiborga olingan. Masalan, Samarqand viloyatining Uxum qishlog'idagi maktabda rquv xonalar uchun qishloq masjidiga yondosh joylashgan ayvonli xonalar va ochiq ayvonlar tanlangan. Arxitektura doktori L.Y.Mankovskayaning ma'lurn qilishicha, Buxorodagi mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o'tilgan. Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog'och sinchli, ustunli- to'sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan. Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo'lib, u tarhda 29x30 metr, o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 1 0 , 5 x 1 0 , 5 metrga teng bo'lgan. Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo'lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o'rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko'p bo'lmagan. Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat (guzar, mahkama, madrasa) yoki ibodat (masjid, xonaqoh) binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori T.A.Hidoyatovning aniq lashicha, bunday maktablarning me'moriy-rejaviy yechimlarida x onalar soni, tarkibi va ularning funksional bog'lanishida muqim tartiblar kuzatilmaydi . Biroq, maktablarni qurishda me'morlar O'rta Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar.

XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to'g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning "Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji" kitobida ko'rsatilishicha, 1864-1868 yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan. 1876 yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko'rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’ afforov. Uning ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg q ayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari sav odsiz bo'lgan degan fikrlar butkul noo'rindir. Sh.G'afforov tarix fanlari doktori P.G.Kimning tadqiqotlariga asoslanib 1897 yildagi Turkiston aholisi, bu o'Ikadagi maklablar va ulardagi o'quvchilar soni, u l a r n i n g aholi umumiy soniga nisbati va aholining savodxonligini o'sha davr Rossiya va Belorussiya ahjli sining ana shunday ko'rsatkichlariga asoslanib, bu mamlakatlar aholisining savodxonligi haqida a n i q tasavvur beradigan quyidagi jadvalni tuzgan: Mamlakatlar Aholisining soni Maktablar soni O'quvchilar soni Aholining Limumiy soniga Aholining savodxonligi Rossiya 126.368.80 0 33.401 2.318.100 1,8% 21% Belorussiya 6.492.857 2.263 1 2 5 . 4 1 8 1,9% 24.7% Turkiston 3,792.774 6.027 6 4 . 0 1 5 1,7% 19,55% Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi d a l i l l a r deb qaramaslik deb yozadi Sh.G'afforov . Sharq olimlari va mutafakkiriari nafaqat ilmu-fanni o'rganish va r i v o j l a n t i r i s h , balki ta'lim-tarbiva tizimi va usliblarinu takomllashtirish bobida ham i s h o i i b borganlar. Jumladan, Ibn Sino Sharq olimlari ichida birinchilardan b o ' l i b tarbiya u s l u b l a r i n i n g mukammal tizimini yozib qoldirgan va ularning mohiyatini tishuntirib bergan. Uning bir nechta asarlari shu

masalaga bag’ ishlangan. Masalan, "Tadbir ul- manzil" r i s o l a s i n i n g bir bobi qanday qilib ma'lumotli q i l i s h haqidadir. "Tib qonunla i r i " n i n g to'itta bobi bolalar sog'Iigi va j i s m o n i y tarbiyasi muammolariga bag'ishlangan. "Ash-Shifo" asarida ham bolalar tarbitasiga oid turli usullar to'g'risida maxstis boblar mavjud. Ibn Sinoning flkricha, bolaga o ' z vaqtida xat-savod, eng kerakli hunarlarni o'rgatish va uni san'at asoslari b i l a n t a n i s h t i r a borisli zarurdir. X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli k i s h i l a r xususiy – maktablar ochib, ularda daromadli oilalarning farzandlarini o'zlari joshlaydilar. Bunday z i y o l i l a r "maktabdor" deb a t a l i b , ular bolalarga o ' q i s h va husnixatni o'rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o'rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa "otinoyi" deb atalib, ular o'z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o'qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o ' g ' i l bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o'qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida «qizlar maktabi» - belgilangan. Bunday maktabdagi o'quvchilar soni 10-20 tagacha bo'lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig'i, xalfa esa o'qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o'rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor b o ' l i s h (shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga olinadi), odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she'riy asarlarni o'qish va yodlash nazarda tutilgan. Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida (1909 y .) Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo'lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o ' g ' i l bolalar bilan qo'shib o'qitilgan. Bu davrda Farg'ona viloyatida ham anchagina o'quv maskanlari bo'lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o'g'il bolalarga, 567 tasi esa q i z bolalarga mo'ljallangan. Ularda 24690 ta o'g'il bola va 6559 ta qiz bolalar t a ' l i m olgan.