O’RTA OSIYONING O’RTA ASRLARDAGI TA’LIM-TARBIYA MUASSASALARI
![O’RTA OSIYONING O’RTA ASRLARDAGI TA’LIM-TARBIYA
MUASSASALARI
Reja
1. Qadimgi va islom davrigacha bulgan ta’lim-tarbiya shakllari.
2. O’rta asr maktablari va ularga xos xususiyatlar.
3. Madrasalar va ularning turlari.
4. Madrasalarning me’moriy-rejaviy yechimlari.
5. Samarqand madrasalari.](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_1.png)
![Eramizdan oldingi IV-II asrlardagi oromiy va mixxat yozuviari, eramiz
boshlaridagi Kushon yozuviari, Turkiston hududidan topilgan VI-VII asriarga doir
O'rxin-Enasoy alifbosidagi qator bitiklar ham bu e r l i k xalqlarning qadimdan
savodxon bo'lganIigidan dalolat beradi.
Tarixchi olim I.To'xliyevning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo
xalqlarida islom dinigacha (VII-VIII asrlarga qadar) keng tarqalgan budda
ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga matematika, tabobat, grammatika,
musiqa, yer, shamollar va yulduzlar harakatiga doir bilimlar ham o'qitilgan {28, b . l
1} Shunisi q i z i q k i , biddaviylik keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda
katta yoshdagi erkaklarning uchdan bir qismi savodxon bo'lgan [28. b.l }. Isl omga
qadar Samarqandda bolalarni besh yoshligidan o'qishga berish odati bo'lgan. O'rta
Osiyoda islomga o’tilgandan keyingi ta'lim muasasalarining tarkibi asosan
maktablar, madrasalar va madrasayi-oliya lardan tashkil topgan.
Ilk o'rta va o'rta asrlarning ta'lim-tarbiva muassasalari
Maktablar
"Maktab" deb ataluvchi ta’lim shakli dastlab VII-VIII asrlarda arab
mamlakatlarida paydo bo'lgan. Dastlab maktablar masjidlar qoshida
shakllangan. VIII-IX asrlarda ular O'rta Osiyoda ham keng ta rqalgan .
Maktablar bolalarga boshlang'ich t a ' l i m berishga asoslanib, ularda yoshlar
asosan o'qish va yozishni, husnixatni o'rganganlar. O’qish va yozishni bilgan
yoshlar Qur'onni, nomozni va turkiy tildagi be'riy asarlarni yod olganlar.
Maktablarda ta'Iimning asosiy shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh
lagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o'qish zarurligi ularning iqtidoriga
qarab belgilangan.
Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda
joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari
tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar
qurilgan. Islomiy an'analarga ko'ra, q iz va o'g'il bolalar ajratib o'qitilgan: qizlar
odatda muallimaning uyida, o'g'il bolalar esa maktabda o'qishgan. Boy
xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida o'qituvchi yollanib o'qitilgan.](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_2.png)
![Jamoat binolari tarkibiga kirgan maktablar uchun xonalar
tanlashda O'rta Osiyoning issiq iqlim sharoiti e'tiborga olingan.
Masalan, Samarqand viloyatining Uxum qishlog'idagi maktabda
rquv xonalar uchun qishloq masjidiga yondosh joylashgan ayvonli
xonalar va ochiq ayvonlar tanlangan. Arxitektura doktori
L.Y.Mankovskayaning ma'lurn qilishicha, Buxorodagi
mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib,
uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida
dars o'tilgan.
Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog'och sinchli, ustunli-
to'sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli
shakllarda ishlangan. Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana
shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo'lib, u tarhda 29x30
metr, o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 1 0 , 5 x 1 0 , 5 metrga teng
bo'lgan. Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini
bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va
ravoq tomli hujralar bo'lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik
kompozisiyada ishlangan. Biroq, o'rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan
maktablar soni deyarli ko'p bo'lmagan. Maktablarning asosiy qismi boshqa
jamoat (guzar, mahkama, madrasa) yoki ibodat (masjid, xonaqoh) binolari
bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori T.A.Hidoyatovning
aniq lashicha, bunday maktablarning me'moriy-rejaviy yechimlarida x onalar
soni, tarkibi va ularning funksional bog'lanishida muqim tartiblar
kuzatilmaydi . Biroq, maktablarni qurishda me'morlar O'rta Osiyoning
noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish,
deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar
kiritishga harakat qilganlar.](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_3.png)
![XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy
markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta
maktab to'g'ri kelgan.
Tarixchi olim K.Kattayevning "Samarqand madrasalari va ilmu-fan
rivoji" kitobida ko'rsatilishicha, 1864-1868 yillarda Samarqand shahri
mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan.
Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi
mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan.
1876 yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar
faoliyat ko'rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’ afforov. Uning
ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg q ayd qilganidek Turkiston
aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari sav odsiz bo'lgan degan fikrlar butkul
noo'rindir. Sh.G'afforov tarix fanlari doktori P.G.Kimning tadqiqotlariga asoslanib
1897 yildagi Turkiston aholisi, bu o'Ikadagi maklablar va ulardagi o'quvchilar soni,
u l a r n i n g aholi umumiy soniga nisbati va aholining savodxonligini o'sha
davr Rossiya va Belorussiya ahjli sining ana shunday ko'rsatkichlariga
asoslanib, bu mamlakatlar aholisining savodxonligi haqida a n i q tasavvur
beradigan quyidagi jadvalni tuzgan:
Mamlakatlar Aholisining
soni Maktablar
soni O'quvchilar
soni Aholining
Limumiy
soniga Aholining
savodxonligi
Rossiya 126.368.80
0 33.401 2.318.100 1,8% 21%
Belorussiya
6.492.857 2.263 1 2 5 . 4 1 8 1,9% 24.7%
Turkiston
3,792.774 6.027 6 4 . 0 1 5 1,7% 19,55%
Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi d a l i l l a r deb qaramaslik deb yozadi
Sh.G'afforov .
Sharq olimlari va mutafakkiriari nafaqat ilmu-fanni o'rganish va r i v o j l a n t i r i s h ,
balki ta'lim-tarbiva tizimi va usliblarinu takomllashtirish bobida ham
i s h o i i b borganlar. Jumladan, Ibn Sino Sharq olimlari ichida birinchilardan
b o ' l i b tarbiya u s l u b l a r i n i n g mukammal tizimini yozib qoldirgan va
ularning mohiyatini tishuntirib bergan. Uning bir nechta asarlari shu](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_4.png)
![masalaga bag’ ishlangan. Masalan, "Tadbir ul- manzil" r i s o l a s i n i n g bir
bobi qanday qilib ma'lumotli q i l i s h haqidadir. "Tib qonunla i r i " n i n g
to'itta bobi bolalar sog'Iigi va j i s m o n i y tarbiyasi muammolariga
bag'ishlangan. "Ash-Shifo" asarida ham bolalar tarbitasiga oid turli usullar
to'g'risida maxstis boblar mavjud.
Ibn Sinoning flkricha, bolaga o ' z vaqtida xat-savod, eng kerakli hunarlarni
o'rgatish va uni san'at asoslari b i l a n t a n i s h t i r a borisli zarurdir.
X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli k i s h i l a r xususiy – maktablar
ochib, ularda daromadli oilalarning farzandlarini o'zlari joshlaydilar. Bunday
z i y o l i l a r "maktabdor" deb a t a l i b , ular bolalarga o ' q i s h va husnixatni
o'rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o'rgatganlar. Maktabdorning
savodli xotinlari esa "otinoyi" deb atalib, ular o'z uylarida davlatmand
kishilarning qizlarini o'qitgan.
Bu davrga kelib qizlar ham o ' g ' i l bolalar kabi boshlang'ich
maktablarda o'qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida «qizlar maktabi» -
belgilangan. Bunday maktabdagi o'quvchilar soni 10-20 tagacha bo'lgan.
Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh
boshlig'i, xalfa esa o'qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan.
Maktabning dasturida Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat
asoslarini o'rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan
xabardor b o ' l i s h (shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon
deb ham tilga olinadi), odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she'riy asarlarni
o'qish va yodlash nazarda tutilgan.
Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida (1909 y .) Xiva
shahrida jami 1500 ta maktab bo'lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada
qizlar o ' g ' i l bolalar bilan qo'shib o'qitilgan. Bu davrda Farg'ona viloyatida
ham anchagina o'quv maskanlari bo'lib, bularning soni 2316 ta maktabni
tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o'g'il bolalarga, 567 tasi esa q i z bolalarga
mo'ljallangan. Ularda 24690 ta o'g'il bola va 6559 ta qiz bolalar t a ' l i m olgan.](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_5.png)
![Bu davrdagi ta'lim tizimi O'rta Osiyoda asosan uchta yo'nalishda olib
borilgan. Birinchisi, eski maktab va madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem
maktablari, uchinchisi, yangi usul-jadid maktablari.
O'zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o'rta
asrlar ta'lim an'analariga asoslangan maktablar "eski maktablar" deb atalgan
bo'lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani)
Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun o chilgan boshlang'ich t a ' l i m rus
maktablari bo'lgan. Bu maktablarni Chor Rossiyasi hukumati mahalliy
hukmdorlar bilan yaxshi aloqa bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish
maqsadida tashkil etgan edi.
Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi
mahalliy xalq bolalariga rus t i l i n i o'rgatib, mustamlaka o'lkalar uchun
tarjimon (tilmoch) lar tayyorlash bo'lgan. 1 9 1 7 yilda Turkistonda 170 yilda
rus-tuzem maktablari faoliyat ko'rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi O 'zbekiston
hududida bo'lgan.
Rus-tuzem maktablarida t a ' l i m muddati asosan 4 yil (1-4 sinflar)
bo'lgan. 1905 yildan boshlab ularning ayrimlarida ikkinchi bosqich t a ' l i m i ,
ya'ni 5-6 sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem maktablarida "musulmon" cha
va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha sinflarga odatda rus muallimi,
musuimon sinflari o'quvchilariga esa mahalliy, ya'ni musuimon muallimi dars
bergan. Ayriin rus-tuzem maktablarida kattalarga ham rus t i l i n i o'rganish
maqsadida kechki kurslar ochilgan.
Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta'lim uslubining
ayrim tornonlarini i sl o h qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida
t a ' l i m berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning
boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
madaniy hayotida yuz bergan o'zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma'rifat](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_6.png)
![va yangilikka i n t i l i s h hissiyotlarining kuchayayotganini o'zida aks ettirgan
edi.
Jadid maktablarida diniy darslar b i l a n bir qatorda dunyoviy ilmlar ham
o'qitilgan. Eski maktablardagi yakka o ' q i t i s h usulidan sinfda dars berish
usuliga o'tiladi, sinflarda geografik xaritafar, globuslar va boshqa ko’rgazmali
qo'ilanmalar paydo bo'ladi; maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi,
sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy
q i l i n a d i . Ta'lim muddati 4 yil bo'lib, 1 9 1 4 - 1 9 1 5 yillardan boshlab ayrim
j a d i d maktablarida 2 bosqichli (boshlang'ich va yuqori sinflardan tuzilgan)
ta'lim tizimi joriy e t i l a d i . Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika
va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham
darslar berilgan.
Bu ta'lim tarmoqlarining har biri o ’
z davrining o'ziga xos ijtimoiy,
siyosiy-g'oyaviy jarayonlari b i l a n uyg'unlashgan holda faoliyat ko'rsatgan.
Shunday qilib, maktablar yoshlarga b i l i m berish bilan birga. ularga
yozish va o'qishni o'rgangan, savodli qilgan. Imom, so'fi, muallim va xalfalar
maktabda odob-axloq namunalarini, jumladan umumbashariy axloq qonun-
qoidalarini yoshlarga o'rgatgan, ularning hayotiga singdirgan. Maktab
yoshlarni o'qimishli, madaniyatli qilib tarbiyalagan, ularning ma'naviy
qiyofasini shakllantirgan. Xulosa qilib aytganda maktablar O'rta Osiyo
xalqining madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan.
Madrasalar
Madrasa so'zi arabchada "o'rganmoq" ma'nosini anglatib, u O'rta
Osiyoda umumiy va o l i y t a ' l i m muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan,
Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning y i r i k shaharlari
Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_7.png)
![boshlangan. Unga qadar ta'lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar
va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus b i l i m uylarida o l i b
borilgan.
Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan:
Masalan. Samarqandda IX asrning ikkichi yarmida qurilgan Raboti-G'oziyon
madrasasi va XII asr o'rtalarida qurilgan Qusamiya madrasalari o'sha davr
masjidlari bilan yonma-yon yoki tutash tarzda joylashgan.
Bundan maqsad bir joyning o'zida ham ibodatga, ham ilm olishga
imkoniyat yaratishdir. Keyinchalik, masalan, Temuriylar davrida madrasalar
masjidlar qoshidagina emas, balki alohida binolar tarzida hamda xonaqohlar
bilan birga ham qurilib yirik ilm maskanlariga aylantirilgan. Ularning
ayrimlari tarkibida o ' z ibodatxonasi, ya'ni yozgi va qishki masjidlari bo'lgan.
Masalan, Samarqanddagi Mirzo Ulug'bek madrasasi o ' z masjidiga ega
bo’lgan.
K.Kattayev Movarounnahrdagi i l k madrasa Buxoroda yonib ketgan
Forjak madrasasi emas, balki Samarqandda IX asrning ikkinchi yarmida
qadimgi Shayxzoda (Poyqaboq) darvozasi yaqinida qurilgan Raboti G'oziyon
madrasasi, deb ko'rsatadi. Hatto, uni nafaqat yurtimiz, balki i s l o m
dunyosining ham ilk madrasasi bo'lgan bo'lishi mumkin, deydi.
Madrasalar haqidagi dastlabki ma'lumotlar O'rta Osiyoda IX-X asrlar
shaharlari bayonida uchraydi. Masalan, Herman Vamberining yozishicha, bu
davrda birgina Buxorodagi madrasalar soni butun Sharq mamlakatlaridagi
madrasalardan ko'p bo'lgan. Xiva shahri madrasalarining soniga ko'ra
Buxorodan keyin ikkinchi o'rinda turgan.
Shunisi diqqatga sazovorki, XI asrning oxiri XII asrning boshlarida
Xorazmda 444 ta madrasa bo' l i b , ularning har birida to’rttadan mudarrisi
komil olimlar va 1780 ulamolar talabalarga dunyoviy bilimlar va fiqhdan](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_8.png)
![saboq berishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida esa Xivada 65 ta madrasa
bo'lib. ularning 54 tasi shahar ichida, 11 tasi shahar atrofida joylashgan.
IX-X asrlarda Samarqand ham O'rta Osiyodagi ilm-fan va taim
markazlaridan biri edi. Bu davrda Samarqandda 17 ta madrasa mavjud bo’lib,
ularda islomiy ta'limotdan tashqari dunyoviy fanlar ham o’qitilgan.
K.Kattayev o'zining yuqorida eslatilgan kitobida Samarqandda 55 ta
madrasayu-maktablar bo'lganligi, uiarning aniq joylashgan joylari, t a ' l i m
tizimi va ish yuritish tamoyillari haqida fikr yiritgan.
XI asr boshida bu yerda Samarqand hukmdori Qoraxoniy Tamg’och
Bo'g'raxon madrasasi q u r i l i b , u tarhda bo'yiga cho'ziq to’g’ ri to'rt burchakli,
ichki h o v l i l i , h ovliga qaragan toqli ayvonlar, peshtoqi va uning ikki
yonidagi gumbazli zallar ko’rinishida sha kllangan.
Madrasada turli fanlar uchun, xususan, Qur'onni ovoz chiqarib o’q ish
adab ilmi adabiyotlarini o'rganish, i l m bilan shug'ullanish uchun alohida
darsxonalar ajratilgan. al zim belgilanib, talabalar soni 50 dan kam
bo’lmaganligi ko’rsatilgan.
Madrasalar tarkibiy jihatdan ichki h o v l i l i , yozgi va qisnki xonalar,
hujralar, masjid, ayrim hollarda ustoz mudarrislar uchun xonalar bo'lgan.
Ba'zi madrasalar tarkibiga hatto maktablar ham kirgan. Hovlida esa mo'jaz bog'-
bo’ston yoki hovuz b o ' l i s h i ko'zda tutilgan. ) yirik, ikki qavat q i l i b
qurilgan. Katta madrasalarning burchaklariga minora (guldasta)lar qurish
rasm bo'lgan. Ba'zan madrasalarda hujralarning hovli tomoni toqli ayvon
(galereyalar) bilan o’ralib, hovli o'rtasiga hovuz ishlangan.
XV-XVI asrlarga kelib O'rta Osiyoda qo'sh madrasalar qurish ham paydo
bo'ladi. Samarqanddagi Ulug'bek va Sherdor, Buxorodagi Modarixon va
Abdullaxon madrasalari qo'sh madrasalardir.
Madrasalarda o'nlab, yuzlab va hatto minglab ilmu-toliblar tahsil olganlar.
Masalan, Marvdagi X l - X I I asr madrasalarida yuzlab Buxorodagi XIII asr
Masudiya va Xoniya madrasalarining har birida mingtagacha talabalar](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_9.png)
![o'qishgan. Xivadagi Muhammad Aminxon madrasasi (1851 y.) bu yerdagi eng
yirik madrasa hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil olgan. Mashhur sayohatchi va
geograf Sven Xadenning "Osiyo bo'ylab" nomli kitobida yozilishicha., 1894 yili
Qo'qondagi Xudoyorxon madrasasida 86 hujra bo'lib, 200 ta tolibi-im tahsil olgan.
Madrasalar o'tmishda hukmdor va malikalar hamda ular xizmatida bo'lgan
zadagonlar, ma'rifatli insonlar tomonidan qurilgan.
Madrasaga boshlang'ich ta'lim maktabini tugatgan o'spirinlar qabul qilingan.
Ular bilim doirasiga qarab, madrasada 12-20 yilgacha tahsil olishgan. Ayrim
madrasalarda o'qish muddati 8 yilgacha qisqartirilgan. Jumladan, Samarqanddagi
Ulug'bek madrasasining o'qish muddati 8 yil bo’lib, unda talabalar bilimiga qarab
past, o'rta va yuqori doiradagi nafaqa (stipendiya) lar bilan ta'minlangan.
Talabalarga dars beruvchi mudarrislar va madrasa xizmatchilari ham o'z
maoshlariga ega bo'lganlar. Ushbu xarajatlar va madrasa binosiga qarash
chiqimlarini qoplash maqsadida madrasalarni qurdirgan hukmdor va amaldorlar
o'zlarining ko'chmas mulklari daromadidan yetarlicha vaqflar belgilashgan.
Vaqflarda madrasalarning joylashgan joyi, talabalar, mudarrislar, boshqa xodimlar
soni, ularning oylik maoshlari ko'chmas mulklar va ulardan tushadigan daromadlar
aniq ko'rsatib qo'yilgan.
XIX asr boshlarida Qo'qon xonligiga bo'ysungan 30000 atrofida aholisi
bo'lgan Namangan shahrida 10 taga yaqin madrasa bo'lib, ularda 4300 talaba tahsil
olgan. 150 ming aholi yashagan Samarqandda esa 40 ta madrasa, 200 ming
aholisiga ega bo'lgan Buxoroda 30 ta madrasa, 13 ming xonadonli Toshkent
shahrining eski qismida o'nlab madrasalar mavjud bo'lgan. 1894 yilda Turkistonda
6445 ta maktab va madrasalar faoliyat ko'rsatgan. Madrasalarni bitirganlar kamida
uch tilni: arab, fors tillari va eski o'zbek yozuvini mukammal bilgan.
"Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya - universitet tarixidan lavhalar"
(2001 y.) kitobining muallifi akademik B.Valixo'jayevning yozishicha, madrasalar
o'z vazifalariga qarab ikki xil: umumiy va oliy ta'limga mo'ljallangan. Umumiy
ta'lim vazifasini bajargan muassasalar "madrasa", oliy ta'limga mo'ljallangan
muassasalar esa "madrasayi-oliya" deb atalgan. Bu madrasalar bir-biridan nafaqat](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_10.png)
![katta-kichikligi, me'moriy yechimlarining saviyasi va nufuzi bilan, balki ularda
o'qitiladigan fanlar soni, ularning dasturlari, ta'lim yo'nalishi, o'quv jarayoni va
tizimining tashkil qilinishi bilan ham farq qilgan.
"Madrasayi-oliya"lar faqat yirik va poytaxt shaharlarda
shakllantirilgan bo'lsa, oddiy madrasalar nafaqat shaharlarda, balki tuman va
hattoki katta mahallalarda ham qurilgan . Masalan, Mirzo Ulug'bekning
ffiixoro va G'ijduvonda qurgah ta'iim muassasalari madrasa,
Samarqanddagisi esa mavqyei jihatidan madrasayi-oliya hisoblangan.
Umumiy t a ' i i m madrasalarini bitirganlar asosan bqshlang'ich
t a ' i i m (maktab) muallimlari, masjid imomi, qozixona xodimi sifatida faoliyat
ko'rsatganlar. Madrasalarni iqtidorli bitirganlar o'z ma'lumotlarini
madrasayi oliya (yoki madrasayi dor-ul-ulum)larda davom ettirish
imkoniyatiga ega bo'lganlar.
Ilmi toliblarning ayrimlari maxsus tayyorgarlikdan o'tgandan so'ng qozi
askar, qozi o'rda, qozi a'lam, mushrif, mutrik mansablariga tayinlangan.
Madrasayi-oliyalar
Madrasalarning ta'lim-tarbiya tizimidagi asl mohiyari zamon talablari nuqtai
nazaridan mutaxassislar tayyorlashdan iborat bo'lgan, deb yozadi B. Valixo'jayev.
Darhaqiqat, arab mamlakatlarida keyinchalik davr talabiga ko ;
ra ixtisoslashgan
maxsus t a ' i i m muassasalari shakllanib, ular "madrasatun-harbiya" (harbiy b i l i m
yurti) va "madrasat ul-muallimin"" (o'qituvchilar instituti) deb yuritilgan. Oliy
t a ' i i m beruvchi madrasalar esa "madrasayi-oliya" yoki «m adrasat-ul-ulum" deb
atalgan.
Madrasayi-oliyalar ilmiy jihatdan yuksak darajaga erishgan allomalar
to'plangan joylarda, jumladan, Bag'dod, Samarqand, Hirot, Xiva, Buxoro va
shunga o'xshasli shaharlarda faoliyat ko'rsatgan.
Samarqanddagi Bibixonim. Mirzo Uiug'bek, Shayboniyxon, Abu Saidxon,
Yalangto'sh Bahodir va Amir Haydar kabi hukmdorlar qurdirgan madrasalar « o l i y
madrasa» (yoki "madrasayi oliya"') deb atalgan. Amir Haydar o l i y madrasasi 1813](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_11.png)
![yili Buxoro hukmdori Amir Haydar iomonidan Samarqand Arki icliida mashhur
"Ko'ktosh" turgan mavze yonida qurilgan.
Fransuz muharrirlaridan biri Gustav Labun: "Musulmonlar ta'sis qilgan dor-
ul-ulumlar orasida Bag'dod, Qohira, Kurdu, Samarqand va boshqa shaharlarda
ilmu hikmatga tegishli rasadxona, kimyoxona, muza(muzey) va namunaxonalar
bo’ l i b , ularda har bir ilm va fan-zarurlik asbob va uskunalar ham bor edi deb
yozadi.
Madrasalardagi darslar o`qitiladigan H ulimlar xusisiyatiga ko`ra arab ,
fors va turkey ( o`zbek )tillarida olib borilgan .
Ulig`bekning Samarqand madrasayi –oliyasida tahsil ko`rgan Mahmud –
ibin Haydar o`zining “ tarixi ilim ” kitobi miqqadimasida madrasadagi intizom
va talabchanlik haqida shunday bir qiziq dalilni keltiradi . “Bir kuni madrasa
mudasi Usmatullo ibin Mansir talabalarga dars o`tish o`niga uyiga ushlashga
uyinining tomini suvashni buyurdi. Bu haqida Ulug`bek bilib qolib, mudaris
shuvotgan tomni buzdurdi va uni madrasadagi talim tarbiya ushlarida
chetlatdi”(26,b 59) Ulug`bek madrasayi oliyadagi oliyadagi talabalarni ich
mavqeyiga I “adno ”(past boshlang`ich ikki yil ), II “avsad ”(o`rta ,keyingi uch
yil) III “a`lo ”(oily yoki yuqori tugatuv yili uch yil ), ga bo`lib shu aslida
ularga maosh belgilagan . Ko`rib turubmizki ,Samarqanda madsrasayi
oliyasining o`quv muddati boshqa madrasalkardagi o`quv muddatidan farq
qilib , rasmiy 8 yil deb belgilangan .
Ayni paytda , hayotiy sabavblarga ko`ra , madrasada 8 yildan ko`p
oqigan talabalar ham bo`lgan .Biroq , bunday talabalarga rasmiy o`qish muddati
tugagach belgilanmagan.
Samarqand madrasayi –oliyasida shug`ullangan mudarislar “jamoa ’
usulibiuni ishlab ciqib unga ko`ra har bir ustoz guruhda faqat 10-15 ta
shogirt bilan shug`ullanishi shart bo`lgan . Ulug`bekning pedagogic qarashlarni
maxsis o`rgangan olim M Tohirovning fikricha Samarqanda madrasayi
oliyasida qo`llanilgan o`quv rejasining taxminiy ko`rinishi va unda
o`rganilgan fanlar quydagicha shakillangan:](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_12.png)
![Madrasada
o’rganiladigan fanlar Adno (boshlangich kurs) Avsat (o’rganuvchi kurs)
Arab tili - +
Qur`on +
Ilmi bayon (notiqlik ) + +
Hadis + +
Mantiq - +
Tafsir - +
Fiqih + +
Tabiyatshunoslik - +
Handasa +
Riyoziyot + +
Falakiyot - +
Tib + +
Jug'rofiya - +
Tarix + +
Adabiyot - +
Fikrimizcha, madrasada ushbu asosiy fanlardan tashqari yana ayrim
qo'shimcha va maxsus fanlar ham o'tilgan bo'lishi mumkin. Tarixchi olim
K.Kattayev o'zining Samarqand madrasalari haqidagi kitobida Markaziy Osiy
olimlari mashg'ul bo’gan fan turlari qatoriga 73 ta ilmni kiritgan: ilmi obdon-inson
badani haqidagi ilm (qadimda boshlang'ich t i b ilmi ham shunday atalgan); ilmi
adab -filologiya (u 12 ta alohida ilmlar majmuasidan tuzilgan); ilmi adad -
nisob ilmi; ilmi advor - musiqa i l m i ; ilmi aruz - she'riyat vazni nazariyasi va
qoidalariga doir ilm; ilmi axloq - inson tafbiyasi va estetikasi; ilmi aqliy - tabiiy
ilmlardan tashkil topgan; ilmi bade' - shie'r san'ati v a b a d i i y san'atlar i l m i ;
ilmi bayon; ilmi barin - metafizika ilmi; ilmi bahs - dialektika va mantiq turi;](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_13.png)
![ilmi bunya ( yoki binya ) - fiziologiya; ilmi insho' - insho yozish, ijod e t i s h ilmi;
ilmi ijtimo - sosiologiya; ilmi kalom - e'tiqod va ilohiydtshunoslik; teologiya
ilmi; ilmi kimyo - ximiya i l m i ; ilmi qofiya - arab grammatikasi; ilmi
lison - tilshunoslik; ilmi lug'at - lug'atshunoslik; ilmi manozir - optika; ilmi
mantiq - logika; ilmi maodin -mineroiogiya; ilmi masoxat - geodeziya; ilmi
musallasot – trigonometriya; ilmi nabotot - botanika; ilmi nafs - psixologiya;
ilmi nujum - astronomiya; ilmi rasad - rasadxona qurish, sekstant yasash va
jadvallarga doir ilm; ilmi rasmulxat - kalligrafiya; ilmi riyozi - matematika; ilmi
sarf - morfologiya; ilmi siyoq - qadimiy hisob ilmi: iimi tarix, ilmi tib, ilmi riqx
va usul-islom dini va shariat qonunlariga doir ilm; ilmi hadis, ilmi hay'at -
kosrnografiva, ilmi hayvonot, ilmi handasa - geomelriya. ilmi hikmat - falsafa
ilmi va fizika ilmi; ilmi xol - tasavvuf, ilmi jabru muqobala - algebra; ilmi jadri
asqol - mexanika va hokazolar.
O'rta asr olimlaridan bin mashhur faylasuf va astronom N o s r i d d i n
Tusiy ( 1 2 0 1 - 1 2 7 4 ) o'sha davr madrasalarida otiladigan nazariy bilimlarni uch
yo'nalishga boiib, ularning b i r i n c h i s i ilohiy ilmlar, ikkinchisi riyoziy i l m
(matematika) va uchinchisi tabiiy ilmlar boiganligini eslatadi.
Ulug'bekning Samarqand madrasasi Buxorodatii madrasasidan keyin (1417-
1420) qurilgan bo' l i b . tashqi va ichki ko'rinishi, muhandislik yechimlarming
o’ z i g a xosligi bilan temuriylar davrida qurilgan ko'pgina madrasalardan farq
q i l a d i . Ayniqsa, bosh peshtoqining tarzi va me'moriy tuzilishi g'oyat salobatli va
mahobatlidir.
Madrasaga kiraverishdagi peshtoq qanoslarining yuzlarida to ’
la osmon tasviri
ifodalangan. Atoqli o l i m akademik Toshmuhammad Qori-Niyoziy bu holni
"madrasada o'qitilgan fanlar ichida falakiyotga alohida ahamiyat va faxrli o ' r i n
berilgan". deb tushuntiradi. Madrasa tarhi to'g'ri to'rtburchak shaklida (81 x 56
metr) boiib, 30 x30 metr hovliga ega, tashqi burchaklarida baland minoralar
joylashgan. Madrasa o'z vaqtida 2 qavatli bo" lib. to'rt burchagida baland gumbazli
qishki darsxonalar, har ikki yonida hovliga qaragan qator hujralar joylashgan.
Ularning soni 55 ta. Madrasaning kunbotar qismida qishki masjid mavjud. Ushbu](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_14.png)
![madrasayi oliyada kutubxona ham mavjud boigan. Hovlining to'rt tarafida bir-
biriga muqobil to'rtta baland ayvon va supalar joylashgan. Hovliga yon tomondan
ham kirish rnumkin. Ayvonlar hovliga salobat beribgina qolmay, yoz kunlari
darsxona vazifasini ham bajargan. Madrasa devorlarining naqshlari asosan. moviy,
lojuvard va oq ranglarda ishlangan gilam husnidagi girihlardan iborat boiib. koshin
(yuzasi s i r berib pishirilgan rangdor gisht) lar bilan terilgan. Madrasa bosh
peshtoqidagi bezaklar ham koshinkoriy ishlangan.
Ulug'bekning Buxoro va G'ijduvondaei madrasalari ham Samarqand
madrasasidek to'rtburchak tarhga va chorsu hovliga ega. Uliar hajmiy t u z i l i s h i va
tarhining o’lchovlari jihatidan Samarqand madrasasiga nisbalan k i c h i k bolsa-da,
me'moriy jihatdan ancha mukammal ishlangan. Hovlilar ikki muqobil ayvonli,
Buxoro madrasasi ikki qavatli hujralar bilan, Gijduvon madrasasi esa bir qavatli
qilib qurilgan. Madrasalarda darsxonalar. masjid. kitobxonalar, hujralar, ayvonlar.
minoralar bor. Madrasalar h o v l i s i berk, lekin o'ziga xos jozibador qilib bezatilgan.
Madrasa tarzlari serhasham, puxta va teran ohanglilikda go’zal va mahobatli q i l i b
ishlangan.
Madrasalarning yaxshi ishlab turishi uchun Ulug'bek durustgina vaqf
belgilagan. Jumladan. u birgina Samarqand madrasasi uchun yiliga 5 ming
tangadan ziyod pul ajratgan. Talabalarning toza, sogdom yurishi uchun madrasayi-
oliya yonida hammom va sartaroshxona ham tashkil etilgan.
Talabalar maosh (stipendiya) va kiyimlar biIan ta'minlanib teirilgan. Ular
boshqa madrasalar talabalaridan farqli o'laroq haftada besh kun o'qishgan.
Talabalarning davomati va ozlashtirishi maxsus daftarlarda qayd q i l i n i b nazorat
etilgan. Sababsiz dars qoldirgan talabalar nafaqadan mahrum etilgan. Madrasayi-
oliyada 100 dan ziyod talaba t a ’ l i m olar edi.
Ulug'bekning madrasayi-oliyasi asrlar davomida musulmon Sharqida dong
taratgan o l i y b i l i m maskani bo'lib keldi. Madrasa b inosi ta'lim-tarbiya, ma'rifai
va i l m maqsadlarini k o ' z i a b bunyod etilganligi uchun uni yaratgan me'morlar
talabalarga bilim va larbiya berish masalasini yaxlit va uyg'un hal qilishgan:
ta'limot va ilm markazi go'zal san'at asari tarzida g'oyat maftunkor, jozibador](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_15.png)
![me'moriy rnaskan-ansambl korinishida yaratildi. Oddiy va rangli sirlangan
g’ishtiar, koshin va parchinlar, o'yma marmarlar omuxta bo'lib, ana shu yagona
g'oyani ifodalagan. Ma’lumki Temuriyiar lavrida Hirotda ham- ta'lim-tarbiya va
madrasasozlik bobida katta ishlar qilingan edi. Jumladan, birgina Alisher
Navoiyning o'zi injil kanali bo'yida hashamatli "Ixlosiya' madrasayi-oliyasi va
uning qarshisida g'oyat go'zal va ko'rkam "Xalosiya" xonaqosini soldiradi Navoiy
o'zining "Vaqfiya' asarida bu haqda shunday yozadi: «Ixlosiya »
madrasasi
muqobilasidakim. ... xonaqoh bino q i l i n d i " . K o ' r i n i b turibdiki, har ikkala bino
yordamida Injil suvi bo'yida tartib va zukkolik bilan bir me'mori) majmua-ansambl
bunyod etilgan.
Navoiy bunyod etgan ushbu me'moriy ansambl tashkil etilishiga O’p'ra O'rta
Osiyo shaharsozlik nazariyasida "qo'sh uslub" nomi bilan mashhur.
Samarqanddagi Registon maydonida olamga mashhur Ulug'bek va Sherdor
madrasalari hamda Tillakori masjid-madrasasi «maydon uslubidagi ansambl k-
o'rinishida bunyod etilgan. Bu uslublarning asosiy xususiyati shundan iboratki.
ansambl tarkibidagi binolarning bosh peshtoqi bir-birlarining ro'parasida
joylashtirilishi kerak bo'Igan. Ular orasidagi masofa ushbu binolar bosh, tarzlari
e n i n i n g yig’indisi yarmidan kam bo'lmasligi maqsadga muvofiqdir. Binolar
orasida maydon joylashgan yoki ko'cha o'tgan b o ' i i s h i mumkin.
Binolarni "qo'sh" yoki "maydon uslubi"dagi majmua tarzida bunyod etishdan
asosiv maqsad, binolar orasidagi gavjum maydon yoki ko'chada kirish davomida
soya-salqin tashkil etishdir. Bu uslub yordamida Injil kanaii bo'yida tashkil etilgan
muhtashain me’moriy muihitda ham xushhavo mo'jaz i q l i m yaratilgan ediki, bu
shaharsozlik merosi bobida e'tiborga loyiqdir.
Navoiy o :
zining «Ixlosiya» madrasayi-oliyasini qurdirar ekan, madrasani
muqaddas dargoh, mudarris, muallimni esa boshqalarga ibrat ko'rsatuvchi, namuna
boluvchi inson sifatida ko'radi. U o'zining "Mahbub ul-qulub" ("Qalblar sevgisi")
asarida madrasa mudarrislariga yuksak talablar qo'yadi: "Mudarris din ilmidan aniq
masalalarni bilmogi, ko'pchilikka dunyoviy bilimlardan t a ' l i m bo’rmogi,
yaramaslikdan hazar qilmog’i va norok odamlardan yiroq boimogi, o'zini olim va](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_16.png)
![bilimdon deb koi'satmasligi, turli-tuman axloqqa xilof ishlarni "qilsa ham boiadi"
deb halolni haromga chiqarmasligi, joiz boimagan ishlar bilan mashg'ul bolib
odamlarni yomon otliqqa o'rgatmasligi, qilish kerak boigan ishlarni qilmaslikni
ham odamlar undan o'rganmasligi kerak". Darhaqiqat, o'tmishidagi madrasayi-
oliyalar talim va tarbiya uyg’unligiga asoslangan holda talabaga madaniyatni,
odob-axloq va mehr-shafqat kabi yuksak insoniy fazilatlarni singdiruvchi ma'rifat
maskanlari sifatida ham mashhur boigan. Xondamirning yozishicha, faqatgina
Ixlosiya madrasasi va Xalosiya xonaqohi dargohida 20 vil davomida minglab
talabalar ilm-ma'rifatdan bahramand boigan.
Navoiy o'zining "Vaqilya" asarida madrasa va xonaqohga bosh qilib ikki
olimu pokiza mudarrislar tayin etganligi haqida yozadi: Navoiy iltifotiga muyassar
boigan ulamolardan biri o'z davrining iqtidorii olimi Amir Atoulloh Mashhadiy
ediki. Navoiy uni 1486 yili o'zining Ixlosiya madrasayi-oliyasiga mudarris qilib
tayin etgan edi. Navoiy ushbu madrasadagi dars o l i b borilish tartibini ko'rsatib.
«har halqai darsda o’n bir tolibi ilmkim, borisi yigirma ikki boig'ay», deb
guruhdagi talabalar sonini aniq belgilaydi. Talabalarga nafaqa ularning
madrasadagi o'zlashtirish va ilm olishdagi muvaffaqiyatlarini hisobga o l i b
belgilanadi. Navoiy talabalarni Ulug'bek kabi uch toifaga boladi. Birinchi toifaga
a’loga o'zlashtirganlar kirib, ularga h a r oyda 24 o l t i n naqd pul va y i l i g a 5 yuk
bug'doy, o'rtaclia o'qiydigan talabalarga 16 oltin. 4 yuk bug'doy, past.
o ’z
lashtiruvchi talabalarga esa 1 2 o l t i n va 3 oshlik belgilangan.
Navoiy madrasayi-oliyasidagi o'quv va xizmat intizomiga lihoyatda
katta e'tibor berib quyidagi aniq talablarni qo'yadi:
"Yana shart shulkim, madrasa mavolisi madrasada baytutat gaylarkim,
agar o'zga yerda sokin bo’l i b , dars chog'i hozir bo'Imasaiar, muqarrar
qilg'on vazifaning nisfin olgaylar va bu madrasa va xonaqohning
mudarrisidan yo talaba va mutavalli va shayx va xuffoz va boshqa amalisidin
nomashru amre sodir bo'lsa ikki qatlagacha shar'an l i a r muloliazaga mustavjib
bo'lsalar, anga ko’ra ta'zir va extisob qilsuniar. Uch qatla vujud tutqondin so'ngra
qilsunlar, dagi o'rniga yana kishi nasb q i l s u n i a r " .](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_17.png)
![Ko'rinib turibdiki, madrasada davomat muntazam tekshirib turilgan,
agar talabalar darslarga qatnashmay o'zga joylarda yursalar, o’zlariga
belgilanadigan maoshlaridan kam nisbatda olganlar. Talaba yoki mudarris, ish
yurituvchi, shayx, qori yoki amaldagi boshqa ishlar qoidaga xilof ish q i l s a l a r .
i k k i martagacha shariatga munosib jazo berish, agar bu hol uch marta takrorlansa,
hatto madrasadan cetlatilib, o'rniga boshqa k i s h i tayin etish ham ko'rsatilgan.
Navoiy madrasalardagi talabalar, mudarrislar, ilm-fan a h l l a r i ,
musavvirlar, o'sha davr hattotlari talab ehtiyoj l a r i n i e'tiborga olib Hirotda sifatli
qog'oz ishlab chiqaradigan durustgina bir korxona yoki Zahuriddin Muhammad
Boburning yozishicha, qog'oz «
juvozi» ham tashkil qilgan edi.
«Madrasayi-oliya bajaradigan vazifa zamon va davr taqozosi ehtiyojiga
ham bog'liq bo'lgan. Shu tufayii ularning tarixida r i v oj l a ni sh -
ko’ t a r i l i s h jarayoni ham, ma'lum sabablarga ko'ra s o k i n l i k holati ham voki
an'anaviy usulda faoliyat ko'rsatish jaravoni ham kuzatiladi. Har holda shunisi
muhimki, mamlakatimiz hududidagi oiiy ta’lim ti zimi tarixi qadim-qadimlarga
borib taqalib, uning oily dargohi madrasayi-oliyalar o ’z
zamonasida
hozirgi universitei mavqeiga ega bo'lgan. Shuning ushun hozirgi
universitetlarning paydo bo'lishi, ta'sis etilish tarixini ana shu mashhur madrasayi-
oliyalar bilan bog'Iash mantiqan va tarixan maqsadga muvofiq bo ’
Iib, istiqlol
davrida tarixni xolisona yoritish, tiklashning ajoyib namunasi bo’ladi», deb yozadi
akademik B.Valixo'jayev.
Mirzo Ulug'bekning Samarqanddagi madrasayi-oiiyasi keyinchalik
zamon va davrlar taqozosiga ko'ra bir maromda bo’lmasada XX asr boshlarigacha
o ' z faoliyatini davom ettirdi. Shundan so’ng Samarqandda avval pedakademiya
vujudga kelib, keyinchalik u universitetga aylantirildi va hozirda ushbu universitet
Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti deb yuritiladi.
O'tmishda qurilgan madrasa va madrasayi-oliyalar hajm-rejaviy yechimlarini
tahlil q i l i s h shuni k o ' r s a t d i k i , ularning me'moriy yechimlarida asosan b i r yoki
ikki h o v l i l i , ko'p ayvonli kompozisiyalar, markaziy bo'ylama o'qqa nisbatan
simmetrik joylashgan me'moriy shakllar q o ' l i a n i l g a n . Buning sababi ichki](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_18.png)
![h o v l i l i b i n o l a r O'rta Osiyoning i s s i q va quruq i q l i m i sharoitida hovlisiz
binolarga ko’ra h a r tomonlama qulay iqlimiy-ekologik va funksional
imkoniyatlarga ega bo'lgan. I c h k i hovlida o'ziga xos mo'jaz bog', gulzor, soyabon
ayvonlar va atrof muhitdan xoli shinam va s a l q i n me'moriy muhit yaralish
qulayliklari mavjud bo'lgan. Shu bois ham madrasalar qurilishida aksari hollarda i c h k i
h o v l i l i rejaviy kompozisiya tanlangan.
Madrasalarning kirish qismi, ya'ni ostonasiga va hovli t o ' r i d a joylashgan
ayvon shakliga alohida e’tibor berilgan, ular masjidlarning peshtoqi kabi mahobatli
va baland peshtoq tarzida ishlangan. Bosh peshtoqning ikki yonidagi gumbazli
zallarda odatda qishki masjid va darsxona joylashgan Madrasa bosh tarzining
burchaklari minoralar yoki c h i r o y l i guldastalar b i l a n bezatilgan. Buxorodagi
Ko'kaldosh, Abduiazizxon, Mir Arab. Qo'qondagi Norbo'tabiy, Xivadagi
Muhammad Rahimxon, Toshkentdagi Ko'kaldosh ana shunday madrasalardir.
Ayrim y i r i k madrasalarning k i r i s h qismi o'ziga xos ishlanib, hovliga
to'g'ridan-to'gi kirilmasdan, peshtoq ayvonidan o'tib yon tomondagi tirsaksimon
dalon orqali kirilgan. Bunins sababi hovlida sof xoli muhit yaralish bo ’
lib, bunda
peshtoq eshigining o'rni odatda chiroyli panjara yoki devor b i l a n to'silgan.
Samarqand Registonidagi Ulug'bek, Sherdor va Tillakori, Buxorodagi Mir
Arab madrasalari bunga misoldir, ulardan birinchi ikkitasi va Mir Arab madrasasi
i c h k i h o v l i l i , peshtoqli va to’rt ayvonlik tarzda i s h l a n i b , madrasa hovlisiga
to'g'ridan-to'g'ri emas, balki peshtoqning o ' n g tomonidagi dalon orqali k i r i l a d i .
O'rta Osiyoning h o v l i l i madrasalari va masjidlariga xos yana bir xususiyat
shulki, k i r i s h peshtoqining orqa tomonida hovliga qaralib yana bir peshtoq
ishlangan. B u n i n g sababi hovlining bo'ylama bosh o'qi bo'ylab bir-biriga muqobil
joylashgan 2 peshtoq yoki bo'ylama va ko'ndalang o'qlarda bir-biriga muqobil
4 peshtoqli me'moriy kompozisiyani yaratishdir.
Peshtoqlar mahobarli, munaqqash, baland va keng ravoqli yozgi avvon
tarzida ishlanib, hovii ko'rinishlarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb
etgan. Du ayvonlardan to'rdagisi yozgi masjid qolganlari esa yozgi darsxonalar
vazifasini bajargan.](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_19.png)
![O'rta Osiyoda Amir Temur va Temuriylar davriga kelib
madrasasozlikda yangi me'moriy q u r i l i s h u s l u b i , ya'ni madrasani xonaqoh
bi Ian birga y a x l i t me’moriy turkum-—ansambl t a r z i d a q u r i s h uslubi
q o ' l l a n n a d i . Shunday tartibda u l k bor Samarqandda XV asr boshida
Muhammad Sulton madrasasi va xonaqohi quriladi.
Madrasa va xonaqoh binolari yaxlit hovli alrofida bosh peshtoqlari
bilan bir-biriga muqobii tarzda joylashtirilgan Madrasa va xonaqohni bunday
me'moriy majmua tarzida qurishdan maqsad madrasani sof ta'lim-tarbiva
ishlari va talabalarga mo'ljallash, xonaqohni esa mudarrislarga, ularning o ' z
ilmu-toliblari bilan erkin uch rashuvlari va ilmiy--falsafiy suhbatlar
o'tkazishlariga imkon yaratish edi. Xuddi shu maqsadni ko'zlagan Ulug'bek ham
Registonda bu uslubni takomillashtirib, o'zi yaratgan me'moriy turkumga
madrasa va xonaqohdan tashqari alohida karvonsaroy, masjid va hammom
binolarini ham kiritadi Ma'iumotlarga ko’ra karvonsaroy hamda hammom
madrasa va xonaqohga vaqf tarzida berkitilgan. Bu binolardan faqat madrasagina
bizgacha saqlangan. Xonaqoh o’rniga XVII asrda Sherdor, karvonsaroy o'rniga
esa Tillakori masjid-m adrasasi bino etilgan.
Madrasalarni qurishda mahalliy i q l i m sharoidari e'tiborga o l i n i b yozgi va
qishki darsxonalar ishlangan. Yozgi darsxonalar keng va baland ravoqii ochiq
ayvon tarzida, qishkilari esa yopiq zal ko’rinishida bo'lib. binoning
burchaklarida joylashgan. Hujralar co’zinchoq, to’g"ri to’rt burchakli, bir yoki
ikki (pastki va yuqori) bo’li mli, eni bilan hovliga qaraiib qurilgan.
Hujraiaming pastki bo’li mli qaznoq, mutolaa va suhbat o'rni' bo’lib, yuqorigi
b o ' l i m d a yotoqxona joyiashgan. Ayrim madrasalar hujralarining t o ' r i d a
mo’jazgina omborcha ham bo’ l i b , u tashqi devor yonida i s h l a n g a n .
Samarqanddagi Ulug'bek. Xivadagi Muhammad Rahimxon
madrasalari h u j r a l a r i n i n g ana shumday omborchalari mavjud. Hujralar odatda 2
talabaga yoki o i l a s i z b i r mudarri'sga mo' l j a l a n g a n ,
Xullas, O'rta Osiyo madrasalari va madrasayi-oliyalariga xos me’moriy-
rejaviv xususiyatlarni umumlashgan ho'lda quyidagicha betgilash mumkin:](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_20.png)
![1. Hovlilarning soni bo'yicha: bir h o v l i l i , 2 va 4 ayvonli turli rejaviy
shakllarda; ikki hovlili frontal-simmetrik yoki asimmetrik hamda bo'yiga
cho'zinchoq rejaviy shakllarda (Xivadagi Xurjun, Abdurasulboy, Buxorodagi
Xurjin madrasalari);
2. Hujralarning hovliga nisbatan joylashishi bo'yicha: hovliga qaratilgan va
tashqariga qaratilgan hujralar;
3. Madrasa binolarining shahar tizimidagi qurilish uslubi
bo'yicha:
- ikki madrasani yoki bir madrasa va xonaqohni bir joyda bosh tarzlari bilan
bir-biriga muqobil uslubda qurish ("qo'sh" ansamblli);
- madrasani boshqa jamoat binolari bilan birga yaxlit maydon atrofida
me'moriy majmua tarzida qurish (Samarqand Registonidagi Ulug'bek madrasayi-
oliyasi, xonaqohi va karvonsaroyi, Muhammad Sulton madrasasi va xonaqohi,
Ulug'bek, Sherdor va Tillakori madrasalari. Buxorodagi Ulug'bek va Abdulazizxon
hamda Qo'sh madrasalar, Hirotdagi Alisher Navoiy madrasayi-oliyasi va xonaqohi
va boshqalar.
Yuqoridagilardan ko'rinadiki, madrasalar O'rta Osiyo xalqi tarixida nafaqat
umumiy va o l i y ta'lim muassasalari vazifasini, balki shahar me'moriy qiyofasi va
muhitini shakllantirishda ham muhim ahamiyat kasb etib, ayrim hollarda hatto
shaharlar ko'rki va nufuzini ham belgilab bergan.
Yuqorida sanab o'tilgan ta'lim-tarbiya maskanlari adabiyotlarida koproq
dunyoviy ilmlar ta'limining muassasalari tarzida t a l q i n etilgan. Biroq, O'rta
Osiyo xalqlari hayotida o'tmishda diniy-axloqiy va tasavvufchilik ilmlari ham keng
tarqaigan ediki, bular haqida faqat Respublikamizning i stiqlol yillaridagina yozila
boshlandi. Ana shu x o l i s l i k nuqtai nazaridan biz O'rta Osiyo xalqlari i j t i m o i y
madaniy hayotida muhim rol o'ynagan va o'tmishda lasavvufchilik hamda adab ilmi
maskanlari tarzida faoliyat ko'rsatgan xonaqohlar va qorixonalar haqida ham
ma'lumot berishni ma'qul ko'rdik.](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_21.png)
![Tasavvuf maskanlari
Xonaqohlar
Xonaqoh so'zi forscha b o ' l i b , "xona-uy" ma'nosini anglatadi. Dastlab
taqvodor so’fiylar va darveshlar yashaydigan boshpanalar…………
hovlili oddiy imoratlar tarzida qurilmog'i, xonaqohda so’fiylarning
yashashidan tashqari, maxsus diniy marosim-zikru samo raqsiga qatnashishlari
hamda mutasavvufchilikdagi shogird-ustozlik shartlari ham belgilab beriladi.
Ustoz so'fiylar, ya'ni shayxlar vafot etgach, o'z xonaqohlari qoshiga dafn etilgan.
Natijada shogirdlar va keyinchalik tasavvufga ixlos qo'ygan xalq ommasi
tomonidan bunday mashhur ustoz shayxlarning xonaqohlari o'ziga xos
ziyoratgohlarga aylantirilgan.
Bunday xonaqohlarda so'fiylarning hujralaridan tashqari ziyoratchilar
uchun ham maxsus xonalar tashkil etiladi. Termizdagi Hakim at-Termiziy,
Miyondagi Abu Sayid va boshqa xonaqoh-z iyoratgohlar shular jumlasidandir.
XII asr o'rtalarida so'fiylar birodarligining rivojlanishi va tasavvuf
tariqatida turli oqimlarnmg vujudga kelishi bilan xonaqohlarning
me'moriy ko'rinishi va vazifalari ham o'zgara boradi. Bu davr xonaqohlari
me'moriy jihatdan ancha shakllangan, ichki hovli atrofiga birikkan bir necha
hujralar, so'fiylar jamoasining yig'ilish va zukr tushish zali (samo'xona), ustoz
so'fiy, ya'ni shayxning o'z muridlariga tasavvuf ilmidan dars berish, yetimlarga
Qur'onni o'qitish hamda shayx va muridlarning yashash xonalari,
darveshxonalar, chillaxona, ombor va oshxona, matrab (samo' vaqtida na't va
ilohiy qo’shiq kuylovchilar o'tiradigan joydan tuzilgan. Tojikistonning
janubida xarobalari bizgacha saqlangan Xoja Mashad xonaqosining me’moriy
tuzilishi bunga misoldir.
O’|rta Osiyoda turli davrlarda qurilib bizgacha yetib kelgan xonaqohlar va
ular haqidagi yozma manbalar ushbu binolarning o’tmishda xalq ijtimoiy hayotida
tutgan o'rni va mavqeini, tarkibiy tuzilishini me'moriy tasnifi va yechimlarining to](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_22.png)
![XVII asrgacha mufassal tarzda takomillashib kelganini ko'rsatadi. Biroq,
xonaqohlar arxitekturasi va ijtimoiv vazifalarining rivojlanish c h o ' q q i l a r i asosan
Temuriylar (XIV-XV asrlar) va Shayboniylar (XVI asr) davriga to’g'ri
keladi. Temuriylar va keyinchalik Shayboniylar ham tasavvuf so'fiylik) jamoasi
faoliyatining nazoratini butkul o'z qo'llariga oladilar va o'zlari ham
tasavvuf ahliga xayrixoh holda yangi xonaqohlar quradilar. Buning sababi
shulki, tasavvuf ta'limoti o'sha davrlarda va undan oldinroq ham xalq ommasi
uchun Islom Sharqi dunyosining ma'naviy-axloqiy mezonlariga, tasavvuf
tariqatlarining asoschilari esa xalq orasida katta obro' qozonib piru-
ustozlarga aylangan edi.
Hujviriyning "Kashful mahjub" asarida xalq orasida keng tarqalgan
va mashhur mutasavvufchilar atrofida shakllangan tariqatlar haqida mukammal
ma'lumotlar keltirilgan. Jumladan. Qodiriya tariqati (asoschisi va p i r i
Abduqodir G'i-loniy. 1 160 y.), Yassaviya tariqati (asoschisi va piri Xoja
Ahmad Yassaviy). Naqshbandiya tariqati (asoschisi Bahouddin Naqshband, 1389
y.) hamda Xilvatiya, Rifoiya, Mavlaviya, Shozaliya, Sa'diya, Dasukiya,
Badaviya, A kbariva, Suxravardiya, Kubroviya, Madyaniya, Chishtiya,
Bayramiya va hokazo tariqatiar.
Tasavvuf ahli orasidan Abu Ali Ibn Sino, Forobiy singari dunyoga mashhur
olimlar; Jaloliddin Rum'iy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiv kabi buyuk
shoirlar; Zunnun Al-Misriy, Shoxin Al- Xilvatiy kabi kimyo ilmi bilimdonlari;
Imom G'azzoliy, Abdurahmon as-So'fiy, Ibrohim Haqqiy singari falakiyot
i l m i n i n g buyuk namoyandalari va fan fanning boshqa tarmoqlari bo'yicha
qanchadan-qancha mutafakkir o l i m l a r yetishib chiqadi.
Tasavvuf bu insonning ruhiyati va ma'naviy olamidagi jarayon bo'lib,
insonni ruhiy va axloqiy kamolotga yetkazuvchi i l m d i r .
Tasavvuf musulmonchilik degan buyuk b i r qadriyatni keng xalq ommasi
orasiga yoyishga, uning hamma uchun barobar bo’lishligiga el-ulus osoyishtaligi,
hamjihatlik, bir-biriga yordam qo'lini cho'zish birodarlik va futuvvatchilik
qadriyatlarini targ'ib qilishga harakat qiladi. Bu sa'y-harakatlarga mutafakkir so'fiy](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_23.png)
![shayxlar va mutasavvuf shoirlar bosh-qosh bo’ladilar. Uiar endi
o'zlarining so'fiylik instutlari - xonaqohlarini avvalgidek taqvodor zohid
darveshlarning makoni emas, balki o'z ,. davrining ma'naviy-ma'rifiy markazlariga
aylantira borib, aynan shu markazfarda tasavvuf va adab ilmining amaliv va
falsaffy asoslarini yaratadilar ularni xalqqa targ'ib qiladiJar.
Aynan shuning uchun bam temuri'viar va Shayboniylar davrida q irilgan
xonaqohlar, X1-X1I asrfardagi shahar chekkalari va qi shloqlarda xilvat
joylashgan oddiy xonaqohlardan farq qilib oldingilaridan muhtashamroq,
salobarliroq, alohida qurilgan me'moriy binolar jamoar binolari, masalan.
madrasa .«masjidlar bilan me'moriy majmualar tashkii qilgan holda
shaklanririladi. Bunday xonaqohlarning tarkibi va ijtimoiy vazifalari ham o'zgara
borib, ular davrinmg tasavvufchiiik yonalishidagi yirik ma J
rifiy
maktablariga aylanadi. Bu davrdagi ba'zi xonaqohlar qoshida hammom.
masjid, qabrision, molxona va b a ’ z a n t e g i r m o n h a m j o y lashgan.
Agar madrasaiarda dunyoviy, huquqjy va duniy ilmlar
o’rganilgan bolsa, u l a r qoshida q u r i l g a n xonaqohlarda
Samrqanddagi Muhammad Sulton, Mirzo Ulug'bek, Anaudagi Anau,
Buxorodagi Nodir-Devonbegi, Hirotdagi Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy
madrasa va xonaqohlarida talabalarning tasavvuf bobidagi mushohada va
munozaralari, ufug’ mashohiylar, piru-ustozlari bilan ma'naviy-ma'rifiy
uchrashuvlari, ilmiy suhbatlari va bahs lari o ' t k a z i l i b t u r i l a d i . Bunday
jonli suhbatlarga mutas avvufchilarga e ' t i q o d q i l g a n hukmdorlar, u l u g '
shoirlar, nufuzli mehmonlar va sayyohlar ham tashrif buyurib turadi. Shuning
uchun ham bunday xonaqohlar arxitekturasi bu davrda nafaqaf fantanavor
me'moriy ko’rinishda baiki maharning eng nufuzfi joylariga va qurih'sh
tartibotiga ega bodadi. Bunday xonaqohlarni boshqrish va ish yuritish uchun
ularni t a ' s i s etgan homiylar o’z davrining iqtidori: mudarrislarini tayin
efadi. Mudarrislar xonadonlarni boshqarishdan tashqari tasavvuf ilmiga
intilganlarga dars berish b i l a n ham mashg'ui bo'ladi.](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_24.png)
![Xonaqohlar faoliyalini moddiy ta'minlashga juda kalla vaqflar belgilanadi,
Jumiadan, Buxorodagi Sayfiddin Boxarziy xonaqosi nafaqat Zarafshon
vohasida, balki butun Markaziy Osiyoda ham so’fuyli kning eng y i r i k
madamy-ma’rifiy va b i l i m markazlaridan biri hisoblan gan va bu yerga XIV asr
o’ralarida yuzlab kishilar, hatto chet ellardan ham taskrif buyurib, tasavvuf i l m i
va ma’rifatidan bahramand XV asr boshlarida Samarqandda Mirzo Ulug‘bek
bino etgan Registon ansamblidagi Ulug'bek xonaqohi, shahardagi Abu Lays
xonaqohi, Karmanadagi Qosim Shayx, Buxorodagi Fayzobod, Hirotdagi Shohrux
Mirzo, Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy, Romitondagi Mullo-Mir, Tcrrmzdagi
Kokildor xonaqohlari XV-XV11 asrlarda Markaziy Osiyoning ana shunday atoqli
madaniy- ma'rifiy mutasavvufchilik ilmiv markazlaridan hisbblangan.
Termizdagi Hakim at-Termiziy, Xurosondagi Suxravardiya, Buxorodagi
Xo'jagon, G'ijduvoniy, Sayfiddin Boxarziy va Naqshbandiy. Turkistondagi
Yassaviya, Xorazmdagi Kubroviya, Farg'onadagi Qodiriya, Karmanadagi Qosim-
Shayx va nihoyat Hirotdagi Xalosiya xonaqohlari ana shunday tasavvuf ta'lim
maskanlari hisoblangan. Tasavvuf ilmining aksariyat akobirlari aynan xonaqohlarda
yashab avom xalqqa tasavvuf ziyosini taratganlar, so'fiylik ilmi va ta'lim tarbiyasi
bilan shug'ullanganlar. Xonaqohlarda istiqomat qiluvchilar soni ba'zan 100 kishi va
undan ham ko'p bo'lgan .
Shunday qilib, O'rta Osiyoda xonaqohlar maktablar va madrasalar bilan
yonma-yon tarzda so'fiylik ilmining ma'naviy- ma'rifry markazlari tizimini tashkil
qilib, keng xalq ommasiga nafaqat mutasavvufchilik ziyosini singdirish, balki xalq
ma'naviy hayoti, tafakkuri va e'tiqodini boyitishda tutgan munosib roli va o'rni
bilan ham ajralib turgan,
Qorixonalar
"Qorixona" so'zi bir necha ma'noda tushunilib, uning keng tarqalgani Qur'on
o'qiladigan xona, ya'ni qiroatxonadir. Qorixona, shuningdek, ko'zi ojiz qorilar
uchun boshpana va qorilar tayyoriaydigan maktab ma'nolarini ham anglatgan.
Qorixonalar O'rta Osiyo shaharlari va qis'hloqlarida qarovsiz va boshpanasiz](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_25.png)
![qolgan ko'rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda
savob maqsadida dindorlar va xudojo'y mulkdorlar tomonidan qurilgan.
Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta'sischilari o'z rnulklari
hisobidan maxsus vaqflar belgilashgan. "Qori" arabcha so'z bo'lib, o'qimoq, ya'ni
Quronni ifodali tarzda yoddan o'qimoq rna'nosini anglatgan. Qorilar o'lgan kishilar
ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o'qishgan.
Qorixonalar O'rta Osiyo me'morchiligida asosan ikki xil: 1) ziyoratgohlaiy
masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan xonalar ko'rinishida; 2)
ushbu binolar qoshida alohida qurilgan imoratlar tarzida shakllangan,
Farg'onaning Rishton tumanida XVIII asrning ikkinchi yarmida xom
g'ishtdan qurilgan me'moriy yodgorlik Qorixona xonaqohi saqianib qolgan.
Bu yerda ilgari darveshlar Qur’on o’qib, zikr tushib turishgan. Qorixona to'rt
burchakli hovli tiarzida b o ' I i b (20x24 m), hovlining ikki tomonidan qator
hujralar qurilgan. Hovli to'rida tarhi kvadrat shaklli tuxumsimon
baland gumbazli katta xona bo'Iib, u jamoatxona va tamaddixona vazifalarini
bajargan. Qorixona hujralari ham kvadrat shakiida (3x3 m) b o ' I i b
gumbazlar bilan yopilgan. Hujralar va jamoatxona tosh o'choq bilan titilgan.
Hovlining janubiy tcmonida shu yerlik eshonning qabri 'lib, uning ustiga
ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning yonida ikki rcha chuqurlikda g'or bo'Iib, u
chillaxona vazifasini o'tagan [3, 0-41]. Qorixonalarni O'rta Osiyoda chang
to'zonlar va qum bo'ronlari luzatiladigan miniaqalarda ko'proq uchratish
mumkin. Bu asosan oro va Xorazm viloyatlaridir, Xivadagi rnashhur
Pahiavon Mahmud maqbarasi qoshidagi brafgoh majmua hoviisida
darvozadan chap tomonda ikki qavatli nta! kompozisiyali qorixona
ioylashgan. U XX asr boshida
Huston shaharlarida keng tarqalgan jamoat binolariga xos g'ishtin
ilubda qurilgan. Qorixonaning me'moriy yechimi Pahiavon Mahmud ?ara
ziyoratgoh arxitekturasidan keskin farq qilsa-da, bar ikkaia binolar yagona](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_26.png)
![hovli orqali birikib u ax J it me'moriy turkumni qilgan. Qorixona arxitekturasi
tashki ko'rinish'idan turar joy mo'jaz bir madrasa binosini esiatadi, cbunki
uning tarzida barat bo'ylabderazalar ishlangan.G’rixonalar Xorazmdagi b ; r
qator masjidlar tarkibiga ham Masalan, XIX asr oxirida qorixona hujralari
Xiva tumanida in Otajon-to'ra masjidi binosi tarkibida qurilgan.
Kasb-hunar (milliy hunarmandchilik) maktablari
O'rta Osiyoning o'tmishdagi ta'lim-tarbiya maskanlari tizimiga o’rta
asrlardagi maktablar ( b o s h l a n g ' i c h t a ' l i m ) , madrasalar ( o ' r t a ) va madrasayi-
oliyalar ( o l i y ta'lim) dargohlaridan tashqari turli xil kasb-hunar ( m i l l i y
hunarmandilik) maktablari ham kirgan. Shulardan eng ko’r tarqalganlari
kulolchilik, tasviriy san'at, xususan, naqqoshlik, ornlik (miniatyura), xattotlik.
muqovasozlik, me'morchilik, duradgoriik, yog'och va ganch o'ymakorligi,
temirchiiik, zargarlik, zardo’zlik, shishasozJik, pichoqchilik, gilamchilik hamda
miskarlik maktablaridir.
O'rta Osiyoda shakllang'an eng qadimiy hunar turlarining biri bu
kulolshilikdir. Kulolchilik O'rta Osiyoning hozirgi o'zbeklar va tojiklag
yashaydigan shahar va qishloqlarida keng rivoj topgan. O'rta Osiyoning Qoratog',
Panjakent. Samarqand, Shahrisabz, G'ijduvon, Toshkent, Rishtonda sopol
idishlarni sirlab bezatishning o'ziga xos maktablarri va mahalliy usJublari
vujudga keJgan. XIX asrda …………
haqida ma'lumotlar berilgan.
Tarixiy manbalar va maxsus adabivotlardan bizga o'rta asrlarda shakllfnib rivoj
topgan Samarqand, Buxoro, Hirot va Tabriz miniatyura maktablari,
Xorazm, Shimoliy Turkiston, Sharqiy Turkiston, Movaraunnahr
(Samarqand), Buxoro va Xuroson (Hirot) me’morchiluk maktablari, Xorazm
(Xiva), Turkmaniston va Nurota gilamchiluk maktablari. Chust va Shahrisabz
do'ppichilik va pichoqchilik maktablari, Buxoro va Samarqand zardo'ziik
maktablari ma’lum. Bunday kasb-hunar maktablarining taraqqiyoti t u r l i](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_27.png)
![davrlarda turlicha rivojlanib, ayrim hollarda yopilib va yana qayta tiklanib
turgan. Masalan, Samarqand me'morchilik va miniatyura maktablari Amir Temur
va Ulug'bek davrida o'zlarining yuksak rivojiga erishgan bo'lsa, Hirot
me'morchilik va miniatyura maktablari avval Shohruh Mirzo va Boysunqur
Mirzolar davrida shakllanib, keyinchalik Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy va
Kamoliddin Behzod davrlarida rivojlanib yuksak cho'qqilarga erishadi.Buxoro
me'morchilik maktabi esa XV-XVI asrlarda, ayniqsa, Abdulloxon davrida o ' z
rivojiga erishadi.
O'rta Osiyoda misgarlik maktabining qadimiy markazlaridan biri Buxoro
shahri hisoblangan. X asr arab sayyohi va geograil Maqdisiyning yozishicha, arab
mamlakatlariga o'sha davrda katta mis qozonlar, nafis mis qadahlar
Sarnarqanddan, mis chiroqlar esa Buxorodan keltirilgan, XI-XII asrlarda Termizda
ham yirik miskarlik maktabi ishlab turgan. Ushbu maktab namoyandalari misga
mayda gul solish san'ati bilan shuhrat qozongan. O'rta Osiyoda miskarlar XV-
XV1I asrlarda bronzadan buyumlar yasashga ko'proq e'tibor' berishgan. XVIII-
XIX asrlarga kelib, Buxoro, Samarqand, Qo'qon kabi shaharlarda taniqli miskarlik
maktablari faoliyat ko'rsatgan. Toshkent, Xiva kabi shaharlarda ham o'ziga xos
miskarlik maktablari shakllangan.
O'rta Sharq o'rta asr kasb-hunar maktablari tizimida tabiblar tayyorlashga
mo'ljallangan tibbiy maktablar alohida o'ringa ega. IX-X asrlar Eronning Ray,
Hamadon, Isfahon. X-XI asrlarda Movarounnahrning Samarqand va Buxoro, XI-
XIII asrlarda Xorazmning Gurganch va Marv shahartari va yana boshqa
shaharlarda jamoat shifoxonalari quriladi. Ana shunday shifoxonalar qoshida
madrasalar bunyod etilib, ularda tibbiy maktablar shakllanadi va tabiblar
tayyorlanadi. Masalan, VI asrda qadimgi Eronning Gundishapur shahrida, XI asr
boshida esa Samarqandda (Qoraxoniy Tarng'och Bo'g'raxon davrida) ana shunday
o'z o'quv maskanlariga ega bo'lgan tibbiy maktablar ochiladi.
Tibbiy maktablarda ta'lim ishlari ancha yuqori saviyada bo'lib, nazariy va
amaliy tabobat darslari yonma-yon olib borilgan. Talabalar uchun maxsus
darsliklar va darsxonalar shakllantirilgan. O'qish muddati tugagach boig'usi](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_28.png)
![tabiblar harnma fanlardan imtihon topshirishgan. Shundan so'ng ular amaliy
tabobat ishi bilan shug'ullanib, tabiblik shahodatnomasini olish uchun kamida uch
kishirii davolab sog'aytirishi shart bo'lgan.
Kasb-hunar maktablaridagi ta'lim ustoz-shogird uslubida amalga oshirilib,
mashg'ulotlar asosan ustaxonalarda olib borilgan. Ustozlar odatda xalq ustalarining
eng bilimdon, iste'dodii qismini tashkil qidib, madrasalarda t a ' l i m olgan.
Shogirdlar guruhlarga b o ' l i n i b , uliar bir curuh bir istoz qaramog’ig a begkitilgan.
Masaian, me'morlar va naqqoshlar kunduz kunlari qurilisldarda usfoziari
boshchiligida ishlab, malaka orttirganlar, kechqurunlari esa ustoz
rahbarligidagi mashg'ulotlarga qatnashgan .
Me'morlik va naqqoshlikda nihoyatda zarur bo'lgan handasani hamda
naqqoshlikda sharf bo'lgan kimyo'ni usiozi rahbarligida organilgan.
k o ' p c h i l i k ustalar farzandlari va qarindoshlaridan iboral s h o g i r d i a r i n i 7-8
yoshdan kasbga o'rgata boshlaganlar. Boshqa s h o g i r d i a r n i n g hunar
maklabida qancha o ' q i s h i , ya"ni ularning muay yan kasb bo'yicha usta
b o ’ l i b yetishishi o'z iste'dodlariga ega bo'lgan. Shogirdlar kamol topib,
mustaqil ravishda faolivat yuritish darajasiga erishgach, ( d a r s n i n g faoliyati
ustozlari tomonidan muhokama qilingan, arzisa, unga "usfo" nomi berilib.
mustaqil ishlashga fatvo berilgan. O’Tmishdagi kasb-hunar m i l i y
h u n a r m andchilik maktabiarida o’qigan shogirdlar shu tariqa la'iim olganlar.
………..kasb-hunar maktabiarining o ' z kooKonalari bo'lgan. Baxoroda
Sho'ro hukumati davri arafasida 2 ta asosiy y i r i k iik korxonasi ishlab
turgan. Buxoro, Gijduvon, Samarqand va imiznin g ko'pgina boshqa
shaharlarida hozir ham ana shunday zardo'zlik maktablari i s h l a b
turibdi. Bunda;, makiablar mus t a q i l l i k yillaridan keyin avj o l i b rivoj
iopmoqda yuqoridagilardan k o r i n i b turibdi, bugungi kunda
o’l kamizda faoliyat ko'rsatayotgan kasb-hunar k o l I e j l a r i n i n g Osiyoda
juda qadim zamonlarga borib aymaka ei 'a bayon etilgan O’rla Osiyonirn:](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_29.png)
![o'?rn;>hua!j.) r n i l i i ) a maktablarini hozirgi zamonaviy kasb-hunar
lavomi deb hisoblasak maqsadga muvofiq bo'ladi.](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_30.png)
![Adabiyotlar :
1. Bendrikov K.Ye. Ocherki po istorii Narodnogo obrazovaniya Sredney Azii.
2. Rempel L.I. Dalekoye i blizkoye. Buxarskiye zapisi. T., 1982.
3. Mankovskaya Yu.L. Tipologicheskiye osnovы zodchestva Sredney Azii ( IX -
nachalo XX veka). T., 1980.
4. Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavxalar. T.,
2004.
5. Uralov A.S., Xojixonov M. Temuriylar ma’naviyati va madaniyat. Samarqand
1999.
6. Valixujayev B. Samarqand oliy ta’lim-madrasayi oliya-universitet tarixidan
lavxalar. Samarkand, 2001.
7. Nozilov D.A. Zodchestvo gorn ы x rayonov Sredney Azii. T., 1999.
8. Uralov A., Yusupov R. O’rta Osiyoning ta’lim-tarbiya va ilm-fan maskanlari.
Sam., 2005.](/data/documents/21347353-6ec4-4c2d-a2d0-1a83528a8244/page_31.png)
O’RTA OSIYONING O’RTA ASRLARDAGI TA’LIM-TARBIYA MUASSASALARI Reja 1. Qadimgi va islom davrigacha bulgan ta’lim-tarbiya shakllari. 2. O’rta asr maktablari va ularga xos xususiyatlar. 3. Madrasalar va ularning turlari. 4. Madrasalarning me’moriy-rejaviy yechimlari. 5. Samarqand madrasalari.
Eramizdan oldingi IV-II asrlardagi oromiy va mixxat yozuviari, eramiz boshlaridagi Kushon yozuviari, Turkiston hududidan topilgan VI-VII asriarga doir O'rxin-Enasoy alifbosidagi qator bitiklar ham bu e r l i k xalqlarning qadimdan savodxon bo'lganIigidan dalolat beradi. Tarixchi olim I.To'xliyevning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo xalqlarida islom dinigacha (VII-VIII asrlarga qadar) keng tarqalgan budda ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga matematika, tabobat, grammatika, musiqa, yer, shamollar va yulduzlar harakatiga doir bilimlar ham o'qitilgan {28, b . l 1} Shunisi q i z i q k i , biddaviylik keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarning uchdan bir qismi savodxon bo'lgan [28. b.l }. Isl omga qadar Samarqandda bolalarni besh yoshligidan o'qishga berish odati bo'lgan. O'rta Osiyoda islomga o’tilgandan keyingi ta'lim muasasalarining tarkibi asosan maktablar, madrasalar va madrasayi-oliya lardan tashkil topgan. Ilk o'rta va o'rta asrlarning ta'lim-tarbiva muassasalari Maktablar "Maktab" deb ataluvchi ta’lim shakli dastlab VII-VIII asrlarda arab mamlakatlarida paydo bo'lgan. Dastlab maktablar masjidlar qoshida shakllangan. VIII-IX asrlarda ular O'rta Osiyoda ham keng ta rqalgan . Maktablar bolalarga boshlang'ich t a ' l i m berishga asoslanib, ularda yoshlar asosan o'qish va yozishni, husnixatni o'rganganlar. O’qish va yozishni bilgan yoshlar Qur'onni, nomozni va turkiy tildagi be'riy asarlarni yod olganlar. Maktablarda ta'Iimning asosiy shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh lagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o'qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan. Islomiy an'analarga ko'ra, q iz va o'g'il bolalar ajratib o'qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o'g'il bolalar esa maktabda o'qishgan. Boy xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida o'qituvchi yollanib o'qitilgan.
Jamoat binolari tarkibiga kirgan maktablar uchun xonalar tanlashda O'rta Osiyoning issiq iqlim sharoiti e'tiborga olingan. Masalan, Samarqand viloyatining Uxum qishlog'idagi maktabda rquv xonalar uchun qishloq masjidiga yondosh joylashgan ayvonli xonalar va ochiq ayvonlar tanlangan. Arxitektura doktori L.Y.Mankovskayaning ma'lurn qilishicha, Buxorodagi mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o'tilgan. Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog'och sinchli, ustunli- to'sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan. Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo'lib, u tarhda 29x30 metr, o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 1 0 , 5 x 1 0 , 5 metrga teng bo'lgan. Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo'lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o'rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko'p bo'lmagan. Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat (guzar, mahkama, madrasa) yoki ibodat (masjid, xonaqoh) binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori T.A.Hidoyatovning aniq lashicha, bunday maktablarning me'moriy-rejaviy yechimlarida x onalar soni, tarkibi va ularning funksional bog'lanishida muqim tartiblar kuzatilmaydi . Biroq, maktablarni qurishda me'morlar O'rta Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar.
XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to'g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning "Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji" kitobida ko'rsatilishicha, 1864-1868 yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan. 1876 yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko'rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’ afforov. Uning ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg q ayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari sav odsiz bo'lgan degan fikrlar butkul noo'rindir. Sh.G'afforov tarix fanlari doktori P.G.Kimning tadqiqotlariga asoslanib 1897 yildagi Turkiston aholisi, bu o'Ikadagi maklablar va ulardagi o'quvchilar soni, u l a r n i n g aholi umumiy soniga nisbati va aholining savodxonligini o'sha davr Rossiya va Belorussiya ahjli sining ana shunday ko'rsatkichlariga asoslanib, bu mamlakatlar aholisining savodxonligi haqida a n i q tasavvur beradigan quyidagi jadvalni tuzgan: Mamlakatlar Aholisining soni Maktablar soni O'quvchilar soni Aholining Limumiy soniga Aholining savodxonligi Rossiya 126.368.80 0 33.401 2.318.100 1,8% 21% Belorussiya 6.492.857 2.263 1 2 5 . 4 1 8 1,9% 24.7% Turkiston 3,792.774 6.027 6 4 . 0 1 5 1,7% 19,55% Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi d a l i l l a r deb qaramaslik deb yozadi Sh.G'afforov . Sharq olimlari va mutafakkiriari nafaqat ilmu-fanni o'rganish va r i v o j l a n t i r i s h , balki ta'lim-tarbiva tizimi va usliblarinu takomllashtirish bobida ham i s h o i i b borganlar. Jumladan, Ibn Sino Sharq olimlari ichida birinchilardan b o ' l i b tarbiya u s l u b l a r i n i n g mukammal tizimini yozib qoldirgan va ularning mohiyatini tishuntirib bergan. Uning bir nechta asarlari shu
masalaga bag’ ishlangan. Masalan, "Tadbir ul- manzil" r i s o l a s i n i n g bir bobi qanday qilib ma'lumotli q i l i s h haqidadir. "Tib qonunla i r i " n i n g to'itta bobi bolalar sog'Iigi va j i s m o n i y tarbiyasi muammolariga bag'ishlangan. "Ash-Shifo" asarida ham bolalar tarbitasiga oid turli usullar to'g'risida maxstis boblar mavjud. Ibn Sinoning flkricha, bolaga o ' z vaqtida xat-savod, eng kerakli hunarlarni o'rgatish va uni san'at asoslari b i l a n t a n i s h t i r a borisli zarurdir. X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli k i s h i l a r xususiy – maktablar ochib, ularda daromadli oilalarning farzandlarini o'zlari joshlaydilar. Bunday z i y o l i l a r "maktabdor" deb a t a l i b , ular bolalarga o ' q i s h va husnixatni o'rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o'rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa "otinoyi" deb atalib, ular o'z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o'qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o ' g ' i l bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o'qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida «qizlar maktabi» - belgilangan. Bunday maktabdagi o'quvchilar soni 10-20 tagacha bo'lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig'i, xalfa esa o'qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o'rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor b o ' l i s h (shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga olinadi), odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she'riy asarlarni o'qish va yodlash nazarda tutilgan. Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida (1909 y .) Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo'lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o ' g ' i l bolalar bilan qo'shib o'qitilgan. Bu davrda Farg'ona viloyatida ham anchagina o'quv maskanlari bo'lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o'g'il bolalarga, 567 tasi esa q i z bolalarga mo'ljallangan. Ularda 24690 ta o'g'il bola va 6559 ta qiz bolalar t a ' l i m olgan.