O‘SIMLIKLARNING CHIDAMLI LI GI VA ULARNING NO Q ULAY OMILLAR TA’SIRIGA REAKSIYALARI Reja: 1. Sistemalar stabilizatsiyasi . 2. Noqulay omillarning ta’siriga o‘ simliklarning asosiy moslashuvi . 3. O‘ simliklarning stress reaksiyalari. 4. Spetsifik va nospetsifik javobiy reaksiyalarning nisbati.

Ekologik stress sharoitida o‘simlik organizmi struktur tashkil etilishida va h ujayralarning funksional faolligini buzilishiga y o‘ l qo‘ ymaydi. Sistemalar stabilizatsiyasini ta’minlashni asosiy yo‘ llari: 1) Strukturalar va funksional imkoniyatlarini h addan k o‘ pligi Rezervlash( h addan ko‘plik) tirik ob’ektlarda turli shakllarda k o‘ rinadi, masalan: a) h ujayrala darajasida: – h ujayra organellalarni h addan tashqari k o‘ pligi. O‘simliklarni ng fotosintez ma h sulotlari bilan ta’min qilish uchun ularda b o‘ lgan xloroplastlarni bir q ismi ye tarli bo‘ladi . Shimolda mezofill hujayralarida mitoxondriyalar miqdori ko‘payadi, bu esa reparatsiya ( tiklanish) va moslashish uchun muhim bo‘lib hisoblanadi; - Kupgina birikmalarni biosintezi uchun birlamchi moddalarni t o‘ planini. Zaxira etilgan moddalar hisobidan uru g‘ lar unadi, o‘ simtalar o‘ sadi, gullaydi, noqulay sharoitda reparatsiya va moslashish o‘ tadi. Hujayraning metabolitik fondlari mu’tadil moddalar almashinuvi uchun kerakli moddalar miqdoridan k o‘ prok bo‘ladi. Rezerv elementlar hujayraviy jarayonlarda boshqalarga o‘xshab qatnashadi. b) organizm darajasida – ko‘p miqdorda gameta va urug‘larni hosil bo‘lishi; v) populyatsiya darajasida –xar bir organizmni k o‘ p miqdorda b o‘ lishi g) biotsenotik darajasida – populyatsiyalarni k o‘ p miqdorda b o‘ lishi 2) kompartmentatsiya – hujayra membranalari yordamida turli jarayonlarini ajralib o‘ tkazilishi. Buning ta’sirida hujayraviy reaksiyalar va fiziologik jarayonlar koordinatsiyasi uchun mo‘’tadil sharoitlar yaratiladi, hujayralar ichki kismida o‘tadigan gomeostaz va shikastlanishni kamaytirishni ko‘llaydi; 3) regeneratsiya (tiklanish), hosil kilish t o‘ kimalar bilan ta’minlanadi. Meristemalar geterogen bo‘ladi: ular sezuvchan va hujayralarning shikastlanishiga nisbatan chidamli bo‘ladi. Noqulay ta’sirda bu sharoitga sezuvchan hujayralarning b o‘ linishi pasayadi, shikastlanganlarni vazifalarini va q tincha chidamli hujayralar bajaradi. Differensirovkali hujayralarning qobiliyati dedifferensirovkaga (maxsusligi y o‘q oladi) oshadi. T o‘ kimalarning tiklanishini muhim rezervi bo‘lib ,

meristemalarning tinim hujayralari hisoblanadi, ularning chidam li ligi yu q ori bo‘ladi. Kupgina o‘simliklarda fa’ol b o‘ linadigan hujayralarni k o‘ p miqdorda nobud bo‘ lganida tinim holat i dan chiqadi. Ekstremal omillar ta’sirida o‘simliklarda yu q origi va doimiy meristemalarni nobud bo‘lishi ularda differensirovka b o‘ lgan hujayralardan ikkilamchi meristemalarni hosil bo‘lishi uchun stimul bo‘ladi. Yo n va qo‘ shimcha ildizlar h am peritsikl hujayralaridan, h am epidermadan hosil bo‘lishi mumkin. Novdalarning yu q ori qismi va ildizlar shikastlangandan s o‘ ng yangi novda va yo n ildizlar hosil bo‘ladi. Noqulay omillarning ta’siriga o‘simliklarning asosiy moslashuvi: 1) organizm xul q ining xususiyatlari. Bu jarayon h arakatchan h ayvonlarda k o‘ pro q uchraydi, h arakatsiz o‘simliklarda esa kam uchraydi. Ularga yom g‘ ir paytida ayrim gullarni yopilishi, u ya lchan mimozaning barglarini q atlanishi. Bu tipga o‘simlikliklarning sa l biy tropizmlari va taksis harakatlari lar kiradi; 2) organizmning rivojlanish siklining q ayta q urilishi, unda ular noqulay davrni tinim holatda o‘ tkazadi (masalan, ch o‘ llardagi efemer va efemeroidlar); 3) turning ekologik amplitudasini kengayishi. Organizm chidamli li kga ega bo‘lib , bosh q a sharoitga o‘ tishiga imkoniyat b o‘ lmaydi. Maxsus anatomo-morfologik va fiziolog ik -biokimyoviy xususiyatlar organizmni eng q iyin sharoitga yashashiga imkoniyat yaratadi. Ekologik amplitudaning kengayishi turni o‘ zgarishida va turlar orasida guru h larni hosil bo‘lishiga olib keladi, ular omilning turli mi q doriga yashashiga moslashadi. 4) ichki mu h itning q ulay nisbiy doimiyligini yaratish. O‘simliklar ma’lum darajada o‘ zining harorat va suvga t o‘ yinganligini, barg og‘izchalarini harakatini boshqarib qo‘ llashi. O‘simliklarning stress reaksiyalari, spetsifik va nospetsifik javo b reaksiyalarning nisbati. O‘simlikl ning stress reaksiyalari. Tirik organizmlarning muhim xususiyatlaridan biri ular ning gomeostaz q obili ya tiga ega bo‘lish idir . Gomeostaz – turli tash q i omillar ta’sirida ichki mu h itni nisbiy doimiyligi ni sa q lash.

O‘simliklarga noqulay omillar (stressorlar) ta’sir etilganda unda stress holat, siljish kuzatiladi. Organizm turli tashqi ta’sirga javob beradi, bu «adaptatsion sindrom» deyiladi, yoki keng tar q algan termin «stress». Fiziologiyada stress – nospetsifik o‘ zgarishlarni kompleksi, organizmlarni turli noqulay omillar ta’sir etilganda javobi hisoblanadi. Protoplastlarni turli noqulay tashki sharoitlarga reaksiyasi o‘ xshash bo‘ladi: 1) sitoplazmaning disperslik darajasi kamayadi, 2) membrananing o‘ tkazuvchanligi oshadi, 3) o q sillar denaturatsiyasi o‘ tadi 4) yadroda paranekrotik o‘ zgarishlar r o‘ y beradi, 5) sitoplazma koagulyatsiya q iladi. Bu o‘ zgarishlar h ar xil shikastlanishda r o‘ y berishi mumkin, lekin shikastlanadigan omil bo‘lmasa ular tulik y o‘q oladi, agar shikastlanish noradikal bo‘lsa. Belgilarning nospetsifikligi – t o‘q imalarni turli hujayralarida va bir hujayrali organizmlarda kuzatilib, h ar xil shikastlanishda bo‘ladi. Nospetsifik fizik-kim yo viy belgilarining shikastlanish kompleksi paranekrotik nom olgan, o‘zgarishlarni rivojdanishda hujayralarning holati – paranekroz deyiladi( nobud bo‘lishga ya q in holat). Kanadalik fiziolog G. Sele, o‘simliklarda umumiy moslashish sindromi (stress) nazariyasini yaratdi, unga asoslanib o‘simliklarda stress ta’sirida javobiy reaksiya uchta bos q ichga b o‘ linadi: – birlamchi stress reaksiyasi; – moslashish; – resurslarni kamayishi. Loviya o‘ simtalarining barglari , fen ta’sirida (+38 0 ), 12-30 min s o‘ ng s o‘ lishni boshlaydi (birlamchi reaksiya), keyinchalik q uru q h avo ta’siri davom etilsa h am yana k o‘ tariladi (moslashish fazasi). O‘simliklarda stress keltiruvchi omillar uchta guru h ga ajratiladi:

1) fizikaviy stressorlar – e tarli bulmagan yoki h addan tashqari namlik, yoru g‘ lik, harorat , radiofaol nurlanish, mexanik ta’sirlar; 2) kimyoviy stressorlar –ayrim tuzlar, gazlar va bosh q a moddalar (ksenobiotiklar – pestitsidlar, sanoat chiqindilari va bosh q alar); 3) biologik stressorlar – kasal lik k o‘ z g‘ atuvchilar, h ayvonlar- zarakunandalar, konkurentlar. Stressorlar o‘simliklarda moddalar almashuvi jarayonini umumiy o‘zgarishlarini keltiradi: – o‘ sish gormonlar sintezini susayishi va ingibitorlar hosil bo‘lishini kuchaytirilishi; – energetik jarayonlar keskin susayadi; – membranalarning ishi buziladi. Yu ksak o‘simliklarda ularning o‘ tkazuvchanligi oshadi, plazmalemmaning depolyarizatsiyasi kuzatiladi. – maxsus stress o q sillar sintezining faollanishida sintetik jarayonlarni umumiy pasayishi kuzatiladi; – gidroliz jarayonlarini kuchayishi va sitoplazmaning oksidlanishi kuzatiladi. Takror etgan stresslar ma’lum miqdorda organizmning chini q tirilishiga olib keladi. Spetsifik va nospetsifik javobiy reaksiyalarning nisbati. Shikastlangan omillarning javobiy reaksiyalarida nospetsifik chidamlilik(turli stress holatlarni kiritadi) elementlari ajratiladi va spetsifik jarayonlar, o‘simliklarda ma’lum stress ta’siridan keyin kuzatiladi. Chidamlilikning nospetsifik elementlarini shakllanishida (issiqlik sholining oksillari va poliaminlar sintezi) juda kam vakt talab etiladi, spetsifik moslashuv reaksiyalari o‘tilishiga nisbatan. Ekstremal omillar ta’sirida o‘simliklarning maxsus reaksiyasi o q sil sintez apparatining ishi bilan genetik mexanizmlari nazoratida bo‘ladi .