O‘simliklarning hayot davomida hosil bo‘lgan immuniteti. Kasallik qo‘zg‘atuvchi organizmlarning ixtisoslashuvi va o‘zgaruvchanligi Reja: 1. O‘simliklarning hayoti davomida hosil bo‘lgan immunitet. 2. O‘simliklarga zardob (vaksina) berish ning axamiyati nimadan iborat . 3. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarining o‘zgaruvchanligi va ixtisoslashuvi. 4. Kimyoviy immunntetning o‘simlik uchun ahamiyati 5. Kasallik qo‘zg‘atuvchilarning moslanish xususiyati va uning mohiyati nimadan iborat

O‘simliklarda nerv sistemasi va qon aylanish doirasining yo‘qligi tufayli ularda orttirilgan immunitet yo‘qligi to‘g‘risida fikrlar adabiyotlarda mavjud edi. Keyingi yillarda esa o‘simliklarda ro‘y beradigan jarayonlar o‘zaro bog‘liqligini isbotlaydigan fikrlar paydo bo‘lmoqda. Jumladan, o‘simliklar sitoplazmasida modda almashinishi hujayralararo moddalar xarakati natijasida amalga oshishi aniqlandi. O‘simlik sitoplazmasining barcha o‘simlik qismlarida tutashganligini quyidagi misollarda ko‘rish mumkin. Masalan, fitoftora bilan kasallangan kartoshka tuganagida va undan uzoq masofada joylashgan o‘simlik a’zolarida harorat ko‘tarilganligini ko‘rish mumkin. Sitris o‘simligi mevasini Renecilillum italicum zamburug‘i bilan kasallantirilganda uning hujayralarida nafas olish jarayoni kuchaygan. Orttirilgan immunitetlar kelib chiqishiga ko‘ra 2 ga bo‘linadi. 1. Y u qumli kasalliklarga nisbatan immunitet. 2. Y u qumsiz kasalliklarga nisbatan immunitet. Y u qumli kasallikka nisbatan hosil qilingan immunitet o‘simlikning ma’lum bir kasallik bilan kasallanib bo‘lgandan keyin hosil bo‘ladi. Bunda o‘simlikning yashash uchun kurash jarayoni asosiy rol o‘ynaydi. Ya’ni tabiiy tanlash asosiy faktor hisoblanadi. Yuqumsiz kasallikka nisbatan hosil bo‘lgan immunitet o‘simlik ichiga har xil vaksina (zardob) yoki boshqa tashqi muhit sharoitini o‘zgartirish asosida hosil qilinadi O‘simlikga zardob berish ma’lum kasallik qo‘zg‘atuvchisining mahsulotlari bilan o‘simlikga ishlov berish asosida erishiladi. Masalan, loviya o‘simligi urug‘i Votrytis zamburug‘i oziqa muhi ti er it masi bi lan ishl ov beril ganda uni ng shunday kasallikka chidamliligi ortgan. Bunday natijalar zamburug‘larning zaharlarining (toksin) larining kam miqdordagi eritmasi bilan ishlov berilgan urug‘laridan hosil bo‘lgan o‘simliklar kasallikka chidamliligi ortgan. Bunday usuldan pomidor, qovoqdoshlar oilasi vakillarining viruc kasalligiga qarshi kurashda samarali foydalanilmoqda. Masalan, pomidor virus mozaikasiga qarshi kuchatlar pikrovkadan oldin VTM (virusli tomatnoy

mozaika) bilan ishlov berilganda hosildorlik 28% ga ortgan. Kasallikga chidamli o‘simlik bargidan ajratilgan oqsil interferonini ajratib olinib o‘simlikka kiritilganda chidamliligi ortganligi aniq bo‘ldi. Interferon ta’sirida o‘simlikdagi fitoaloksinlar miqdori ortadi, fermentlar faoliyati tezlashadi. O‘ s i m l i kl ar ni ng k as al l i kl ar ga ch i d am l i l i g i t ur l i k i m yo vi y moddalar vositasida amalga oshirilishi mumkin. K imyoviy immunitet makro va mikro elementlar, o‘stiruvchi moddalar, antibiotiklar vositasida keltirib chiqariladi. ' Bu moddalarni qo‘llash usullari: urug‘larga ekishdan oldin ularga ishl ov berish, t upr oqni ekishdan ol din o‘ g‘it lash, o‘ si ml ikni ng qismlariga moddalar bilan ishlov berish asosida bo‘lish mumkin. Ma sa l a n, t u pr o qd a az ot m o dd as i n i n g k o‘ p ay i s hi pa t o ge n mikroorganizmlarning ko‘payishiga, tuproqqa kaliy va fosfor moddasining ko‘payishi esa ularning kamayishiga sabab bo‘ladi. Kaliyli o‘g‘itlar ta’sirida o‘simlik hujayrasida nafas olish fermentlari miqdori ortadi, organik moddalar parchalanishi kamayadi va o‘simlik himoya xususiyatini kamayishiga sabab bo‘ladi. Sabzavot o‘simliklari o‘sish davrida kaliyli o‘g‘itlar bilan ko‘p ta’minlangan bo‘lsa, saqlash davrida oq chirish kasalligiga chidamli bo‘ladi. Bug‘doyni kaliyli o‘g‘itlar bilan meyyorida oziqlantirish qo‘ng‘ir zang kasalligiga, kartoshkani fitoftoroz, loviyaning bakterioz, arpani gelmentosporioz kasalliklariga chidamliligini orttiradi.

10-rasm. Kasallikka chidamsiz suli navlarida qora kuya zamburug’ining o‘g’itlar ta’sirida ichki (regressiv) o‘zgarishi. A-o‘ g’ itlanmagan o‘simlikda mitseliyning rivojlanishi; B-NPK+Mn ta’sirida mitseliyning parchalanishi; V- NPK+Cu ta’sirida mitseliyning parchalanishi; Kimiyoviy immunitetning hosil bo‘lishida mikroelementlarning roli muhimdir. Mikro elementlar o‘simlik xujayrasiga kirib, modda almashinish jarayonini tezlashtirishi natijasida ularning kasalliklarga chidamliligini qo‘llanilgan yilda emas kelguvsi yilda ham saqlab qolishi mumkin. Mikroelementlar (mis, temir, sink.) o‘simlik fermentlari tarkibiga kirib, o‘simlikning himoya xususiyatini o rtir adi. O‘sim li kga kir ib, uning patogenl ar kir ib keli shiga to‘sqinlik qiluvchi mexanik to‘sqinligini oshirib, o‘simlikning chidamlilik xususiyatini ortirib patogen mikroorganizmlarning toksin moddasini kamayishiga sabab bo‘ladi. Mikroelementlar ta’siri natijasida hosil bo‘lgan immunitet aktiv va passiv immunitetini xam kamayishiga sabab bo‘ladi. Passiv immunitet natijasida kutikula yoki epidermisni

qalinlashishiga, ustitsalar shaklini o‘zgartirib, mexanik chidamlilikni hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. T.D. Straxov fikricha mikroelementlardan bor, marganets, temir ta’sirida o‘simlikning qora kuya, zang va un-shudring zamburug‘iga chidamliligi ortgan. Bunga sabab mikroelementlar ta’sirida zamburug‘ mitseliysi o‘sishi chegaralanadi. Xozirgi vaqtda misdan kartoshka fitoftorioziga qarshi samarali qo‘llanilmoqda. Mikroelementlarni qo‘llashning usullari: urug‘larni ekishdan oldin ular bilan ishlov berish, o‘simlikka ildiz orqali berish, tuproqqa solish, ruxni tuproqqa, solish natajasida kanopning fuzarioz kasalligiga chidamliligi ortgan. U G‘.oxusporum f. vasinfectum zamburug‘ining toksin miqdorini kamaytirgan. Tuproqda bor etishmasa qand lavlagi o‘zagi chirib ketadi, kanopda bakterioz kelib chiqadi. Temir etishmasa mevali o‘simliklarda xloroz kasalligini keltirib chiqaradi. O‘ simliklarda hosil qilinadigan immunitet xususiyatining kelib chiqishida kimyoviy immunizatorlar: raddon, fenol birikmalarini qo‘llash samarali natija beradi. O‘simliklarning kasallanishida uning immunitet xususiyatining namoyon bo‘lishida kasallik qo‘zg‘atuvchisining ixtisoslashuvi moslashishi muhim ahamiyatga ega. Bu zamburug‘larning ma’lum tur yoki navni moslanish xususiyatini tarkib toptiradi. Ixtisoslanish uchun o‘simlikda zarur oziqa moddasining bo‘lishi va zamburug‘ rivojlanishi uchun zararli moddaning yo‘qligi natijasidir. Moslashgan turlar o‘simliklarning ma’lum a’zolarida, ildizlarida, poyasida, bargida parazitlik qilishga harakat qiladi. Moslanish xususiyatiga qarab mikroorganizmlar keng ixtisoslashgan bo‘ladi. Masalan, Verticillium zamburug‘i 400 dan ortiq turdagi o‘simlikni G‘usarium 500 dan ortiq o‘simlikni kasallantiradi. Ma’lum navni kasallantiruvchi zamburug‘lar guruhini fiziologik rassa deyiladi . Verticillium dahliae zamburug‘ining I II rassasi mavjud bo‘lib, ular turli navlarni kasallantirish x ususiyatiga e ga. Rassalarning hosil bo‘lishi zamburug‘lar o‘zgaruvchanligi bilan bog‘liqdir. O‘zgaruvchanlik-