logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. O’zbekiston hududida ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi.

O’zbekiston hududida ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

58.068359375 KB
Скачать
O’zbekiston hududida ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi. Reja : 1. O’zbekiston hududidagi qadimgi davlatlar rivojlaniishini davrlarga bo’lish va qadimgi davlatlar tipologiyasi. 2. Qadimgi Baqtriya, Xorazm va So’g’diyona davlatlari 3. Ahamoniylar, Aleksandr Makedonskiy va yunon-baqtriya davlatlari va ularning boshqaruv asoslari O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’ida qadimgi davrda davlatchilik evolyusiyasining miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmi,miloddan avvvalgi III asrgachadan – yangi eraning IVasri oralig’idagi vaqtni qamrab olgan bir necha davrlarni ajratib ko’rsatish mumkin.Davlatchilikning ilk shakli qaror topishi O’zbekiston janubida tarqalgan so’nggi bronza davrining o’troq- dehqonchilik madaniyatida yuz berdi.Uning yakunlanishi O’rta Osiyo hududida yangi eraning III asri birinchi yarmida mavjud bo’lgan Kushon va Parfiya imperiyalari halokati bilan deyarli bir vaqtga to’g’ri keladi.Qang’ davlati taxminan o’sha paytda inqirozga uchraydi. Birinchi davr- miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmi – O’zbekiston janubida embrional shaklda davlatga o’xshash davlatga o’xshash tuzilasining qaror topishi.Davlatning bunday namunasi Jarqo’tonda o’z kasini topgan deyish mumkin. Ikkinchi davr – miloddan avvalgi I ming yillikning boshi – miloddan avvalgi 539 yil – Baqtriya,So’g’d,Xorazm tarixiy-madaniy viloyatlarining shakllanishi.Ularda siyosiy hokimyat tizimining shoxobchali tizimiga ega bo’lgan davlatning ilk shakllarini ko’rish mumkin.Jumladan,”Avesto”dan o’rin olgan ma’lumotlar ham bundan dalolat beradi. ”Avesto”da: nyman (uy-oila), vis (urug’,urug’ manzilgohi),zantu (qabila),daxyu (viloyat,mamlakat),shuningdek har xil oliy hukmron shaxslar,mamlakat, viloyat egalari (daxyupatlar), hukmdorlar (sastrlar) va boshqalar eslatiladi. Uchinchi davr – milodddan avvalgi 539 yil – mil.avv.330 yil – Ahamoniylar bosqini va O’rta Osiyoning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi tufayli kelib chiqqan mahalliy davlatchilikning rivojlanishidagi tanaffus. Ikki yuz yil davomida O’rta Osiyo janubi Ahamoniylar saltanati tarkibiga kirgan.Uning butun xududi satraplarga bo’lingan. Satraplar Ahamoniylar podsholari g’aznasiga kumush hisobidan talant to’lab turishgan.O’rta Osiyodagi satraplikdan uchtasi – Baqtriya,So’g’d, Xorazm to’liq yoki qisman g’ozirgi O’zbekiston hududida joylashgan edi. Saltanatning halokatga uchrashi Aleksandr Makedonskiy kelishi bilan yuz berdi. Aleksandr Makedonskiy mil.avv. 330 yilda Ahamoniylarning asosiy kuchlarini tor-mor etib, O’rta Osiyo hududiga Ahamoniylar taxtiga oxirgi talabgor – Baqtriya satrapi Bessning izidan quvib kirdi. Aleksandr Makedonskiy O’rta Osiyoni bosib olishga uch yil (mil.avv. 330-327 yillar) sarflagan. To’rtinchi davr – mil.avv IV asr oxiri mil.avv II asrning ikkinchi yarmi boshi – Aleksandr Makedonskiy bosib olgandan boshlab ellinlar siyosiy xukmronligi oxirigacha (Yunon-Baqtriya podsholigining qulashi). Bir vaqtning o’zida mahalliy davlatchilikning tiklanishi jarayoni yuz bergan:mil.avv IV asrning oxirgi choragida Xorazmda podsholik paydo bo’ladi.Mil.avv. 329 yilda Maroqandda Aleksandr Makedonskiy ittifoqchilik munosabatlari o’rnatish uchun kelgan Xorazm shohi Farasmanni qabul qiladi.Mil.avv III asr oxirida – mil.avv II asrda Buxoroda,Dovon(Farg’ona)da,So’g’dda alohida mulklar shakllanadi. Aleksandr vafotidan keyin diadoxlarning shiddatli urushlaridan so’ng O’rta Osiyo janubi Salavkiylar saltanati (mil.avv.310-250 yillar) tarkibiga kirgan.Biroq mil.avv III asrning o’rtalaridayoq Salavkiylarning Baqtriyadagi satrapi Diodot Yunon- Baqtriya deb nom olgan davlatga asos solgan. Miloddan avvalgi II asrda O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’ida xuddi shunga o’xshash Qang’ davlati shakllanadi. Beshinchi davr – miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi – yangi eraning I asri boshi mahalliy davlatlar: Qang’, Xorazm podsholigi,Buxoro, So’g’d,Davon mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi, Yuyechji davlatining qaror topishi va uning hokimyatining Gandxariga qadar yoyilishi. Ushbu mulklarning deyarli har birida kumush yoki misdan yasalgan tanga zarb qilish bilan birgalikda rivojlangan davlatchilikning asosiy belgisi xisoblanar edi. Oltinchi davr – yangi eraning I asri boshi –yangi eraning III asri birinchi yarmi – antik davrda mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi. O’zbekiston janubining konfederativ Yuyechji davlati asosida paydo bo’lgan qudratli Kushon imperiyasi tarkibiga kirishi. Xorazmda Afrig’iylar sulolasining hokimyat tepasiga kelishi, bu yerda sulolaviy boshqaruvning an’anaviyligi.Bu, jumladan,davlat ramzi bo’lgan tanganing orqa tomonida otliq suvoriy tasviri berilishida ifodalangan.O’rta Osiyo davlatlarida zarb qilingan davlat ramzi bo’lgan tamg’a va sulola belgilarining keng yoyilishi G’arbiy o’lka,Sharqiy O’rta yer mamlakatlari va Parfiya bilan diplomatik aloqalarining keng avj olishi bilan birgalikda davlat hokimyatining barqaror va an’analarga ega bo’lgan xususiyatidan dalolat beradi. Mil.avv. II asrning ikkinchi yarmida Xan Xitoyi Chjan-Szyanning tashrifi tufayli o’zi uchun G’arbiy o’lkani,ya’ni O’rta Osiyoni kashf etadi. 1.Davlat tipi – podsholik. Boshqaruv shakli – mutloq monarxiya. O’zbekistonning qadimgi tarixida u bunday tipdagi va boshqaruv shaklidagi davlat tarkibiga kirgan bir necha davrlar bo’lgan.Mil.avv 539 yildan boshlab mil.avv. 330 yilgacha Ikki daryo oralig’idagi deyarli butun xudud,Farg’ona va Chochdan tashqari,Ahamoniylar sulolasidan bo’lgan Eron shohlari hukmronligiga bo’ysungan Xorazm,So’g’d,Baqtriya, shuningdek saklar muayyan ma’muriy birliklar-satrapliklarni tashkil etgan.Ularga Ahamoniylar podsholari tomonidan tayinlanadigan satraplar boshchilik qilgan va ular davlatg’aznasiga ma’lum miqdorda o’lpon to’lagan.Yunon-Baqtriya podsholigi muayyan mustaqillikdan foydalanuvchi tizimli mutloq monarxiya edi.Shimoliy Baqtriya va So’g’d ham mil.avv. mil.avv IV asr oxiridan mil.avv III asr o’rtalarigacha boshqa yunon ellinistik podsholigi –Salavkiylar tarkibiga kirgan.Ushbu sulolaning ikkinchi xukmdori Antiox I (mil.avv. 280-261 yy) Salavka bilan so’g’dlar yo’lboshchisining qizi Apama o’rtasidagi nikohdan tug’ilgan yarim so’g’diy edi.Mil. I asrdan boshlab mil III asr o’rtasigacha Kushon podsholigi mutlaq,teokratik monarxiya edi. 2.Davlat tipi – konfederativ podsholik.Boshqaruv shakli –cheklangan monarxiya. Davlatlarning ushbu tipiga Qang’ va Yuyechji davlatlarini yoki Katta yuyechji davlatining kushonlargacha mavjud bo’lgan birinchi davrini kiritish mumkin.Ular qabila boshliqlari yoki o’z tangasini zarb qiluvchi urug’ boshliqlari tomonidan boshqariladigan bir nechta mustaqil o’lkalardan iborat bo’lgan.Qang’ davlati hududida kamida beshta mana shunday o’lka bo’lgan.Bular: Buxoro va uning atrofi.Uning xkmdorlari Yevtidem tangalariga taqlid qilib o’z nomlari va unvonlari bitilgan tangalar chiqargan,Buxoroning janubi-sharqi va Samarqand So’g’dining shimoli-g’arbi.Bu yerda Girkod sulolasidan chiqqan dohiylar hukmdorlik qilgan,o’z tangalarini chiqargan Samarqand So’g’di hamda o’zi mustaqil tanga zarb etgan Janubiy So’g’d o’lkalaridir. 3.Davlat tipi – egalik qilish.Boshqaruv shakli qabila dohiylari yoki urug’ boshliqlaring meros qilib qoldiriladigan hokimyati. Davlat birlashmasining ushbu tipi kichikroq o’lka bo’lgan.Yunon-Baqtriya podsholigi qulagach Baqtriyaga kelgan Chjan-Szyan tomonidan mil.avv. 128 yilda yoki mil.avv.126 yilda qayd etilgan.Unga muvofiq Baqtriya ko’plab mayda mustaqil o’lkalardan iborat bo’lgan.”Bu yerda deyarli har bir shahar o’z hukmdorini yetishtirgan”.Xitoy manbalarida O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i xududida 55 ta o’lka mavjudligi ko’rsatiladi.Ular muayyan mustaqillikdan foydalangan va o’z tashqi siyosatini yuritishgan,jumladan Xitoy bilan diplomatik munosabatlar o’rnatgan. 2.Qadimgi Baqtriya, Xorazm va So’g’diyona davlatlari Afg’onistonning shimoli-sharqi,O’zbekistonning janubi va Tojikisttonning janubi-g’arbida joylashgan hududlar turli yozma manbalarda Bahdi,Baqtrish,Baqtriyona,Baqtriya,Baxli,Baxlika,Tuxolo kabi nomlar bilan eslatib o’tiladi.Zamonaviy adabiyotlarda uni Baqtriya deb atash e’tirof etilgan(“Shoxnoma”da Baxtar zamin, qadimgi turkiylarda Baxodirlar yurti).Arxeologik ma’lumotlarning guvoxlik berishicha,mil.avv. II ming yillik o’rtalariga kelib Surxon vohasida qadimgi dehqonchilik madaniyatining jadallik bilan rivojlanishi asosida ilk davlatchilikka o’tish jarayoni boshlanadi.Agar davlatchilik asosini shahar madaniyati tashkil etilishi hisobga oladigan bo’lsak,bu jarayon O’zbekistonning janubida, Baqtriya hududida miloddan avvalgi II ming yillik birinchi yarmidayoq shaharmonand qishloq Sopollitepa misolida boshlangan edi.A.Asqarovning fikricha,agar Sopollitepa o’zining qadimgi shaharsozlik madaniyatiga xos barcha alomatlari bilan protoshahar,ya’ni,Avestoda tilga olingan “vara”inshootini eslatsa,Jarqo’ton yodgorligi O’zbekiston hududida birinchi bor shakllangan tom ma’nodagi shahar edi.Jarqo’ton qadimgi Sharq shaharlaridan tarkibiy jixatidan farq qilmaydi. Miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmi Baqtriya xududlarida ko’pgina tarixiy-madaniy o’zgarishlar bo’lib o’tadi.Bu o’zgarishlar quyidagi jarayonlar bilan bog’liq edi: 1.Temir buyumlarning paydo bo’lishi va keng tarqalishi 2.Qa’lalari bo’lgan qishloqlarning paydo bo’lishi va keyin ularning shaharlarga aylanishi 3.Moddiy madaniyatning sezilarli darajada o’zgarishi 4.Sharqiy Eron qabilalarining migrasiyasi Arxeologik nuqtai nazardan,yuqoridagi davr Marg’iyona tipidagi Yoz I madaniyati mavjud bo’lgan davrga to’g’ri keladi.Tadqiqotchilar Yoz I madaniyati davrini miloddan avvalgi II-Iming yillik bo’sag’asi – VIII-VII asrlar bilan belgilaydilar.Surxon vohasidan aynan mana shu madaniyatga o’xshash yodgorliklar ko’plab ochib o’rganilgan.Bu davrda Baqtriyaning to’rtta – Ulonbuloqsoy, Bo’stonsoy, Urgul va Halqajar vohalari o’zlashtirilgan bo’lib, arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Kuchuktepa, Jarqo’ton, Bandixon va Qiziltepa ularning markazlari edi.Yuqoridagi vohalar o’troq ziroatkorlar va chorvador-sastarlar harbiy boshliqlarining mulklari,markazlar esa ularning qarorgohlari bo’lgan bo’lishi mumkin. Miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida Qadimgi Baqtriya dalati tarkibiga Marg’iyona va So’g’diyona ham kirganligi taxmin qilinadi.Bu haqda turli xil ma’lumotlar mavjud bo’lib, qadimgi fors podshosi Doro I Marg’iyonada bo’lib o’tgan Frada boshchiligidagi qo’zg’oloni (miloddan avvalgi 521 yil) bostirgani haqidagi Behistun yozuvlarini “mana men nimalarni qildim Baqtriyada ”deb, hisoblaydi.Doro III davrida Baqtriya va So’g’diyona birlashtirilgan o’lka bo’lib,unda Bess nomli satrap hokimlik qilgan davrda Baqtriya,Marg’iyona hamda So’g’diyona aholisining urf-odatlari va madaniyati bir-biriga ancha o’xshash bo’lgan.Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, miloddan avvalgi VIII-VI asrning o’rtalari qadimgi Baqtriya davlatining (aynan Baqtriya,Marg’iyona hamda So’g’diyona viloyatlarining ma’lum qismlari sifatida taxmin qilinadi) rivojlangan davri bo’lib, bu yirik davlatning chegaralari: Murg’ob vog’asi,Hindiqush tizmasi,Badaxshon,Nurota tizmasi va Buxoro hududlariga tarqalgan bo’lishi mumkin.Bu davrda Baqtriya viloyatlariga qadimgi Xorazm davlati va sak- masagetlarning harbiy-siyosiy uyushmasiga tegishli o’lkalar chegaradosh bo’lgan. E.V.Rtveladze Baqtriyadagi aholi joylashuvini quyidagi o’nta vohaga ajratadi: 1.Ulanbuloqsoy-Amudaryoning irmog’i bo’lgan Ulonbuloqsoy vohasida Kuchuktepa va Dabilqo’rg’on. 2.Sherobod-Amudaryoning irmog’i bo’lgan Sheroboddaryoning o’rta oqimida joylashgan.Bronza davrida vohaning chegarasi Angorgacha cho’ziladi. 3.Urgul (Banixon) Bandixonsoyning o’rta oqimida joylashgan. G’ozimullatepa I. 4.Halqajar-Surxondaryoning o’ng Halqajar vohasida Qiziltepa shahri. 5. Yuqori Surxon – Surxondaryoning o’rta oqimi.Vohada biri Sheroboddaryoning o’ng qirg’og’ida,ikkinchisi Dashnobodsoyning o’rtasida joylashgan. 6.O’rta Surxon-Surxondaryoning o’rta oqimi havzasida joylashgan.Bu vohadan ham ikkita manzilgoh Hayitobodtepa va Bandixonsoyning Surxondaryoga quyilish joyida joylashgan.Nomsiztepa aniqlangan. 7.Amudaryo –Temizdan Boldirgacha bo’lgan Amudaryoning o’rta oqimi havzasida joylashgan. 8.Vaxsh-Yavan-Vaxsh va Yavansuv daryolarining o’rta oqimida joylashgan.Bu vohadan uchta manzilgoh –Tomoshatepa,Boldaytepa va Sho’rchi yaqinidan Nomsiztepa aniqlangan. 9.Quyi Kofirnixon – Kofirnixon daryosining quyi oqimlarini egallaydi.Bu vohadan uchta Qalaimir,Munchoqtepa va Xirmontepa manzilgohlari aniqlangan. 10. Boytudasht-Panj vohasining yuqori qismidagi Boytudasht mavzesida joylashgan.Bu vohadan unchalik katta bo’lmagan sakkizta manzilgoh aniqlangan. O’rta Osiyodagi yana bir yirik davlat uyushmasi – Qadimgi Xorazm davlati hisoblanadi.”Katta Xorazm” va “Qadimgi Xorazm” masalasi bo’yicha o’zbekistonlik va xorijlik ko’plab olimlar turli-tuman tadqiqotlar olib borgan bo’lsalarda bu masalalar hamon tadqiqotchilarning bahs munozaralariga sabab bo’lib kelmoqda.Avesto va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlari bu munozaralarning asosini tashkil etadi.Undan tashqari, o’tgan asrning 50-60- yillaridan boshlab bugunga qadar olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari ham Xorazm davlatchiligi tarixi bo’yicha boy materiallar berdi.Avvalo so’nggi yillardagi ibtidoiy davr yodgorliklarining qiyosiy tadqiqotlaridan (X.Matyakubov) xulosa chiqaradigan bo’lsak,Xorazm mil.avv IV-III ming yillikdayoq O’rta Sharqning qadimgi sivilizasiyalar olami bilan uzoq shimolni bevosita bog’lovchi xalqa rolini o’tay boshlagan.Bronza davri Suvyorgan va Tozabog’yob madaniyatlari qadimgi Xorazm yerlarini o’zlashtirib bir-biri bilan qizg’in aloqada bo’lgan, Shimol va Janubdan ta’sir qabul qilib, yangi taraqqiyot bosqichiga ko’tarilgan qabilalar madaniyati edi. Fanda ma’lum bo’lgan “Katta Xorazm” masalasi bugungi kunda o’z yechimini topgan deb bo’lmaydi.Avvalo,o’tgan asrning boshlarida mavjud yozma manbalarning qisqa ma’lumotlariga tayangan I.Markvart tomonidan ushbu masala ko’tarilgan edi. U Avestodagi “Aryanam Vayjo”ni Xorazm deb hisoblab,Ahamoniylarga qadar Shimoliy-Sharqiy Eron qabilalarining xorasmiylar boshchiligidagi katta davlat birlashmasi “Katta Xorazm”, degan taxminni ilgari surgan edi.Mazkur g’oya V.Bartold,V,Tarnlar tomonidan qabul qilinib,S.tolstov, v. Xenning,F.Altxaym va I.Gershevichlar tomonidan rivojlantirildi.S.Tolstov Amudaryoning quyi havzalari “Katta Xorazm” tarkibiga kirganligi haqidagi konsepsiyani ilgari surib,Xorazmda mil.avv. VIII- VII asrlarda dastlab qabilalarning harbiy konfederasiyasi paydo bo’lib, undan davlat uyushmasi o’sib chiqdi degan fikrga kelgan bo’lsa,v.Masson bu fikrga qarshi chiqib, arxeologik materiallar tahlili Xorazmda Ahamoniylarga qadar markazlashgan davlat tashkil topganligini tasdiqlamaydi,degan fikrga keldi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga tayangan V.T.Vorobyeva o’tgan asrning 70 – yillarida “Katta Xorazm”ning janubiy chegarasi Amudaryoning o’rta havzasi (Qo’shqal’a,Odoytepa atroflari)dan o’tgan va uning shimoliy chegaralari Amudaryoning quyi havzalarini qamrab olganligi g’amda qadimgi Xorazm davlati “Katta Xorazm”davlat konfederasiyasining tarkibiga kirganligi haqidagi g’oyani ilgari surdi.B.Vaynberg va S.Baratovlar ham V.T.Vorobyeva g’oyalariga yaqin fikr bildirganlar.R.Fray “Katta Xorazm ”davlatining xududi Marv-Hirot atroflarini qamrab olib,Ahamoniylar bosqinidan so’ng bu hudud aholisi Oks(Amudaryo)ning shimoliga ko’chganligi haqida fikr bildirgan bo’lsa,I.Xlopin va I.Pyankovlar Xorazmdagi ahamoniylargacha bo’lgan davlatchilikni inkor etadilar. A.Asqarov esa,xorasmiylarning Tajan (gerirud) va Xilmend daryolari havzalaridan shimolga,quyi Amudaryo havzalariga ko’chishi mil.avv. VI asrda ro’y bergan bo’lib,”Katta Xorazm” davlati konfederasiyasining shimoliy chegarasi Amudaryoning o’rta chegarasigacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga olganligi haqidagi fikrlarni ilgari suradi. Olimlarning ta’kidlashicha,Avestoda tilga olingan Aryoshayona yoki Aryanam Vaychax shu manbada eslatilgan Kavi Vishtaspning podsholigi bo’lib, miloddan avvalgi IX- VIII asrlarda Drangiyona, Satagadiya, Ariya, Marg’yona va Amudaryoning o’rta oqimidagi viloyatlarni birlashtirgan.G’arb tadqiqotchilari V.Xenning va I.Gershevichlar Avestodagi Kavi-Vishtaspning davlati Marv va Hirot atrofida joylashgan “Katta Xorazm”deb hisoblaydilar.”Katta Xorazm” muammosi Gerodot ma’lumotlaridan boshlangan.U “Tarix” asarining uchinchi kitobida quyidagi ma’lumot beradi: “Osiyoda bir vodiy bor.Uning barcha tomoni tog’ bilan o’ralgan,tog’ni esa beshta dara kesib turadi.Bir vaqtlar bu vodiy xorasmiylarga tegishli bo’lib,xorasmiylar,parfiyaliklar,saranglar va tamaneylarga chegaradosh yerlarda joylashgan.Vodiyni o’rab turgan tog’dan Akes nomli yirik daryo boshlanadi”.Gerodotdan sal oldinroq yashab o’tgan Gekatey parfiyaliklarning sharqiy tomonida joylashgan “Xorasmiya”ni,”bir qismi tekisliklarda,bir qismi tog’larda yashovchi xorazmliklarni” eslatib o’tadi.Tadqiqotchi V.A.Livshis ham bu “Katta Xorazm”ni Marv va Hirotning to’rtta rayoniga joylashtiradi. Agar “Katta Xorazm”davlati Marv va Hirot atroflarida joylashgan taxmin rost bo’lsa,A.S.Sagdullayevning fikricha,bu davlat forslar podshosi Kir II tomonidan bo’ysundirilganidan so’ng xorasmiylar Quyi Amudaryoning Xorazm hududlariga ko’chib borganlar deb faraz qilinadi. Ushbu nazariyaga ko’ra, miloddan avvalgi VI asr qadimgi forslar xorasmiylarni janubdan quyi Amudaryo yerlariga siqib chiqargan. Amirobod madaniyati (mil.avv. IX- VIII asrlar) davrida Amudaryo quyi havzasida yashovchi aholi hali davlatchilikdan bexabar bo’lib,irrigasiya xususiyati ibtidoiy urug’-qabilachilik an’analarini saqlab qolgan aholi jamiyatiga xos edi.O’rta Osiyoning janubiy mintaqalariga qaraganda Xorazm vohasi aholisi uzoq vaqt beqaror suv oqimi sharoitida,noqulay tabiat injiqliklari girdobida qolib kelgan.Qadimgi yozma manbalar ma’lumotlari va mavjud arxeologik yodgorliklarning qiyosiy tahliliga ko’ra,Xorazmda davlatchilik ildizlarining paydo bo’lishiga asos bo’lgan ilk shaharsozlik madaniyati sohiblari –Xorazmiylar ko’chib kelgach tarkib topdi va rivojlandi.”Xorazm”atamasining kelib chiqishi haqida ko’plab fikrlar mavjud. Olimlarning katta guruxi “Xorazm ”atamasining ikkinchi komponenti – zmi,- zamni hind-yevropa tillariga mansub – zemo- yer,o’lka,mamlakat ma’nosini beradi degan xulosaga kelganlar.So’zning birinchi komponentiga kelganda olimlar fikrlaridagi yakdillik yo’qoladi va u turlicha – “Ozuqaga boy mamlakat”, “Unumdor yer” (Ye.Byurnuf, E.Zaxau, U.Geyler, U. Tomashek), “Go’zal mamlakat” (F.Yusti), ”Unumsiz, yomon yer” (F.Shpigel),”Pastlik yer” (P.Lerx, N.Veselovskiy, X.Klipert), “Quyoshli yoki Sharqiy o’lka”(S.Tolstov, P.Savelyev, F.Sulaymonova), ”Sharqiy zamin”, ”Kunchiqar mamlakat”(I.Mo’minov) tarzida talqin etiladi. Hozirgi Qashqadaryo va Zarafshon vohalarini (Buxoro, Navoiy, Samarqand, Qashqadaryo viloyatlari, Tojikistonning Panjakent atroflari) o’z ichiga oluvchi Qadimgi So’g’diyona va so’g’diylar haqida ilk yozma manbalarda ma’lumotlar deyarli kam.Avestoda viloyatlarning nomi ikki xilda ko’rsatilgan – Gava Sug’da va alohida Sug’da.Gerodot esa Sug’diylarni ikki marotaba – Ahamoniylar davlatining XVI satrap o’lkasidagi xalqlarni sanab o’tganda va forslarning qo’shinlari safida jangchi- sug’diylarning o’rnini ko’rsatib berganda tilga olgan.Ammo tarixchi Sug’d shaharlari,daryolari,tog’lari,hududiy chegaralari haqida bizga hyech qanday ma’lumotlar qoldirmagan.Ahamoniylar mixxatlari Sug’diyona haqida asosan rasmiy darajada e’lon qiladilar va turli xil tarixiy muammolarni o’rganishda ulardan foydalanish og’ir kechadi.Gekatey,Ktesiy va Ksenofont asarlarida Sug’diylar haqida ma’lumotlar yo’q. Ilk temir davri O’rta Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida muhim o’rin egallagan Sug’diyona o’lkasi turli qadimgi manbalarda Sug’da,Sug’uda,Sug’diyona nomlari ostida eslatib o’tiladi.Bu nomlarning kelib chiqishi va ularning ma’nosi haqida hozircha aniq fikr yo’q.Ayrim tadqiqotchilar (V.Tomashek)bu nomni eroncha “SUS””yonmoq,yaltiramoq,nur taratmoq” so’zidan olingan desa,ayrimlari (O.Smirnova) bu “Gava sug’uda” atamasi ” hosildor vohalar o’lkasi”degan ma’noni beradi deb hisoblaydilar.Avestoning Yasht kitobida tilga olingan “Sug’d makoni Gava”- Sug’diyonaning eng qadimgi viloyati bo’lgan bo’lishi mumkin.Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra (A.Sagdullayev),Gava(Gau)- “buqa”,”poda”,Qashqadaryo vohasi bilan bog’lanadi.Bu so’z viloyatning juda ko’p geografik nomlarida takrorlanib saqlangan (Gavdara,Gauxona,Gaumurda, tog’lar Gau,cho’qqi Gau va boshqalar). Ilk temir davri Sug’diyonada,aloxida hududiy tartib guruhida bo’lib markaz vazifasini bajargan bir necha manzilgohlar turlari mavjud edi.Bular maydoni 5 gektardan 15 gektargacha bo’lib,tuman –voha markazi vazifasini bajaruvchi markazlar – Daratepa,Konimex,Chordara; maydoni 20 gektardan 80 gektargacha bo’lgan viloyat markazlari vazifasini bajarishi mumkin bo’lgan shaharlar – Uzunqir,Yerqo’rg’on,Xo’ja Bo’ston; bir necha viloyatlar markazi vazifasini bajaruvchi shaharlar – Afrosiyob va Buxoro kabilardir.Hunarmandchilik muassasalari yirik manzilgohlar ichida markazlashib boradi.Bu manzarani Afrosiyob topilmalari tasdiqlaydi.Bunday manzilgohlar asta-sekinlik bilan hunarmandchilik,savdo va madaniy markazlarga aylanib boradi.Bu jarayonda qadimgi yo’llar nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’lganligini ta’kidlab o’tishimiz joizdir.Afrosiyob,Uzunqir,Yerqo’rg’on kabi ko’hna shaharlar O’rta Osiyo shimoliy dasht hududlardan keluvchi yo’llar ustida joylashgan. Turli qadimgi manbalarda Sug’diyona nomi tilga olinsa ham,alohida davlat sifatida eslatilmaydi.Bu hol tadqiqotchilarning ma’lumotlarni umumlashtirib shunday xulosa chiqaradi: -Mil.avv. I ming yillikning boshlariga oid tarixiy – madaniy yodgorliklar Sug’diyona hududlarida davlatchilik tarixi aynan ana shu davrdan boshlanganligidan dalolat beradi; - Sug’diyona davlatchiligi tarixida nafaqat chetdan bo’lgan tashqi ta’sir,balki, ichki omillar imkoniyatlarining ahamiyati katta bo’ldi; - Mil.avv. I ming yillikning birinchi yarmida Sug’diyona Baqtriya davlati doirasida nafaqat siyosiy,balki etnik-madaniy birlikni tashkil etardi.Qurilish usullari, me’morchilik san’ati va moddiy madaniyatdagi o’xshashlik fikrimiz dalilidir.Zero,bunday o’xshashlik iqtisodiy,madaniy munosabatlar hamda siyosiy birlik asosida paydo bo’lishi mumkin edi; - Makedoniyalik Aleksandr yurishlaridan keyingi davrlarda Sug’diyona mustaqil davlat sifatida mavjud bo’lib,qo’shni davlatlar bilan o’zaro aloqalarni yanada rivojlantiradi. 3 . Ahamoniylar,Aleksandr Makedonskiy va yunon-baqtriya davlatlari va ularning boshqaruv asoslari Mil.avv. VI asrning o’rtalariga kelib shafqatsiz kurashlar natijasida Midiya podsholigi o’rnida Ahamoniylar davlati tashkil topadi. Ko’pchilik ilmiy – tarixiy adabiyotlarda Kir II Ahamoniylar davlatining asoschisi sifatida e’tirof etiladi. Ahamoniylarning Kir II, Kambiz, Doro I, Kserks kabi hukmdorlari qadimgi Sharqdagi juda ko’plab mamlakatlar ustidan o’z hokimiyatini o’rnatishni rejalashtirilganlar va shunday siyosat olib borganlar. Qadimgi dunyo mualliflari Gerodot, Ksenofont, Yustin kabilarning ma’lumotlaridan xulosa chiqaradigan bo’lsak, Kir II mil.avv. 545-539 yillarda Sharqiy Eron va O’rta Osiyo viloyatlarini bosib oladi. Doro I davrida (mil.avv. 522-486 yy. ) Ahamoniylar sulolasi Hind vodiysidan O’rta Yer dengiziga qadar bo’lgan keng hududga o’z hukmronligini o’rnatgan. Juda ko’p sonli davlatlar, viloyatlar, shaharlar va xalqlarni birlashtirgan Ahamoniylar saltanati tarixda birinchi yirik dunyo davlati hisoblanadi. Ahamoniylar hukmdorlarining O’rta Osiy viloyatlarini bosib olishi ilmiy-tarixiy adabiyotlarda keng yoritilgan va alohida mavzu hisoblanadi. Shuning uchun ham ushbu mavzuda davlatchilik tarixi bilan bevosita bog’liq bo’lgan Ahamoniylar davlatining tuzilishi, boshqaruv tartibi, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid masalalariga batafsilroq to’xtalib o’tamiz. Markaziy boshqaruv organlari. Ahamoniylar davlatining oliy hokimiyati tepasida shohlar shohi-shahanshoh turgan. Hokimiyat iyerarxiyasida fors zodagonlarining oila boshliqlari, asosiy o’rin egallaganlar. Shahanshoh saroyida Kengash mavjud bo’lib, bu kengashga fors zodagonlarining oila boshliqlari, yuqori martabali amaldorlar, noiblar, saroy amaldorlari kirganlar. Davlat ahamiyatiga molik bo’lgan barcha masalalar ushbu kengashda ko’rib chiqilsada, hal qiluvchi qarorni shahanshoh qabul qilgan. Shohlar shohidan keyingi o’rindagi ikkinchi shaxs xazarpat (mingboshi) deb atalgan. U podsho gvardiyasi va davlat boshqaruvida shahanshohning asosiy yordamchisi hisoblangan. Ahamoniylar davlatining bosh ma’muriy markazi So’za shahri edi. Bu yerda shoh devonxonasi mavjud bo’lib, unda barcha davlat hujjatlari-shahanshoh farmonlari, nomalar, farmoyishlar, ijtimoiy-iqtisodiy hayotga doir hujjatlar saqlangan. Shoh devonxonasi boshlig’i dapirpant (mirzo boshi) deb atalagan. Uning qo’l ostidagi devonxonada bosh xazinachilar, hisobchilar, huquqshunoslar, mirzalar kabilar xizmat qilganlar. Hududiy bo’linish. Mil.avv VI asrlarning o’rtalarida tashkil topgan ulkan ahamoniylar davlati tarkibiga hozirgi Eron, Afg’oniston, O’rta Osiyoning katta qismi, Shimoliy Hindiston, Yaqin Sharq, Kichik Osiyo, Misr kabi hududlar kirgan edi. Bu ulkan davlat ma’muriy-qaram o’lkalar-satrapiyalarga bo’lingan edi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, bu an’ana Midiya davlatidan qabul qilingan bo’lib, Doro I davrida ma’mariy boshqaruvda islohatlar o’tkazilib, butun davlat 20 ta ma’muriy-qaram satrapiyalarga bo’linadi. Ularni satraplar (shahanshoh noiblari) boshqargan. Satrapiyalar ancha yirik bo’lib, ayrim hollardi bir necha o’lka va viloyatlarni birlashtirgan. Misol uchun, Parfiya, Girkaniya,Oriylar o’lkasi, Xorazm va Sug’diyona bitta satrapiya hisoblangan. Satrapiyalarning chegaralari doimiy o’zgarib turgan. Ta’kidlash lozimki, satrapiyalar hududlardagi xalqlarning etnik kelib chiqishiga qarab emas, balki hududlarning iqtisodiy salohiyatiga qarab tashkil etilgan. Satraplar asosan forslardan shahanshoh tomonidan tayinlangan. Satrapning saroyi va boshqaruv apparati qisqartirilgan ko’rinishda shahanshoh saroyi va markaziy boshqaruv apparatini takrorlagan. Satrapning ikkita yordamchisi, devonxonasi va mirzalari bo’lgan. Satrap o’ziga berilgan hududlarning bosh qozisi ham hisoblangan. Satraplarning faoliyati doimiy ravishda markazdan nazorat qilib turilgan. Ahamoniylarda asosini 10 ming qo’shindan iborat polk tashkil etuvchi muntazam “o’lmas” armiya mavjud bo’lgan. Armiyaning oliy bosh qo’mondoni shahanshoh hisoblangan. Undan kiyingi o’rinda xazarpat-mingboshi turgan, Qo’shinlar quyidagi qismlardan iborat bo’lgan: 1-“o’lmas”polk; 2- piyoda qo’shinlar; 3-otliq suvoriylar; 4-satrapiyalar qo’shinlari; 5-yunon yollanma qo’shinlari; 6-ko’ngillilar qo’shinlari. Qo’shinlar 10,100, 1000 va 10000 kishilik qismlarga bo’lingan bo’lib, har bir qismning o’z boshlig’i bo’lgan. Shahanshohning shaxsan o’zi har yili bir marta qo’shinlarni ko’rikdan o’tkazib turgan. Butun davlat hududi 4 ta harbiy okrugga bo’lingan. Har bir okrugning harbiy boshlig’i bo’lib, u bevosita shahanshohga bo’ysungan. Bo’ysundirilgan o’lkalar va chegara tumanlarida harbiy garnizonlar joylashtirilgan. Harbiy boshliqlarning deyarli barchasi forslardan tayinlangan. Soliqlar va majburiyatlar. Gerodot ma’lumotlariga ko’ra, ulkan Ahamoniylar saltanati alohida viloyatlar (o’lkalar) – satrapiyalarga bo’lingan bo’lib, ularning soni 20 ta edi. Har bir satrapiya har yili ma’lum miqdorda soliq to’lab turishi shart edi. Soliqlarning miqdori ko’p hollarda kumush talant (talant – pul birligi, bir talant 30 kg kumushga teng bo’lgan) bilan belgilangan. Soliqlar kelib tushishini tizimga solish uchun Doro I yagona tanga tartibini joriy etadi. Bu tartibning asosini og’irligi 8,4 g keladigan oltin darik tashkil etardi. Oltin darikni bir donasini og’irligi 5,6 g bo’lgan 20 ta kumush tangaga almashtirish mumkin bo’lgan. Oltin darik faqat podsho tomonidan, kumush tangalar esa ayrim viloyatlar hukmdorlari tomonidan zarb etilgan. Qaram o’lkalar pul solig’idan tashqari mahsulot bilan ham soliqlar to’laganlar. Ushbu soliqlar hisobidan Persepolda, So’zada va Ekbatanda fors podsholarining hashamatli saroylari qad ko’targan. Misol uchun, So’zadagi saroyni qurish haqida Doro I yozuvlarida shunday xabar beriladi: «Bu yerda ishlatilgan oltin Lidiya va Baqtridan keltirilgan. Ko’k tosh «kapa-utaka» (lojuvard) va «sinkabrush» (yarim qimmatbaho tosh-serdolik) Sug’ddan keltirilgan. «Axshayna» toshi (fero’za) Xorazmdan keltirilgan». Shuningdek, Gerodot Ahamoniylar davridagi yana bir soliq turi – sun’iy ko’llardan dalalar uchun olinadigan suv puli haqida ham ma’lumot beradi. Tarixchining ta’kidlashicha, ko’llarning to’g’onini ochgani uchun fors podshosi «odatdagi soliqdan tashqari katta pul oladi». Ahamoniylar davlatida majburiy harbiy xizmat ham muhim ahamiyatga ega edi. Elefantin orolidagi (Misrning janubiy chegaralari yaqinida) garnizon arxividan ma’lumki, bu yerda mil.avv. V asr oxirida xorazmlik jangchi Dargamon xizmat qilgan. Sak jangchilari haykalchalarining topilishi Misrdagi yirik harbiy bazalardan biri bo’lgan forslarning Memfis garnizoni tarkibida sak otliqlari ham bo’lganligidan guvohlik beradi. larga qarshi chiqqan Kserks qo’shinlari tarkibini sanab o’tar ekan Gerodot, baqtriylar, sak-amorglar, parfiyonlar, xorazmiylar, Sug’diylar va saklarni ham tilga oladi. Dehqonchilik. Sun’iy sug’orish. Juda ko’pchilik tadqiqotchilar O’rta Osiyoning o’troq vohalaridagi sug’orish tartibida mil.avv. VI-IV asrlarda sezilarli o’zgarishlar bo’lib o’tganligini e’tirof etadilar.. O’rta Osiyoning deyarli barcha tarixiy-madaniy viloyatlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida o’troq aholi tomonidan yangi yerlarning o’zlashtirilganligi ko’zatiladi. Shimoliy Baqtriya hududlarida bu davrda Surxon va Kobadiyon vohalari keng miqyosda o’zlashtirilib, o’ng qirg’oq Amudaryo irmoqlaridan magistral kanallar o’tkaziladi. Vaxsh vohasida Bolday kanali qazilib, uning atroflarida mil.avv. V-IV asrlarga oid manzilgoh aniqlangan. Xorazm hududlarida, chap qirg’oq Amudaryodagi Sariqamish havzasida joylashgan Ko’zaliqir yaqinida Ahamoniylar davriga oid yirik dehqonchilik vohasi aniqlangan. Bu yerdan o’sha davrga oid bir nechta kanallar aniqlangan. Ta’kidlash joizki, Ahamoniy podsholari va satraplari qishloq xo’jaligining rivojlanishiga, avvalo, dehqonchilikka katta e’tibor beribturganlar. Ksenofontning xabar berishicha, «podsho o’z mamlakatining ayrim qismlarini o’zi aylanib chiqadi, ayrim qismlariga o’z ishonchli odamini yuboradi. Agar hokimlar o’zlashtirilib obod etilgan, bog’-rog’lar barpo etilib ekinlar ekilgan yerlarni ko’rsatsalar ularga yana yangi yerlar qo’shib berilib, turli mukofotlar in’om etiladi». O’rta Osiyodagi dastlabki korizlar yer osti sug’orish kanallari ham Ahamoniylar davrida paydo bo’ladi. Polibiy salavkiylar hukmdori Antiox III ning Parfiya dashtlari orqali yurishini ta’riflar ekan, bu yerda sug’orish ishlari quduqlari bo’lgan bir nechta yer osti kanallari orqali amalga oshirilib ular «forslar davrida»bunyod etilgani haqida ma’lumot beradi.Mil.avv. VI-IV asrlar sug’orish inshootlari takomillashuvi bilan birga O’rta Osiyo qishloq xo’jaligida dehqonchilik taraqqiyotiga sezilarli turtki bergan temir buyumlardan foydalanish ham keng tarqaladi. Shimoliy Baqtriyadagi Qizilcha 6, Xorazmdagi Ding’ilja va Ko’zaliqir, Sug’diyonadagi Afrosiyob va Daratepa hamda boshqalardan topilgan temir buyumlar shu jarayondan dalolat beradi. 2.Aleksandr Makedonskiy davrida davlat boshqaruvi Ulkan Ahamoniylar saltanati o’zining g’arbga qilgan ekspansiyasi natijasida yunon davlatlari bilan to’qnashadi va buning natijasida mil.avv. V asrning birinchi choragida yunon-fors urushlari boshlanadi. Mil.avv. V asr davomida betinim urushlar, saroydagi fitnalar, bosib olingan xalqlarning ozodlik uchun kurashlari Ahamoniylar davlatini ancha zaiflashtirib qo’ygan edi. Mil.avv. IV asrining o’rtalaridan boshlab esa, Bolqon yarim orolidagi shahar-davlatlar kuchaya boshlaydi. Bu davrda Makedoniya podshosi Filipp II Bolqon yarim orolida o’z mavqyeini mustahkamlab olib Ahamoniylarga qarshi kurashga tayyorgarlik ko’ra boshlaydi. Filipp II o’z davriga mos harbiy islohotlar o’tkazib tartibli va yaxshi qurollangan qo’shin tuzishga muvaffaq bo’ldi. Mil.avv. 336 yilda Ahamoniylar davlatiga qarshi kurash boshlandi. Ammo, Filipp II ning o’ldirilishi tufayli bu kurash to’xtab qoldi. O’sha yili taxtga Filipp II ning o’g’li 20 yoshli Aleksandr o’tirdi. U Ahamoniylarga qarshi urushga jiddiy kirishib Kichik Osiyodan Parmenion boshliq qo’shinlarni chaqirtirdi. Harbiy kengash to’zib quruqlikda va suvda harakat qilayotgan qo’shinlar oldiga aniq vazifalar qo’ydi. Mil.avv. 334 yil mayida (Graniq daryosi yonida), 333 yil oktyabrida (Gavgamela, Shimoli-sharqiy Mesopotamiyada) bo’lgan janglarda fors qo’shinlari to’la mag’lubiyatga uchradi. Shundan so’ng Aleksandr uchun Ahamoniylar davlatining markazlariga yo’l ochilgan edi. Aleksandr dastavval Bobilni, so’ngra So’za, Persepol, Pasargada shaharlarini egallab fors podsholarining xazinalarini qo’lga kiritdi. So’nggi Ahamoniy hukmdori Doro III avval Midiyaga, keyin esa Baqtriyada qochib ketdi. Kursiy Rufning ma’lumotlariga ko’ra Baqtriyaga Doro III ga qarshi fitna uyushtirilib u o’ldiriladi va fitnaga boshchilik qilgan Bess o’zini Ahamoniylar podshosi deb e’lon qiladi. Ammo, Bess Aleksandrga harbiy qo’shinlarni qarshi qo’ya olmadi. Mil.avv. 329 yilning bahoriga qadar Aleksandr Ariya, Drang’iyona, Araxosiya kabi viloyatlarni egallab Oks-Amudaryo bo’ylariga chiqib keladi. Arrian va Kursiy ma’lumotlariga ko’ra bu paytda daryo juda sersuv bo’lib, to’lib oqardi. Amudaryodan kechuv joyini tadqiqotchilar Kelif atroflari, Chushqago’zar, Termez atroflari va Sho’rob deb hisoblaydilar. Nima bo’lganda ham, Aleksandr qo’shinlari qoplarga somon-xashak to’ldirib, ular orqali besh kun davomida Amudaryodan kechib o’tganligi haqida yozma manbalarda ma’lumotlar saqlangan. Yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida kurash olib borar ekan, O’rta Osiyo xalqlari mislsiz jasorat namunalarini ko’rsatdilar. Ular yunonlar o’ylaganidek, «varvarlar» va madaniyatdan orqaga qolgan emas, balki o’z davrining yuksak harbiy san’ati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar. Aleksandr qo’shinlari butun Sharq davlatlarini o’zlariga bo’ysundirganlarida Sug’diyona va Baqtriyadagi kabi qattiq qarshilikka uchramagan edilar. Bu holni Aleksandr tarixini yozgan ko’pgina qadimgi davr tarixchilari ham e’tirof etadilar. Shunday qilib Xorazm, Choch (Toshkent vohasi), Farg’ona va saklar yurti Aleksandrdan mustaqil bo’lib qoladi. Sug’diyona, Baqtriya, Marg’iyona va Parfiya Aleksandrning davlatiga qo’shilib, keyinchalik ularning hududida ayrim yunon-makedon davlatlari vujudga keladi. Aleksandr bosib olgan hududlarda uning boshqaruv faoliyati dastlab Gresiyaning ayrim demokratik an’analariga (harbiy yo’dboshchilar kengashi, qo’shinlar yig’ini) asoslangan edi. Qo’shinlar yig’inida sud ishlari ko’rib chiqilib, jinoyat va jazo masalalari qat’iy muhokama qilingan. Jinoyat turlari ichida eng og’irlari-podshoga qarshi fitna, xiyonat, isyonga da’vat etish hisoblanib, ushbu harkatlar uchun yagona jazo – o’lim jazosi belgilangan. Qatl etish haqidagi qaror qo’shinlar yig’inida qabul qilingan. Sharqqa qilgan yurishlari tugaganidan so’ng Aleksandr bu hududlarda barpo etgan o’z saltanatida Ahamoniylar davlat boshqaruvidagi idora-tartib usullarini o’zgartirmagan. Ya’ni, satraplik boshqaruvi va soliqlar yig’ib olish tizimi o’zining ilgarigi ahamiyatini saqlab qolgan. O’rta Osiyoda istilo etilgan viloyatlar va shaharlarni boshqarish uchun yunon-makedon sarkardalari bilan birga mahalliy hokimlar ham jalb etilgan. Yozma manbalarning ma’lumot berishicha, Aleksandr davrida mahalliy aholi vakillaridan Fratafarn-Girkaniyada, Artaboz- Baqtriyada, Oksiart va Xoriyen-Sug’diyona viloyatlariga hokimlik qilganlar. Mil.avv. 325 yilda Oksiart qo’l ostiga Paropamis-Hindiqush viloyati topshiriladi. Mil.avv. 325-324 yillarda makedonlar yaroq-aslahalari bilan qurollangan mahalliy aholi qo’shinlari yunon-makedon armiyasi safiga jalb etiladi. Aleksandr mahalliy hokimiyat vakillariga nisbatan maqsadli siyosat olib borgan. Mil. avv 324 yilda So’za shahrida o’n mingta yunon-makedon askarlari mahalliy ayollarga uylanadilar. Aleksandrning o’zi va sarkarda Gefestion Doro III ning qizlarini hamda sarkarda Salavka Spitamanning qizi Apamani xotinlikka oladilar. A. Sagdullayevning fikricha, bunday yondoshuv aniq siyosiy maqsad – yangi davlatchilik barpo etish g’oyasi bilan bog’langan edi. Bu davlat nafaqat turli halqlarning siyosiy birlashmasi bo’libgina qolmay, balki uning kelajakda makedonlar va Sharq zodagonlari qon-qarindoshligi vorisligiga tayangan davlatga aylanishi rejalashtirilgan edi. Ko’plab xalqlar va mamlakatlarni birlashtirib yagona davlat barpo etish g’oyasi, insonlarni umumiy ong va yagona tafakkurga bo’ysundirish g’oyasi yangilik emas edi. Bunday g’oyani qadimgi fors podsholari ham o’z oldilariga maqsad qilib qo’yganlar va oqibatda mil.avv. 490 yilda yunon- fors urushlari boshlangan. Aleksandrning harbiy yurishlari Sharq va G’arb o’rtasidagi keng savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o’zgarishi natijasida mahalliy va yunon madaniyatining qo’shilish jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning ta’sirini moddiy madaniyatning rivojlanishida, qurilish va me’morchilik, kulolchilik va tasviriy san’at, yangi yozuvlarning tarqalishi, tangashunoslik hamda diniy e’tiqodlarda ko’rish mumkin. Yunonlar o’z navbatida qadimgi Sharqning juda ko’plab madaniy yutuqlarini qabul qiladilar hamda mahalliy aholi madaniyatiga ham ta’sir o’tkazadilar. Aleksandr davridan boshlab, bir necha asrlar davomida, Sharqning siyosiy tarixi (davlat tizimi, boshqaruv usullari, qonunlar va huquq) da turli an’analarning qo’shilib rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin 3. Salavkiylar va Yunon-Baqtriya davrida davlat boshqaruvi Mil.avv. 323 yilda Aleksandr Bobilda to’satdan vafot etdi. Uning vafot etishi bilanoq davlatdagi markazdan qochuvchi kuchlarning harakatlari faollashuvi natijasida Aleksandr to’zgan davlat parchalanib uning o’rniga nisbatan barqarorroq bo’lgan davlat uyushmalari paydo bo’ladi. Ta’kidlash lozimki, Aleksandr davlatining parchalanishi va uning xarobalarida yangi davlatlar tizimining paydo bo’lishi tinchlik yo’li bilan emas balki, Aleksandrning Makedonskiyning yaqin sarkardalari – diadoxlar o’rtasidagi tinimsiz urushlar tufayli bo’lib o’tdi. Diadoxlar o’rtasida 40 yildan ziyodroq davom etgan jangu-jadallar natijasida Aleksandr mulklari bo’lib olinadi. Aleksandr Makedonskiy mulklariga egalik qilish shu bilan yakunlandiki, mil.avv. 306 yilda nisbatan kuchli bo’lgan diadoxlar – Antigon Birko’zli (Odnoglazыy), Demetriy Poliorket, Ptolomey Lag, Lazimax, Salavka, Kassandrlar o’zlarini podsho deb e’lon qildilar hamda bu bilan Aleksandr davlati xarobalarida o’z davlatlarini barpo etishni ma’lum qildilar. Shu tariqa tarix sahnasida G’arb va Sharq an’analarini uyg’unlashtirgan ellinistik davlatlar paydo bo’ldi. Ana shunday yirik davlatlardan biri-Salavkiylar davlati edi. O’zining eng gullab – yashnagan davrida bu davlat ilgari Aleksandr saltanatiga kirgan katta hududlarni egallab, g’arbda Egey dengizidan Sharqda Hind subkontinentigacha cho’zilgan hamda Kichik Osiyoning janubiy qismini, Suriya, Shimoliy Mesopotamiya, Bobil, Eron, O’rta Osiyoning janubiy viloyatlari va Afg’onistonning katta qismini o’z ichiga olgan edi. Bu ulkan davlatning asoschisi – dastavval Aleksandrning tansoqchisi, keyinroq yirik sarkardasi bo’lgan Salavka edi. Yunon tarixchisi Pompey Trogning yozishicha, «Salavka ba’zi bir o’lkalarni mo’zokaralar yo’li bilan egalladi, ammo Baqtriya, Parfiya, Sug’d yerlarida u qattiq qarshilikka uchradi va og’ir janglar olib borishiga to’g’ri keldi». Bu ma’lumotni qadimgi tarixchi Arrian ham tasdiqlaydi. Ya’ni u shunday xabar beradi: «Salavka I baqtriyaliklar, Sug’diylar, parfiyaliklar va girkaniyaliklar bilan ko’p urushlar olib borgach, ular yerlariga hukmronlik qila boshladi». Tadqiqotchilarning fikricha, O’rta Osiyo yerlarining Salavka tomonidan bosib olinishi mil.avv. 306-301 yillarga to’g’ri keladi. Mil.avv. 293 yilda Salavka o’g’li Antiox I ni Sharqiy satraplarga ya’ni, O’rta Osiyo viloyatlariga o’zining noibi etib tayinlaydi. Salavka I va Antiox I (mil.avv. 281-261 yillar mustaqil) hukmronligi davrida Salavkiylar davlati siyosatining asosiy yo’nalishlari shakllanadi. Salavkiylar uchta mintaqada – Janubiy Suriya, Kichik Osiyo va Sharqda faol tashqi siyosat olib borishga majbur bo’lgan edilar. Janubiy Suriya va Kichik Osiyo uchun Ptolemeylar (Ptolomey Lag asos solgan O’rta yer dengizining sharqidagi davlat sulolasi) bilan tinimsiz urushlar bo’lib turgan. Chunki bu hududlarda muhim savdo yo’llari tugab, gullab-yashnagan port-shaharlar mavjud edi. Kichik Osiyoning yunon shaharlari ham muhim ahamiyatga ega edi. Sharqiy viloyatlarda xususan, O’rta Osiyodagi ahvol birmuncha murakkabroq vaziyatda edi. Birinchidan, bu hudud boshqaruv markazlaridan ancha uzoqda joylashgan bo’lib, bu viloyatlar bilan aloqa qilishda qiyinchiliklar mavjud edi. Ikkinchidan, Salavkiylar davlatining chegaralarida joylashgan ko’chmanchilarning doimiy xavfi mavjud edi. Mil.avv. III asrdan boshlab ko’chmanchilarning ko’chishlari boshlanishi natijasida chegaralardagi bu xavf yanada kuchayadi. Salavkiylar davlatida ichki siyosiy boshqaruv masalalari ham ancha murakkab edi. Katta hududlarni qamrab olgan bu davlatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va jamiyat siyosiy tashkiloti turlicha bo’lgan ko’plab viloyatlar mavjud bo’lib, bu holat ushbu kuchlarni yagona davlatga birlashtirib turishni ancha qiyinlashtirar edi. Bu davlatning o’ziga xos xususiyatlaridan biri u faqat harbiy yurishlar natijasida, kuch ishlatish yo’li bilan paydo bo’lgan edi. Shuning uchun ham davlatning asosiy vazifalaridan biri qaram etilgan xalqlarni zo’ravonlik bilan ushlab turish yoki birlashtirib turish edi. Sharq xalqlari mahalliy zodagonlaridan bir qismi yoki ayrimlari boshqaruv tizimiga jalb etilgan bo’lsa-da, asosiy boshqaruvchilar makedonlar va yunonlardan iborat bo’lgan. Salavkiylar sulolasida davlat boshlig’i podsho bo’lib, uning hokimiyati mutlaq edi. Podsho bir vaqtning o’zida fuqarolar ma’muriyati oliy boshlig’i, qo’shinlarning bosh qo’mondoni, oliy sudya va hatto, bosh qonun chiqaruvchi vazifalarini bajargan. Manbalarning ma’lumot berishicha, sulola asoschisi Salavka I, «Podsho tomonidan buyurilgan barcha narsalar doimo adolatlidir», degan tamoyilga qat’iy amal qilgan. Salavkiylar sulolasi podsholari qo’yidagi ikkita huquqiy asosga ega edilar: 1. Bosib olish huquqi. 2. Hokimiyatni otadan bolaga meros qoldirish huquqi. Ko’p hollarda salavkiylar podsholari ilohiylashtirilgan. Masalan, tangashunoslik ma’lumotlari Soter-Qutqaruvchi, Dikayos-Adolatparvar, Everget-Ezgulik kabi podsholar bo’lganligini tasdiqlaydi. Davlatning nihoyatda katta hududlarni qamrab olganligi ayrim hollarda ma’muriy nazoratning susayib ketishiga olib kelganManbalarning guvohlik berishicha, bir nechta mahalliy siyosiy uyushmalar (alohida qabilalar, yunon polislari, ibodatxona jamoalari, mahalliy sulolalar) ichki ishlarda mustaqil siyosat olib borishga harakat qilganlar. Manbalarning ma’lumot berishicha, Salavka I Ptolomeylar bilan hokimiyat talashib Sharqiy hududlar va Kichik Osiyo uchun kurash olib borish jarayonidayoq o’z hokimiyatida boshqaruv tartibini joriy eta boshlagan edi. U Aleksandr an’analariga sodiq qolganligini ko’rsatish maqsadida satrapiyalarni yirik viloyat uyushmalari sifatida saqlab qoldi. Tangashunoslik ma’lumotlariga qaraganda, Salavka I davlati Ahamoniylar va Aleksandr davlatiga nisbatan ancha kichik bo’lib, hokimiyat 27-28 ta satrapiyaga bo’lingan. Salavkiylar davlat boshqaruvi. Har qaysi satrapiyani podsho tomonidan tayinlanib qo’yilgan satrap yoki strateg mansabidagi shaxs boshqargan. Fors satraplaridan farq qilgan holda ular ham ma’muriy, ham harbiy boshqaruvni qo’lga olganlar. Satrap-strateg ma’muriy boshqaruvda eng yaqin odamlaridan o’ziga yordamchi tanlagan.Bu yordamchi soliq yig’uvchilar faoliyati, ichki va tashqi savdo, xo’jalik hayotini nazorat qilib borgan. Tarixiy manbalarda salavkiylar satrap-strateglari yunoncha nomda (Stratonik, Aleksandr, Giyeraks, Antiox va boshqalar) tilga olinadi. Demak, salavkiylar hukmdorlari asosan yunonlardan va ayrim hollarda ellinlashgan mahalliy zodagonlardan tayinlangan. Tadqiqotchilarning fikricha, O’rta Osiyoda yunon hokimlari va ular atrofida to’plangan yunon zodagonlari bilan birga mahalliy zodagonlar ham hokimlik qilar edilar. Salavkiylar hokimiyati O’rta Osiyodagi harbiy punktlarda (katoykiyalar) joylashgan harbiy kuchlarga tayangan edi. Salavkiylar davlati ma’lum bir xalq yoki elatlardan iborat bo’lmay,ko’pdan ko’p etnik guruhlarni harbiy yo’l bilan birlashtirishdan tashkil topgan uyushma edi. Davlat boshqaruvining barcha siyosiy, huquqiy va ijtimoiy yo’nalishlari podsho saroyi bilan bog’liq bo’lib, bu holat davlat boshqaruvida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Ahamoniylar davlatida bo’lgani kabi salavkiylar davlatida ham ko’pgina davlat ishlarini olib boruvchi devonxona mavjud bo’lgan. Ayrim manbalar salavkiylar saroyidagi xat-hujjat ishlarining boshlig’i lavozimi haqida ma’lumotlar beradi. Ko’pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Yunon-Baqtriya davlatining salavkiylardan ajralib chiqishi yunon zodagonlarining qo’zg’oloni xususiyatiga ega bo’lib, unga Baqtriya aholisi tomonidan qo’llab-quvvatlangan Diodot boshchilik qiladi. Tadqiqotchilar Yunon-Baqtriya davlati paydo bo’lgan turli sanalarni belgilaydilar (mil.avv. 256, 250, 248 va 246-145 yy). Bu davlatning asosi Baqtriya bo’lib, ba’zi hukmdorlar davrida (Yevtidem, Demetriy, Yevkratid) Hindistonning shimoli-g’arbiy qismi, Amudaryo va Sirdaryo o’rtasidagi katta yerlar qo’shib olinadi. Yunon- Baqtriyada davlat podsho tomonidan boshqarilgan bo’lib, tangashunoslik ma’lumotlari Diodot I,II,III, Yevtidem I,II, Demetriy, Geliokl, Platon kabi podsholari haqida xabar beradi. Salavkiylar kabi Yunon-Baqtriya podsholari ham davlatni satrapliklarga bo’lib idora etganlar. Ko’pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Yunon-Baqtriya mulklarining chegaralar doimiy mustahkam bo’lmasdan, harbiy- siyosiy vaziyatdan kelib chiqib o’zgarib turgan. Mil.avv. III asrning oxirlari O’rta Osiyo janubidagi harbiy-siyosiy vaziyat haqida Polibiy ma’lumotlar beradi. Uning yozishicha, salavkiylar tomonidan Baqtrada qamal qilingan Yevtidem ularning hukmdori Antiox III ga «chegarada ko’chmanchi qabilalar turganligi va ular chegaradan o’tadigan bo’lsa har ikkala tomonning ham ahvoli og’ir bo’lishi mumkinligini» bildiradi. Polibiy ma’lumot bergan ushbu ko’chmanchilar mil.avv. III asrning oxirlarida Zarafshon daryosiga qadar deyarli butun Sug’dni egallagan bo’lib, bu hududlar Yunon-Baqtriya davlatining vaqtinchalik shimoliy chegarasi bo’lib qoladi. Shuningdek, g’arbiy Hisor tog’lari ham shimoliy chegaralar bo’lgan bo’lishi mumkin. Yunon-Baqtriya davlatining gullab yashnagan davri III asrning ikkinchi yarmi va mil.avv. II asrning birinchi yarmiga to’g’ri keladi. Janubiy hududlardan bu davrga oid Jondavlattepa, Dalvarzin (pastki qatlamlar), Oyxonim, Qorabog’tepa kabi yodgorliklardan hokimlar saroylari, ibodatxonalar, turar-joylar, mehnat va jangovar qurollar, turli hunarmandchilik buyumlari hamda ko’plab tanga pullarning topilishi bu hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi rivojlanish jarayonlaridan dalolat beradi. Yunon-Baqtriya markazlashgan davlat bo’lib, hokimiyatni podsho boshqarar edi. Davlat bir nechta viloyat (satrapiya) larga bo’lingan bo’lib, bu viloyatlar boshqaruvchilari yoki hokimlari podshoga bo’ysunar edilar. Ammo, bu davrda davlat nechta satrapiyalar bo’lganligi va ular qanday nomlanganligi ma’lum emas. Strabon ma’lumotlariga ko’ra, satrapiyalarga noib satraplarni tayinlashda qarindoshchilik an’analariga amal qilingan bo’lishi mumkin. Yunon-Baqtriya podsholigi davlat tuzilishining muhim tomoni – qo’shin va uni tashkil etish edi. Avvalo, ta’kidlash lozimki, yunon-baqtriya qo’shinlarining katta qismini baqtriyaliklar va boshqa mahalliy aholi tashkil etgan. Qo’shinning asosiy harakatlantiruvchi kuchlari otliq-suvoriylardan iborat bo’lgan. Qo’shinlar tarkibida harbiy fillar ham bo’lgan. O’z vaqtida V. V. Grigoryev Baqtriyadagi yunon hokimiyati yagona monarxiya tomonidan amalga oshirilmay davlatlar uyushmasi (ittifoqi) tomonidan amalga oshirilgani dastavval, nisbatan kuchlilar, ular orasidan «baqtriyaliklar», keyin esa «ularga tobe bo’lganlar» haqidagi konsepsiyani ilgari surgan edi. Hozirgi vaqtda ko’pchilik tadqiqotchilar Yunon-Baqtriya podsholarining boshqargan hududlari Shimoliy Afg’oniston, Janubiy O’zbekiston va Hindiqushdan janubdagi ayrim viloyatlar bo’lganligini e’tirof etadilar. Bu hududlardagi markazlashagn davlatda Diodot I, keyin esa Yevtidem I (ya’ni, mil.avv. III asrning ikkinchi yarmi) davrlarida kuchli podsho hokimiyati mavjud edi. Mil.avv. II asrning ikkinchi choragidan boshlab Yunon-Baqtriya podsholigining inqiroziga qadar davlatda mutlaq birlik va barqarorlik bo’lmagan. So’nggi yillarda olib borilgan qazishmalar natijasida topilgan juda ko’plab arxeologik topilmalar Amudaryo o’rta oqimining o’ng va chap qirg’og’i aholisining mil.avv. III-II asrlardagi o’zaro aloqalaridan darak beribgina qolmay, bu yerlarni Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirganligidan dalolat beradi. E.V.Rtveladzening fikricha, mil.avv. 250-140/130 yillar davomida Yunon-Baqtriya davlati mustaqil davlat sifatida mavjud bo’lib, bu davrda Diodot, Yevtidem, Yevkratid, Geliokl kabi podsholar hokimiyatni boshqarganlar. Mil.avv. II asrning ikkinchi yarmiga kelib ko’chmanchilar zarbalari va o’zaro taxt uchun kurashlar natijasida Yunon-Baqtriya davlati inqirozga uchradi. Manbalar va adabiyotlar 1. Nizomulmulk. Siyosatnoma. – T.: Yangi asr avlodi, 2008. 2. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. – T.: Sharq, 2000. 3. Sagdullaev A., Aminov B.B., Mavlonov O‘.M., Norqulov N. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: Akademiya, 2000. 4. O‘ zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / Mas’ul mu h arrirlar: D.A. Alimova, E.V.Rtveladze. – T.: Shar q , 2001. 5. Rtveladze E. Sivilizvsii, gosudarstvo, kulturы Sentralnoy Azii. Tashkent, 2005. 6. Sagdullaev A., Mavlonov O‘. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.– Toshkent: Akademiya, 2006. 7. Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi.- T.; Yangi asr avlodi, 2012. 8. Eshov B.J. : O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Birinchi va ikkinchi kitob – T.: Yangi asr avlodi, 2019. 9. Abdullaev O‘. O‘rta Osiyoda qadimgi boshqaruv va ilk davlatchiliktarixshunosligi. – Toshkent: Akademiya, 2009. 10. Shaydullaev Sh.B. O‘zbekiston hududida davlatchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari (Baqtrya misolida). Dokt. Diss.Avtoref. Samarqand.2009. 11. Matyoqubov X.H. O‘zbek davlatchiligining ilk bosqichida qadimgi 12. Xorazm. Nom.diss. avtoref.Toshkent. 2012

O’zbekiston hududida ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi. Reja : 1. O’zbekiston hududidagi qadimgi davlatlar rivojlaniishini davrlarga bo’lish va qadimgi davlatlar tipologiyasi. 2. Qadimgi Baqtriya, Xorazm va So’g’diyona davlatlari 3. Ahamoniylar, Aleksandr Makedonskiy va yunon-baqtriya davlatlari va ularning boshqaruv asoslari

O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’ida qadimgi davrda davlatchilik evolyusiyasining miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmi,miloddan avvvalgi III asrgachadan – yangi eraning IVasri oralig’idagi vaqtni qamrab olgan bir necha davrlarni ajratib ko’rsatish mumkin.Davlatchilikning ilk shakli qaror topishi O’zbekiston janubida tarqalgan so’nggi bronza davrining o’troq- dehqonchilik madaniyatida yuz berdi.Uning yakunlanishi O’rta Osiyo hududida yangi eraning III asri birinchi yarmida mavjud bo’lgan Kushon va Parfiya imperiyalari halokati bilan deyarli bir vaqtga to’g’ri keladi.Qang’ davlati taxminan o’sha paytda inqirozga uchraydi. Birinchi davr- miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmi – O’zbekiston janubida embrional shaklda davlatga o’xshash davlatga o’xshash tuzilasining qaror topishi.Davlatning bunday namunasi Jarqo’tonda o’z kasini topgan deyish mumkin. Ikkinchi davr – miloddan avvalgi I ming yillikning boshi – miloddan avvalgi 539 yil – Baqtriya,So’g’d,Xorazm tarixiy-madaniy viloyatlarining shakllanishi.Ularda siyosiy hokimyat tizimining shoxobchali tizimiga ega bo’lgan davlatning ilk shakllarini ko’rish mumkin.Jumladan,”Avesto”dan o’rin olgan ma’lumotlar ham bundan dalolat beradi. ”Avesto”da: nyman (uy-oila), vis (urug’,urug’ manzilgohi),zantu (qabila),daxyu (viloyat,mamlakat),shuningdek har xil oliy hukmron shaxslar,mamlakat, viloyat egalari (daxyupatlar), hukmdorlar (sastrlar) va boshqalar eslatiladi. Uchinchi davr – milodddan avvalgi 539 yil – mil.avv.330 yil – Ahamoniylar bosqini va O’rta Osiyoning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi tufayli kelib chiqqan mahalliy davlatchilikning rivojlanishidagi tanaffus. Ikki yuz yil davomida O’rta Osiyo janubi Ahamoniylar saltanati tarkibiga kirgan.Uning butun xududi satraplarga bo’lingan. Satraplar Ahamoniylar podsholari g’aznasiga kumush hisobidan talant to’lab turishgan.O’rta Osiyodagi satraplikdan uchtasi – Baqtriya,So’g’d, Xorazm to’liq yoki qisman g’ozirgi O’zbekiston hududida joylashgan edi. Saltanatning halokatga uchrashi Aleksandr Makedonskiy kelishi bilan yuz berdi. Aleksandr Makedonskiy mil.avv. 330 yilda Ahamoniylarning

asosiy kuchlarini tor-mor etib, O’rta Osiyo hududiga Ahamoniylar taxtiga oxirgi talabgor – Baqtriya satrapi Bessning izidan quvib kirdi. Aleksandr Makedonskiy O’rta Osiyoni bosib olishga uch yil (mil.avv. 330-327 yillar) sarflagan. To’rtinchi davr – mil.avv IV asr oxiri mil.avv II asrning ikkinchi yarmi boshi – Aleksandr Makedonskiy bosib olgandan boshlab ellinlar siyosiy xukmronligi oxirigacha (Yunon-Baqtriya podsholigining qulashi). Bir vaqtning o’zida mahalliy davlatchilikning tiklanishi jarayoni yuz bergan:mil.avv IV asrning oxirgi choragida Xorazmda podsholik paydo bo’ladi.Mil.avv. 329 yilda Maroqandda Aleksandr Makedonskiy ittifoqchilik munosabatlari o’rnatish uchun kelgan Xorazm shohi Farasmanni qabul qiladi.Mil.avv III asr oxirida – mil.avv II asrda Buxoroda,Dovon(Farg’ona)da,So’g’dda alohida mulklar shakllanadi. Aleksandr vafotidan keyin diadoxlarning shiddatli urushlaridan so’ng O’rta Osiyo janubi Salavkiylar saltanati (mil.avv.310-250 yillar) tarkibiga kirgan.Biroq mil.avv III asrning o’rtalaridayoq Salavkiylarning Baqtriyadagi satrapi Diodot Yunon- Baqtriya deb nom olgan davlatga asos solgan. Miloddan avvalgi II asrda O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’ida xuddi shunga o’xshash Qang’ davlati shakllanadi. Beshinchi davr – miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi – yangi eraning I asri boshi mahalliy davlatlar: Qang’, Xorazm podsholigi,Buxoro, So’g’d,Davon mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi, Yuyechji davlatining qaror topishi va uning hokimyatining Gandxariga qadar yoyilishi. Ushbu mulklarning deyarli har birida kumush yoki misdan yasalgan tanga zarb qilish bilan birgalikda rivojlangan davlatchilikning asosiy belgisi xisoblanar edi. Oltinchi davr – yangi eraning I asri boshi –yangi eraning III asri birinchi yarmi – antik davrda mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi. O’zbekiston janubining konfederativ Yuyechji davlati asosida paydo bo’lgan qudratli Kushon imperiyasi tarkibiga kirishi. Xorazmda Afrig’iylar sulolasining hokimyat tepasiga kelishi, bu yerda sulolaviy boshqaruvning an’anaviyligi.Bu, jumladan,davlat ramzi bo’lgan tanganing orqa tomonida otliq suvoriy tasviri berilishida ifodalangan.O’rta Osiyo davlatlarida zarb qilingan davlat ramzi bo’lgan tamg’a va sulola belgilarining keng yoyilishi G’arbiy o’lka,Sharqiy O’rta yer mamlakatlari va

Parfiya bilan diplomatik aloqalarining keng avj olishi bilan birgalikda davlat hokimyatining barqaror va an’analarga ega bo’lgan xususiyatidan dalolat beradi. Mil.avv. II asrning ikkinchi yarmida Xan Xitoyi Chjan-Szyanning tashrifi tufayli o’zi uchun G’arbiy o’lkani,ya’ni O’rta Osiyoni kashf etadi. 1.Davlat tipi – podsholik. Boshqaruv shakli – mutloq monarxiya. O’zbekistonning qadimgi tarixida u bunday tipdagi va boshqaruv shaklidagi davlat tarkibiga kirgan bir necha davrlar bo’lgan.Mil.avv 539 yildan boshlab mil.avv. 330 yilgacha Ikki daryo oralig’idagi deyarli butun xudud,Farg’ona va Chochdan tashqari,Ahamoniylar sulolasidan bo’lgan Eron shohlari hukmronligiga bo’ysungan Xorazm,So’g’d,Baqtriya, shuningdek saklar muayyan ma’muriy birliklar-satrapliklarni tashkil etgan.Ularga Ahamoniylar podsholari tomonidan tayinlanadigan satraplar boshchilik qilgan va ular davlatg’aznasiga ma’lum miqdorda o’lpon to’lagan.Yunon-Baqtriya podsholigi muayyan mustaqillikdan foydalanuvchi tizimli mutloq monarxiya edi.Shimoliy Baqtriya va So’g’d ham mil.avv. mil.avv IV asr oxiridan mil.avv III asr o’rtalarigacha boshqa yunon ellinistik podsholigi –Salavkiylar tarkibiga kirgan.Ushbu sulolaning ikkinchi xukmdori Antiox I (mil.avv. 280-261 yy) Salavka bilan so’g’dlar yo’lboshchisining qizi Apama o’rtasidagi nikohdan tug’ilgan yarim so’g’diy edi.Mil. I asrdan boshlab mil III asr o’rtasigacha Kushon podsholigi mutlaq,teokratik monarxiya edi. 2.Davlat tipi – konfederativ podsholik.Boshqaruv shakli –cheklangan monarxiya. Davlatlarning ushbu tipiga Qang’ va Yuyechji davlatlarini yoki Katta yuyechji davlatining kushonlargacha mavjud bo’lgan birinchi davrini kiritish mumkin.Ular qabila boshliqlari yoki o’z tangasini zarb qiluvchi urug’ boshliqlari tomonidan boshqariladigan bir nechta mustaqil o’lkalardan iborat bo’lgan.Qang’ davlati hududida kamida beshta mana shunday o’lka bo’lgan.Bular: Buxoro va uning atrofi.Uning xkmdorlari Yevtidem tangalariga taqlid qilib o’z nomlari va unvonlari bitilgan tangalar chiqargan,Buxoroning janubi-sharqi va Samarqand So’g’dining shimoli-g’arbi.Bu yerda Girkod sulolasidan chiqqan dohiylar

hukmdorlik qilgan,o’z tangalarini chiqargan Samarqand So’g’di hamda o’zi mustaqil tanga zarb etgan Janubiy So’g’d o’lkalaridir. 3.Davlat tipi – egalik qilish.Boshqaruv shakli qabila dohiylari yoki urug’ boshliqlaring meros qilib qoldiriladigan hokimyati. Davlat birlashmasining ushbu tipi kichikroq o’lka bo’lgan.Yunon-Baqtriya podsholigi qulagach Baqtriyaga kelgan Chjan-Szyan tomonidan mil.avv. 128 yilda yoki mil.avv.126 yilda qayd etilgan.Unga muvofiq Baqtriya ko’plab mayda mustaqil o’lkalardan iborat bo’lgan.”Bu yerda deyarli har bir shahar o’z hukmdorini yetishtirgan”.Xitoy manbalarida O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i xududida 55 ta o’lka mavjudligi ko’rsatiladi.Ular muayyan mustaqillikdan foydalangan va o’z tashqi siyosatini yuritishgan,jumladan Xitoy bilan diplomatik munosabatlar o’rnatgan. 2.Qadimgi Baqtriya, Xorazm va So’g’diyona davlatlari Afg’onistonning shimoli-sharqi,O’zbekistonning janubi va Tojikisttonning janubi-g’arbida joylashgan hududlar turli yozma manbalarda Bahdi,Baqtrish,Baqtriyona,Baqtriya,Baxli,Baxlika,Tuxolo kabi nomlar bilan eslatib o’tiladi.Zamonaviy adabiyotlarda uni Baqtriya deb atash e’tirof etilgan(“Shoxnoma”da Baxtar zamin, qadimgi turkiylarda Baxodirlar yurti).Arxeologik ma’lumotlarning guvoxlik berishicha,mil.avv. II ming yillik o’rtalariga kelib Surxon vohasida qadimgi dehqonchilik madaniyatining jadallik bilan rivojlanishi asosida ilk davlatchilikka o’tish jarayoni boshlanadi.Agar davlatchilik asosini shahar madaniyati tashkil etilishi hisobga oladigan bo’lsak,bu jarayon O’zbekistonning janubida, Baqtriya hududida miloddan avvalgi II ming yillik birinchi yarmidayoq shaharmonand qishloq Sopollitepa misolida boshlangan edi.A.Asqarovning fikricha,agar Sopollitepa o’zining qadimgi shaharsozlik madaniyatiga xos barcha alomatlari bilan protoshahar,ya’ni,Avestoda tilga olingan “vara”inshootini eslatsa,Jarqo’ton yodgorligi O’zbekiston hududida birinchi bor shakllangan tom ma’nodagi shahar edi.Jarqo’ton qadimgi Sharq shaharlaridan tarkibiy jixatidan farq qilmaydi.

Похожие

LINGVOKULTUROLOGIYANING VUJUDGA KELISHI
Fashizm vujudga kelishi
O’zbekistonda mahalliy zarbxonalarning vujudga kelishi.
Psixikaning evolyusiyasi va vujudga kelishi
Fan falsafasining vujudga kelishi. Fan falsafasining predmeti