Ofis dasturlarining ya’ni Word, Excel, PowerPoint, Access, Outlook Express, keyingi versiyalar va ularning oldingi versiyalaridan farqli imkoniyatlari.
![Mavzu: Ofis dasturlarining ya’ni Word, Excel, PowerPoint, Access, Outlook
Express, keyingi versiyalar va ularning oldingi versiyalaridan farqli
imkoniyatlari.
Reja:
1. Word
2. Excel
3. PowerPoint
4. Access
5. Outlook Express
Mikrosoft Word qisqa qilib MS WORD YOKI WINWORD-bu matnli
malumotlarni yaratish, ko`rish, to`plash , tahrirlash uchun ishlab chiqilgan dastur
hisoblanadi.
Mikrosoft korporatsiyasi tomonidan MIKROSOFT OFFISE paketi tarkibida ishlab
chiqarilgan . Birinchi versiyasi Richard Brod tomonidan 1983 – yilda IBM PC uchun
yozilgan . So`ngra Apple macintosh 1984, sco inix va Microsoft Windows (1989 –
yilda)uchun ishlab chiqarilgan. Hozirda uning Microsoft offis Word 2016 va 2019
versiyalari chiqarilgan .
Microsoft Word bugungi kunda keng qo`llaniluvchi eng ommabop matn
muharriri hisoblanadi. IBM OC platformasidagi ‘’.doc’’ kengaytmasi Word 97-2000
ikkiamchi formatining sinonimiga aylandi. Bu formatga eksport va import qiluvchi
filtrlar ko`pchilik matn muharririda bor . Hujjat formati wordning turli versiyalarida
o`zgarishlarga uchradi. Formatlash amallari dasturning eski versiyalarida uchramasligi
mumkin . MS Word 2007 XML - Microsoft offis Open XML ga asoslangan
‘’extimoliy tanlangan ‘’formatni ishlatadi. Word 97-2007 formatlarining tasnifi 2008 –
yilda Microsoftda elon qilingan .
MS Word so`nggi yillarda o`z imkoniyatlarini kengaytirdi . Word 2003 versiyasidagi
dasturning asosiy ramzi Word 2007 versiyasida qisman o`zgartirildi. Planshet ,
smartfon va boshqa qurilmar uchun dastur sinxronlashtirildi . Dastur tarkibiga](/data/documents/02dff3f2-2329-4200-a3b6-0d81a1d92dbf/page_1.png)
![Shiriftlar , turli format usullari harbir bo`lim va obyekt uchun qo`shimcha sozlamalar
qo`shildi . Word 2010 ,2013, 2016, 2019 kabi versiyalarining interfeysi juda
o`xshash bo`lib foydalanuvchi uchun juda qulay qilib ishlangan .
Har bir yangi versiya o`zidan oldingi versiyadan ko`p farqi bo`lmasa ham ,ammo
ularda doydalanuvchi uchun qulayliklar ko`paytirilgan .Bu versiyalarning Word 2003
dan asosiy katta farqlaridan biri hozirda menyular qatori deb yuritiladigon qatoridur .
Word 2003 da bu qator o`rnida uskunalar qatori bo`lgan va juda ko`p uskunalar bir
vaqtda korinib turgan va kerakli uskuna qayerdaligini bimagan foydalanuvchi juda
ko`p vaqt yo`qotgan .Wordning hozirgi versiyalarida bunday emas .Ularda hamma
uskunalar tartiblanib ishlash prinsepiga ko`ra –Файл, Главная, Вставка, Дизайн,
Макет, Ссылки, Рассылки, Рецензирование, hamda Вид nomli menyularga
bo`lingan .Bu menyular juda qulay bo`lib foydalanuvchi kerakli uskuna vazifasiga
qarab juda oson topib oladi. Word 2003 ni yangi versiyalardan yana bir farqi 2003da
hujjat kengaytmasi ‘’doc’’ bo`lgan bo`lsa Word 2007dan boshlab hujjat kengaytmasi
‘’docx’’ bo`lgan.
Microsoft Word matn muharriri WINDOWS operatsion tizimida ishlashga
mo’ljallangan amaliy dasturlardan biri. Uni ishga tushirish uchun biz Пуск menyusiga
kirib Программы bo’limni tanlaymiz va shu bo’limda Microsoft Word dasturni
tanlaymiz, yoki С: diskdagi Programm Files ichidagi Microsoft Office papka ichidagi
winword.exe faylni ishga tushiramiz. Natijada dastur ishga tushadi. Dastur ishga
tushgach siz ekranda uning oynasini ko’rasiz. Oynaning asosiy qismlari bu nom satri,
menyu satri, yordamchi tugmalar satri, ish sohasi va malumotlar satri.](/data/documents/02dff3f2-2329-4200-a3b6-0d81a1d92dbf/page_2.png)
![Nom satrida aktiv bo’lgan dokumentning nomi yoziladi, agar aktiv dokument yangi
yaratilgan bo’lsa u holda uning nomi Документ 1 ko’rinishida bo’ladi.
Nom satri pastida menyu satri joylashgan. U yordamida biz dasturning hamma
buyruqlari bilan ishlashimiz mumkin. Shu buyruqlar quyidagi guruhlarga ma‘nosi yoki
ishlash holati bo’yicha saralab bo’lingan: ФАЙЛ, ПРАВКА, ВИД, ВСТАВКА,
ФОРМАТ, СЕРВИС, ТАБЛИЦА, ОКНО, СПРАВКА.
Menyu satri pastida yordamchi tugmalar satri joylashgan bo’lib, u yordamida
biz menyudagi bir xil amallarni bajarishimiz mumkin. Buning uchun biz kerakli
tugmaga sichqoncha bilan ko’rsatib, sichqonchaning o’ng tugmasini bosamiz.
Yordamchi tugmalar bajariladigan amallari bo’yicha guruhlarga bo’linadi:
СТАНДАРТНАЯ, ФОРМАТИРОВАНИЕ, РИСОВАНИЕ, ТАБЛИЦИ И
ЗАЛИВКА, WORDART, НАСТРОЙКА ИЗОБРАЖЕНИЯ, ФОРМЫ,
ЭЛЕМЕНТЫ
УПРАВЛЕНИЯ va boshqa.
Yordamchi tugmalar satri tagida ish sohasi joylashgan. Shu sohada siz ok
varaqada yozuvlarni yozganday bo’lasiz. Matn bilan ishlashda bizga klaviatura va
sichqoncha yordam beradi. Sichqonchaning so’zga ko’rsatib bittali bosish - shu so’zga
Kursorni o’tkazish, so’zga ko’rsatib ikkitali bosish - shu so’zni tanlash, so’zga
ko’rsatib uchtali bosish - shu so’z joylashgan abzatsni tanlab olish. Klaviaturaning
yo’nalish tugmalari yordamida bir satr yuqoriga, bir satr pastga, bitta belgi chapga,
bitta belgi o’ngga o’tish. Shu tugmalar va SHIFT tugmasi birgalikda belgilar, so’zlar
yoki satrlarni tanlash amallni bajaradi. Matn yozilish vaqtida o’zi satrda siz aytgan
holatda yoziladi. Agar satr juda o’zun bo’lsa kompyuter uni o’zi boshqa satrga bo’lib
davom etadi. Yangi abzatsni boshlab yangi satrga o’tish uchun esa ENTER
tugmasidan foydalanamiz. Ish sohaning chap va yuqori qismlarida lineyka
(chizgichlar), o’ng va pastki qismlarida esa ko’rib chiqish sohalari joylashgan.
Eng pastda malumotlar satri joylashgan . U bizga nechanchi satr, varaq
va bo’limda joylashganimizni, necha varaqdan hujjat iboratligini, klaviatura
tilini va boshqa yordamchi ma‘lumotlarni ko’rsatadi.](/data/documents/02dff3f2-2329-4200-a3b6-0d81a1d92dbf/page_3.png)
![Endi yordamchi qurollar guruhlarning asosiysilari СТАНДАРТНАЯ va
ФОРМАТИРОВАНИЕ bilan yaqinroq tanishaymiz.
Панель СТАНДАРТНАЯ
1. - Создать - Yangi, ilgari mavjud bo’lmagan dokumentni (faylni) yaratish.
2. - Открыть - Mavjud ilgari yaratilgan dokumentni (faylni) ochish.
Ushbu tugmani bosganimizdan keyin ekranda quyidagi oyna hosil qilinadi.
Va shu oyna orqali biz kerakli faylni topib, tanlaymiz. Keyin ОТКРЫТ tugmasini
bosamiz va natijada shu fayl ekranda ochiladi.
Bizga kerak bo’lgan fayl joylashgan papkani topish uchun biz chap tomondagi
soha yoki yuqoridagi ro’yxatdan foydalanamiz. Faylni kidirish
jarayonida yuqorida joylashgan НАЗАД - oldingi oyna ko’rinishiga qaytish,
ВВЕРХ - yuqoridaga papkaga chiqish, ИСКАТЬ В ИНТЕРНЕТЕ - Internetda
izlash, УДАЛИТЬ - tanlangan fayl yoki
papkani uo’chirish, СОЗДАТЬ ПАПКУ - yangi papka yaratish, ВИД -
papka va fayllar ko’rinish holatini o’zgartirish (kichkina yoki katta belgilar, ro’yxat
yoki jadval ko’rinishi), СЕРВИС - har xil yordamchi imkoniyatlar. Shu bilan
birga fayl kidirish biz oynada faqat bizga kerak turli fayllar ko’rinishini ta‘minlashimiz
mumkin. Buning uchun pastki qismda joylashgan ro’yxatdan foydalanamiz.
3. Сохранить - Ekranda ochilgan dokumentni (faylni) xotiraga saqlab
quyish. Agar fayl ilgari saqlangan va nomlangan bo’lsa u holda shu tugmani
bosganimizda faylni o’zgargan holati uning eski holatining o’rniga yoziladi.Agar esa
fayl yangi bo’lsa u holda shu tugmani bosganimizdan keyin ekranda quyidagi oyna
hosil qilinadi.](/data/documents/02dff3f2-2329-4200-a3b6-0d81a1d92dbf/page_4.png)
![SHu oyna orqali biz yangi fayl joylanishi kerak bo’lgan papkani topib, yangi
fayl nomini Имя файла sohaga yozamiz. Keyin Сохранить tugmasini bosamiz va
natijada shu fayl xotiraga saqlanadi.
4. Печать - Ekranda ochilgan faylni bosmaga chiqarish.
5. Предварительный просмотр - Bosmaga tayyorlangan hujjatni sahifaga
joylashishini oldindan ko’rish.
Ushbu tugmani bosganimizdan keyin ekranda quyidagi oyna hosil qilinadi.
Va shu oyna orqali biz matnni, jadvallarni va rasmlarni varaqda joylashganligini
ko’rishimiz mumkin. Ush bu oynaning yuqori qismida bir nechta tugmalarni
ko’rishimiz mumkin. Shu tugmalarning vazifalari bilan tanishaylik:
- Faylni bosmaga chiqarish.
- Ko’rish (Kursor lupa) yoki o’zgartirish (oddiy) holatiga o’tish
- Ekranda bitta varaqa ko’rinish holatiga o’tish
- Ekranda bir nechta varaqa ko’rinishi holatiga o’tish
- Dokumentni ko’rish masshtabini o’zgartirish
- Ekran chap va yuqori kisimlardagi chizgichlarning ko’rish yoki ko’rinmasligi](/data/documents/02dff3f2-2329-4200-a3b6-0d81a1d92dbf/page_5.png)
![- Matnni bitta varaqga sigdirish
- Butun ekran holatiga o’tish
- Oddiy ekran ko’rinishiga (taxrirlash holatiga) qaytish.
6. - Орфография - Matnning (rus va ingliz tilida yozilgan bo’lsa) imlo xatolarni
tekshirish
Ushbu tugmani bosganimizdan keyin ekranda quyidagi oyna hosil qilinadi va
shu oyna orqali biz matnni imlo xatolarga tekshirishimiz mumkin. Tugma
bosilgandan keyin ekranda quyidagi oyna hosil qilinadi.
Ushbu oynaning yuqori qismida xato so’z joylashgan matn qismi ko’rsatiladi.
Pastki qismda esa shu so’zni o’rniga quyish mumkin bo’lgan so’zlar namunalar
(variantlar) ro’yxati. Sichqoncha yordamida kerakli variantni tanlab o’ng tomondagi
tugmasini bosamiz va natijada xato so’z o’rniga biz tanlagan variant yoziladi. Agar
ko’rsatilgan xato so’z to’g’ri yozilgan bo’lsa u holda O’ng
tomondagi tugmasini bosamiz va natijada shu so’z o’zgarmay qoladi.
O’ng tomondagi tugmasi yordamida esa ko’rsatilgan xato so’zni butun
matnda o’zgartirmay
koldiramiz. Agar esa butun matndagi xato so’zlar hammasini to’g’ri variant bilan
almashtirmoqchi bo’lsangiz u holda tugmani bosamiz. O’ng tomondagi
тугма ёрдамида эса хато сузга янги вариант кушишимиз мумкин.
Агар эса сиз компьютер узи вариант танлашини хохласангиз у холда
тугмасини босинг. Oynaning pastki qismda
tekshirish tilini o’zgartirish berk ro’yxati joylashgan. U
yordamida matnni qaysi til lugati bo’yicha tekshirishni o’rnatasiz.
7. - Вырезать - Belgilangan sohani dokumentidan olib tashlash va xotirada saqlab
quyish.
8. - Копировать - Belgilangan soha nusxasini xotiraga saqlab olish.
9. - Вставить - Kursor turgan joyga xotirada saqlanayotgan ma‘lumotlarni quyish.](/data/documents/02dff3f2-2329-4200-a3b6-0d81a1d92dbf/page_6.png)
![10. - Копировать формат - Kursor turgan joy ko’rinishini nusxasini xotiraga
olish.
11. - Отмена - Oxirgi harakatni bekor qilish.
12. - Повтор - Bekor qilingan harakatni qaytarish.
13. - Добавить гиперссылку -Internet sayti yoki elektron adresga yo’llash
belgisini qo’shish
14. - Показать Web панель - Internet bilan ishlash tugmalar guruhini ko’rsatish
15. - Показать панель Таблица - Jadvallar bilan ishlash yordamchi
tugmalar guruhini ko’rsatish
16. Добавить таблицу - Dokumentga jadval qo’shish
17. - Добавить таблицу Excel - Excel elektron jadvalini qo’shish](/data/documents/02dff3f2-2329-4200-a3b6-0d81a1d92dbf/page_7.png)
![](/data/documents/02dff3f2-2329-4200-a3b6-0d81a1d92dbf/page_8.png)
Mavzu: Ofis dasturlarining ya’ni Word, Excel, PowerPoint, Access, Outlook Express, keyingi versiyalar va ularning oldingi versiyalaridan farqli imkoniyatlari. Reja: 1. Word 2. Excel 3. PowerPoint 4. Access 5. Outlook Express Mikrosoft Word qisqa qilib MS WORD YOKI WINWORD-bu matnli malumotlarni yaratish, ko`rish, to`plash , tahrirlash uchun ishlab chiqilgan dastur hisoblanadi. Mikrosoft korporatsiyasi tomonidan MIKROSOFT OFFISE paketi tarkibida ishlab chiqarilgan . Birinchi versiyasi Richard Brod tomonidan 1983 – yilda IBM PC uchun yozilgan . So`ngra Apple macintosh 1984, sco inix va Microsoft Windows (1989 – yilda)uchun ishlab chiqarilgan. Hozirda uning Microsoft offis Word 2016 va 2019 versiyalari chiqarilgan . Microsoft Word bugungi kunda keng qo`llaniluvchi eng ommabop matn muharriri hisoblanadi. IBM OC platformasidagi ‘’.doc’’ kengaytmasi Word 97-2000 ikkiamchi formatining sinonimiga aylandi. Bu formatga eksport va import qiluvchi filtrlar ko`pchilik matn muharririda bor . Hujjat formati wordning turli versiyalarida o`zgarishlarga uchradi. Formatlash amallari dasturning eski versiyalarida uchramasligi mumkin . MS Word 2007 XML - Microsoft offis Open XML ga asoslangan ‘’extimoliy tanlangan ‘’formatni ishlatadi. Word 97-2007 formatlarining tasnifi 2008 – yilda Microsoftda elon qilingan . MS Word so`nggi yillarda o`z imkoniyatlarini kengaytirdi . Word 2003 versiyasidagi dasturning asosiy ramzi Word 2007 versiyasida qisman o`zgartirildi. Planshet , smartfon va boshqa qurilmar uchun dastur sinxronlashtirildi . Dastur tarkibiga
Shiriftlar , turli format usullari harbir bo`lim va obyekt uchun qo`shimcha sozlamalar qo`shildi . Word 2010 ,2013, 2016, 2019 kabi versiyalarining interfeysi juda o`xshash bo`lib foydalanuvchi uchun juda qulay qilib ishlangan . Har bir yangi versiya o`zidan oldingi versiyadan ko`p farqi bo`lmasa ham ,ammo ularda doydalanuvchi uchun qulayliklar ko`paytirilgan .Bu versiyalarning Word 2003 dan asosiy katta farqlaridan biri hozirda menyular qatori deb yuritiladigon qatoridur . Word 2003 da bu qator o`rnida uskunalar qatori bo`lgan va juda ko`p uskunalar bir vaqtda korinib turgan va kerakli uskuna qayerdaligini bimagan foydalanuvchi juda ko`p vaqt yo`qotgan .Wordning hozirgi versiyalarida bunday emas .Ularda hamma uskunalar tartiblanib ishlash prinsepiga ko`ra –Файл, Главная, Вставка, Дизайн, Макет, Ссылки, Рассылки, Рецензирование, hamda Вид nomli menyularga bo`lingan .Bu menyular juda qulay bo`lib foydalanuvchi kerakli uskuna vazifasiga qarab juda oson topib oladi. Word 2003 ni yangi versiyalardan yana bir farqi 2003da hujjat kengaytmasi ‘’doc’’ bo`lgan bo`lsa Word 2007dan boshlab hujjat kengaytmasi ‘’docx’’ bo`lgan. Microsoft Word matn muharriri WINDOWS operatsion tizimida ishlashga mo’ljallangan amaliy dasturlardan biri. Uni ishga tushirish uchun biz Пуск menyusiga kirib Программы bo’limni tanlaymiz va shu bo’limda Microsoft Word dasturni tanlaymiz, yoki С: diskdagi Programm Files ichidagi Microsoft Office papka ichidagi winword.exe faylni ishga tushiramiz. Natijada dastur ishga tushadi. Dastur ishga tushgach siz ekranda uning oynasini ko’rasiz. Oynaning asosiy qismlari bu nom satri, menyu satri, yordamchi tugmalar satri, ish sohasi va malumotlar satri.
Nom satrida aktiv bo’lgan dokumentning nomi yoziladi, agar aktiv dokument yangi yaratilgan bo’lsa u holda uning nomi Документ 1 ko’rinishida bo’ladi. Nom satri pastida menyu satri joylashgan. U yordamida biz dasturning hamma buyruqlari bilan ishlashimiz mumkin. Shu buyruqlar quyidagi guruhlarga ma‘nosi yoki ishlash holati bo’yicha saralab bo’lingan: ФАЙЛ, ПРАВКА, ВИД, ВСТАВКА, ФОРМАТ, СЕРВИС, ТАБЛИЦА, ОКНО, СПРАВКА. Menyu satri pastida yordamchi tugmalar satri joylashgan bo’lib, u yordamida biz menyudagi bir xil amallarni bajarishimiz mumkin. Buning uchun biz kerakli tugmaga sichqoncha bilan ko’rsatib, sichqonchaning o’ng tugmasini bosamiz. Yordamchi tugmalar bajariladigan amallari bo’yicha guruhlarga bo’linadi: СТАНДАРТНАЯ, ФОРМАТИРОВАНИЕ, РИСОВАНИЕ, ТАБЛИЦИ И ЗАЛИВКА, WORDART, НАСТРОЙКА ИЗОБРАЖЕНИЯ, ФОРМЫ, ЭЛЕМЕНТЫ УПРАВЛЕНИЯ va boshqa. Yordamchi tugmalar satri tagida ish sohasi joylashgan. Shu sohada siz ok varaqada yozuvlarni yozganday bo’lasiz. Matn bilan ishlashda bizga klaviatura va sichqoncha yordam beradi. Sichqonchaning so’zga ko’rsatib bittali bosish - shu so’zga Kursorni o’tkazish, so’zga ko’rsatib ikkitali bosish - shu so’zni tanlash, so’zga ko’rsatib uchtali bosish - shu so’z joylashgan abzatsni tanlab olish. Klaviaturaning yo’nalish tugmalari yordamida bir satr yuqoriga, bir satr pastga, bitta belgi chapga, bitta belgi o’ngga o’tish. Shu tugmalar va SHIFT tugmasi birgalikda belgilar, so’zlar yoki satrlarni tanlash amallni bajaradi. Matn yozilish vaqtida o’zi satrda siz aytgan holatda yoziladi. Agar satr juda o’zun bo’lsa kompyuter uni o’zi boshqa satrga bo’lib davom etadi. Yangi abzatsni boshlab yangi satrga o’tish uchun esa ENTER tugmasidan foydalanamiz. Ish sohaning chap va yuqori qismlarida lineyka (chizgichlar), o’ng va pastki qismlarida esa ko’rib chiqish sohalari joylashgan. Eng pastda malumotlar satri joylashgan . U bizga nechanchi satr, varaq va bo’limda joylashganimizni, necha varaqdan hujjat iboratligini, klaviatura tilini va boshqa yordamchi ma‘lumotlarni ko’rsatadi.
Endi yordamchi qurollar guruhlarning asosiysilari СТАНДАРТНАЯ va ФОРМАТИРОВАНИЕ bilan yaqinroq tanishaymiz. Панель СТАНДАРТНАЯ 1. - Создать - Yangi, ilgari mavjud bo’lmagan dokumentni (faylni) yaratish. 2. - Открыть - Mavjud ilgari yaratilgan dokumentni (faylni) ochish. Ushbu tugmani bosganimizdan keyin ekranda quyidagi oyna hosil qilinadi. Va shu oyna orqali biz kerakli faylni topib, tanlaymiz. Keyin ОТКРЫТ tugmasini bosamiz va natijada shu fayl ekranda ochiladi. Bizga kerak bo’lgan fayl joylashgan papkani topish uchun biz chap tomondagi soha yoki yuqoridagi ro’yxatdan foydalanamiz. Faylni kidirish jarayonida yuqorida joylashgan НАЗАД - oldingi oyna ko’rinishiga qaytish, ВВЕРХ - yuqoridaga papkaga chiqish, ИСКАТЬ В ИНТЕРНЕТЕ - Internetda izlash, УДАЛИТЬ - tanlangan fayl yoki papkani uo’chirish, СОЗДАТЬ ПАПКУ - yangi papka yaratish, ВИД - papka va fayllar ko’rinish holatini o’zgartirish (kichkina yoki katta belgilar, ro’yxat yoki jadval ko’rinishi), СЕРВИС - har xil yordamchi imkoniyatlar. Shu bilan birga fayl kidirish biz oynada faqat bizga kerak turli fayllar ko’rinishini ta‘minlashimiz mumkin. Buning uchun pastki qismda joylashgan ro’yxatdan foydalanamiz. 3. Сохранить - Ekranda ochilgan dokumentni (faylni) xotiraga saqlab quyish. Agar fayl ilgari saqlangan va nomlangan bo’lsa u holda shu tugmani bosganimizda faylni o’zgargan holati uning eski holatining o’rniga yoziladi.Agar esa fayl yangi bo’lsa u holda shu tugmani bosganimizdan keyin ekranda quyidagi oyna hosil qilinadi.
SHu oyna orqali biz yangi fayl joylanishi kerak bo’lgan papkani topib, yangi fayl nomini Имя файла sohaga yozamiz. Keyin Сохранить tugmasini bosamiz va natijada shu fayl xotiraga saqlanadi. 4. Печать - Ekranda ochilgan faylni bosmaga chiqarish. 5. Предварительный просмотр - Bosmaga tayyorlangan hujjatni sahifaga joylashishini oldindan ko’rish. Ushbu tugmani bosganimizdan keyin ekranda quyidagi oyna hosil qilinadi. Va shu oyna orqali biz matnni, jadvallarni va rasmlarni varaqda joylashganligini ko’rishimiz mumkin. Ush bu oynaning yuqori qismida bir nechta tugmalarni ko’rishimiz mumkin. Shu tugmalarning vazifalari bilan tanishaylik: - Faylni bosmaga chiqarish. - Ko’rish (Kursor lupa) yoki o’zgartirish (oddiy) holatiga o’tish - Ekranda bitta varaqa ko’rinish holatiga o’tish - Ekranda bir nechta varaqa ko’rinishi holatiga o’tish - Dokumentni ko’rish masshtabini o’zgartirish - Ekran chap va yuqori kisimlardagi chizgichlarning ko’rish yoki ko’rinmasligi