OMMA VIY A X BOROT VOSITA LA RI VA OMMA VIY SIY oSIY ON G: UZA RO TA ’SIRI VA BOGLIKLIGI Reja 1.Siyosiy onga ommaviy axborot vosita (OAV)larining ta’siri: imkoniyatlar va cheklashlar 2.O‘zbekiston OAVlarining bugungi axboroti: ta’siri salohiyati 3.Axli ommaviy axborot vosita (OAV)lari haqida: idrok va ishonch

1. Siy osiy ongga ommav iy axborot v osit alarining t a’siri: imk oniy at lar v a chek lashlar Aloxida shaxs siyosiy ongining shakllanish jarayoni xakida gapirganda, odatda mazkur jarayonga ta’sir kursatadigan turt omil kayd etiladi: — shaxsning xayotiy tajribasi (shu jumladan shaxs xayotining ijtimoiy-iktisodiy sharoitlari); — shaxsning tajribasini u a’zo bulgan jamoa tajribasigacha kengaytiruvchi shaxslararo alokalar; — turli ijtimoiy guruxlarning tajribasini tarkatuvchi jamiyat institutlari (masjid, maktab, partiyalar, ijtimoiy-siyosiy birlashmalar va x. k); — xar kimga inson xayotining barcha yunalishlarida turli xalklar, omma va shaxslarning tajribasidan foydalanish imkonini beruvchi ommaviy axborot vositalari (OAV). Xozirgi zamon kishisiga fakat OAV, shu jumladan kitoblar siyo siy muxitdagi uz urnini chinakamiga tulik anglab yetish imkonini beradi. Ammo uzini uzi siyosiy anglash jarayonida OAVning bunday vazifasi xal kiluvchi axamiyatga ega bulishi shart emas. Bu jarayonga xar bir omilning xissasi turli odamlar uchun xar xil buladi. «Shaxs» tushunchasidan «omma» tushunchasiga utganda ommaviy siyosiy ongning shakllanishida yukorida zikr etilgan xar bir omilning axamiyati turli jamiyatlarda xar xil ekanligini kayd etish mumkin. Bu xolat u yoki bu jamiyatning milliymadaniy xususiyatlari va tarixi, iktisodiy va texnikaviy tarakkiyoti darajasi bilangina emas, balki u

mazkur davrda boshdan kechirayotgan muayyan ijtimoiy-siyosiy vaziyat bilan xam bokgshk. XX I asr boshida Uzbekistonda jamiyat va OAV instituta munosabatlarinin xususiyati boshka mamlakatlardagi bunday munosabatlarning xususiyatidan jiddiy fark kilibgina kolmay, 80- yillarning oxirlaridan boshlab jiddiy uzgargani anik Ommaviy siyosiy ongga OAV ta’sir kiladimi yoki yukmi degan savol kupdan beri kuyilayotgani yuk. Axborot maydonining sub’ektlari (axborot ishlab chikaruvchilar, uni tarkatuvchilar va undan foydalanuvchilar), birbirlari bilan ma’lum munosabatlarga kirishgan xolda, uzlari ta’sir kursatmasliklari va uzlarida ta’sirni xis kdlmasliklari mumkin emas. Bundam uzaro ta’sirning xususiyati va darajasi xidagi karashlar xar xil va xatto ziddiyatlidir. Kuplab xar xil karashlar orasidan ikkita asosiy karashni ajratib kursatish mumkin. Odamlarning siyosiy ongi va xulk-atvori OAV tomonidan yaratilgan axborot maydoniga jiddiy boglik dsgan tasavvur ancha keng tarkalgan. Shu munosabat bilan E. Dennisning «OAV tafakkurimizni shakllantiradi, fikrlarimiz va karashlarimizga ta’sir kursatadi, ma’lum xulk-atvor turlariga, masalan, ma’lum momzod uchun ovoz berishimizga turtki beradi» 1 , degan fikrini keltirish urinli buladi. Boshka mualliflarning fikricha, fukarolar xulk-atvoriga OAVning ta’siri ma’ lum jamoatchilik fikrini vujudga keltirish orkali amalga oshiriladi. «Jamoatchilik fikriga ommaviy tus bera olgani tufayli OAV uni boshkarishga va xatto yulga solishga kodir» 2 ,—deb kayd etadi O. V. 1 Деннис Э., Мерил Д. Беседи о массмедиа. М., 1997. — С. 139. 2 Кузьмен О. В. Социология общественного мнения. — Новосибирск 1996. С. 34.

Kuzmen. Buning ustiga, ba’zi bir olimlar, ularga kushilib kupgina siyosatchilar va jurnalistlar yakindan beri «mediakratiya» — OAV xokimiyati davri yakinlashayotgani, bunda OAV voxelikni aks ettirish va talkin kilishdan kura kuprokuni uz koidalari va ixtiyoriga kura sh.akllantiradi, deb ta’kidlamokdalar. Ba’zi bir mualliflar, P. Burde konsepsiyasiga tayanib, butun xalk (yoki uning bir kismi)ning xandaydir urtacha karashlarini ifoda etuvchi jamoatchilik fikri mavjud emas, deb kayd etadilar. Yu. N. Soloduxinning fikricha, matbuot karashlarni vujudga keltirishdaxam, ularni tarxatishda xam bevosita ishtirok etadi, ya’ni u jamoatchilik fikrini ifodalamaydi, balki uni vujudga keltiradi. U odamlarning olam xakdkagi tasavvurlarini aks ettirmaydi, balki bu tasavvurlarni, binobarin, odamlarning dunyoxarashini xam shakllantiradi... Ja - moatchilik fikri deb ataluvchi artefaktni yaratish OAVning juda muxim «XOKIMIYaT» funksiyasidir 3 . OAV ni «turtinchi xokimiyat» deb atashlari bejiz emas. Darxaxikdt, «...tarix ma’lum davrlarda OAV siyosiy ta’sirining kuchi davlat xokimiyatiping kuchi bilan tenglashishini kursatmokda. Bu nuktai nazardan, OAV faoliyatiga xokimiyatning muayyan shakli deb karash mumkin» 4 . Ammo OAV bunday kdaratga egaligiga xamma olimlarning xam ishonchi komil emas. E. Dennisning yukoridagi fikriga D. Merrill shunday deb e’tiroz bildiradi: «Ommaviy axborot vositalari ma’lum narsalarga e’tiborimizni karatishga kodir, ammo bu xarakat kilishga 3 Солодухин 10, И. Российские средства массовой информации: являются ли они четвертой властью? // СМИ в политических технологиях — М., 1995. — С. 15. 4 Уша жойда. 136.

majbur etadigan xokimiyat emas» 5 . Olim fikrining davomida u kuyidagi ancha mu’tadil xulosaga keladi: OAVning ta’siri jamiyatga nima deb uylashni emas, balki nima xakida uylashni kursatishidadir. Boshkacha aytganda, OAVning xokimiyati kup jixatdan xar bir muayyan vaktdategishli «kuntartibi»pi belgilashdan iborat. OAVning cheksiz xokimiyati xakddagi karashlarning muxoliflari uz dalillarida asosan axolining siyosiy ongi va siyosiy xulk-atvoriga OAVning jiddiy ta’sirini tasdiklamagan (asosan AKShda utkazilgan va P. Lazare feld tomonidan40-yillardaskboshlangan) kup sonli empirik tadkikrtlarga tayanadi. Saylov kampaniyalari paytida karashlarning uzgarishini urganishga asosiy e’tiborni karatgan amerikalik olimlar ikki boskichli (OAVdan — «karashlarning liderlari»ga, ulardan — turli ijtimoiy tabakalarga va guruxlarga) alokalar jarayonining tavsifini va shaxsning ta’siri modelini taklif kildilar. Bu yondashuvda ommaviy alokalar markaziy, yetakchi kuch rolini uynamay, shaxslararo munosabatlar va xar xil ijtimoiylashtiruvchi ta’sirlar katoridan urin egalladilar. Natijada ommaviy ongga ommaviy aloka vositalarining «minimal ta’ siri» konsepsiyasi ta’riflab berildi. Xozirgi kunda mavjud karama-karshi karashlar urtasida axolining siyosiy ongi va xulk-atvoriga OAVning jiddiy ta’sirini inkor etmaydigan, ammo OAV kuchidagi muxim cheklashlarga ishora kiluvchi kupgina umumiy yondashuvlar mavjud. Birinchi cheklash axborot maydonida OAV vujudga keltiradigan ichki ziddiyatlar bilan boglik. G.Gadjisv kayd etib utganidek «OAV 5 Деннис Э., Мерилл Д. Беседи о массмедиа. М., 1997. С. 155.