logo

PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O’QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O’RNI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

41.0478515625 KB
MAVZU:  PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING
O’QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O’RNI
1. O’zbekiston   Respublikasining   “Ta’lim   to’g’risida”gi   Qonuni   asosida
o’qituvchi faoliyati mazmuniga qo’yiladigan talablar. 
2. O’qituvchining umumiy madaniy saviyasi va qobiliyati. 
3. Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari va ularning mohiyati. 
4. O’qituvchi faoliyatining asosiy yo’nalishlari. 
5. Pedagogik   bilimlar.   Pedagogik   zakovat.   Pedagogik   qobiliyat.
Pedagogik texnika.           O’ZBEKISTON   RESPUBLIKASINING   “TA’LIM   TO’G’RISIDA”GI
QONUNI   ASOSIDA   O’QITUVCHI   FAOLIYATI   MAZMUNIGA   QO’YILADIGAN
TALABLAR .
Pedagogik   mahorat   haqida   tushuncha.       Oliy   o’quv   yurtlarida   ixtisos
tayyorlash  tizimida  «Pedagogik  mahorat»  ko’rsini  o’qitish  maksadga  muvofik
bo’lib     koldi.     «Pedagogika     nazariyasi»,     «Maktabda     tarbiyaviy     ishlar
metodikasi»,     «Fanlarni     o’qitish     uslubiyati»,     «Pedagogika     tarixi»     va
«Pedagogik     amaliyot»     bilan     bir     katorda     «Pedagogik     mahorat     asoslari»ni
o’qitish   ham   bulgusi   mutaxassislarni   tayyorlashda,   o’qituvchining   malakasini
oshirishda  Milliy  dasto’rning  vazifalaridan  biridir.
     «Pedagogik  mahorat»  kursi  o’qituvchilarni  ilmiy – metodik  va  amaliy
jihatdan     tayyorlashni     maqsad     qilib     qo’yadi.     Uning     asosiy     yunalishlari:
pedagogik  ijodkorlik,  pedagogik  topkirlik,  pedagogik  muloqot,  o’qituvchining
professional  sifatlari,  o’qituvchi  nutki,  uning  o’quvchiga  har  tomonlama  ta‘sir
etish     mahorati,     pedagogik     texnika     hamda     o’qituvchining     tarbiyachilik
mahoratidan     iborat.     O’qituvchi     faoliyati     o’z     xususiyatiga     ko’ra     ijodiy
yunalishga  ega.  Shunga  ko’ra  ham  yukorida  sanab  ko’rsatilgan  yunalishlardan
tashkari,     o’qituvchining     o’quvchilarga     ta‘sir     etish     yullari,     usullari,     lektorlik
san‘ati  va  mahorati  kabi  masalalarni  ham  o’z  ichiga  oladi.
O'quv-tarbiya   ishlari   jarayonida   eng   yuksak   natijalarga   erishib,   faoliyatiing
yuksak   darajada   baholanishini   va   hamma   tomondan   tan   olinishini   istamaydigan
o’qituvchi   topilmasa   kerak.   Bunga   erishishini,   ana   shu   xil   orzuning   ushalishini
Xo'sh Pedagogik mahorat va tehnika nima? Uning mohiyati nimadan iborat? Unga
qanday   erishsa   bo'ladi?   Hozirgi   zamon   pedagogika   va   psixologiya   sohasidagi
adabiyotlarda   «Pedagogik   mahorat»   tushunchasiga   doir   turlicha   izohlarga   duch
kelamiz.   Bu   tushunchaning   mohiyatini   bir   muncha   to'laroq,   aniqroq   ta'rifi
«Pedagogak   endiklopediya»da   berilgan   deyish   mumkin.   Bizningcha,   boshqalarga
nisbatan bu ta'rif Pedagogik mahorat mazmunini va mohiyatini bir muncha to'g’ri
yoritadi:   “Tarbiya   berish   va   o'qitishda   yuqori   darajaga   erishish   va   uni   doimo
takomillashtirib   borish   imkoniyatini   ta'minlovchi   san'at   bo'lib,   bolaga   mehr qo’ygan va o'z kasbini sevgan har bir o'qituvchinnng qiladigan ishidir. O'z ishining
mohir ustasi  bo'lgan pedagog - bu yuksak darajada madaniyatli, o'z fanini chuqur
biladigan,   fanning   yoki   san'atning   tsgishli   sohalarini   yaxshi   tahlil   eta   olaadigan,
tarbiyalash   va   o'qitish   uglubiyotini   mukammal   egallagan   mutaxassisdir”.   Bu
ta'rifni   yaxshi   tushunib,   uning   ma'no   mohiyatini   tahlil   etadigan   bo'lsak,   ushbu
ta'rifda Pedagogik mahorat tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi masalalarni
ajratish   mumkin   bo'ladi:   Umumiy   madaniyatning   yuqori   darajasi,   bilimdonlik   va
aql-zakovatning yuksak ko'rsatkichi; O'zi o'qitayotgan faniga doir keng va chuqur
bilim; Pedagogika, umumiy, yosh va pedagogik-psixologiya kabi fanlar sohasidagi
bilimlar   bilan   qurollanganlik,   ulardan   o'qitish   va   tarbiyalash   ishlari   tajribasida
erkin   va   ustalik   bilan   foydalana   bilish;   O'quv-tarbiya   ishlari   metodikasini
mukammal egallaganlik.
Pedagogik   mahorat   mazmunida   quyidagi   o'zaro   bog’liq   bo'lgan   asosiy
qismlarini ajratish mumkin:
1.   Pedagogik insonparvarlik yo'nalishi;
2. Mutaxassislikka doir bilimlar;
3. Pedagogak qobiliyat;
4. Pedagogik texnika (ko’nikma-iqtidor)
O’qituvchilik   dunyodagi   eng   qadimgi   kasblardan   biridir.   Uiing   ijtimoiy
ahamiyati   hech   qachon   kamaymaydi,   so'nmaydi.   O’qituvchilik   kasbi   bir   qator
muhim talablarga javob berishi kerak.
Hozirgi   davrda,   biz   mustakil   O'zbekistonda   qurayotgan   demokratik   xuquqiy
davlatda   faoliyat   ko'rsatadigan   o'qituvchi   qanday   bo'lishi   kerak?   Hozirgi   zamon
o'qituvchisining   shaxsi   uchun   eng   muhim   asos   -   bu   insopparvarlik   yo'ialishidir.
O’qituvchi   juda   yuksak   darajada   umumiy   madaniyatga   ega   odam.   U   juda   ko'p
narsani bilishi kerak, hozirgi zamonda o'zi o’qiyotgan fan sohasidagi yutuqlardan,
yan   giliklardan   xabardor   bo'lishi,   o'z   o'quvchilarini   har   kuni   o'qishga   o'rgatib
borish uchun o'zi muntazam o'qib o'rganishi, o'z bilimini to'ldirib, chuqurlashtirib
borishi kerak.  Demak, o'qituvchi Pedagogik mahorat va tehnikaining asosi o'z ustida ishlab
borish – mustaqil o'qishdir.
«Pedagogik   mahorat»   fanining   predmetini   pedagogning   faoliyati   tashkil
etadi.   «Pedagogik   mahorat»   kursining   maqsadi   esa   -   mahoratli   pedagogni
tarbiyalashdan iborat. 
Pedagogik mahorat fanining vazifalari: 
-   tarbiyaning   mohiyatini   va   shaxsni   har   tomonlama   taraqqiy   ettirishda
tarbiyaning rolini ochib boradi; 
-   tarbiyaning   maqsadi,   mazmuni,   usullari,   uni   tashkil   etishdagi   shakllari
o'rtasidagi bog’lanishlarni ko'rsatadi; 
- shuningdek Pedagogik mahorat fani o'z taraqqiyoti davomida ta'lim-tarbiya
sohasidagi   tajribalarni   umumlashtiradi,   tarbiyaning   kelgusidagi   rivojlanish
istiqbollari yo'llarini yoritib beradi, tarbiyaviy ishlarning shakllarini ko'rsatadi. 
O'qituvchinnng   Pedagogik   mahorat   shunday   bir   malakalar   yig’indisidirki,   u
pedagogga tarbiyalanuvchilar  ko'rib va eshitib turgan narsalar  orqali  o'z fikrlarini
yetkazish imkonini beradi.
Pedagogik mahorat  tarkibiy qismlari:
1. Kasbiy bilim: A) Nazariy bilimlar, B) Amaliy bilimlar, C) Metodik bilimlar
2.   Pedagogik   qobiliyat:   A)   Didaktik   qobiliyat,   B)   Akademik   qobiliyat,   C)
Perseptiv qobiliyat, D) Suggestiv qobiliyat va h.k.
O`zbekiston Respublikasi istiqlolini ta`lim muassas alari halq ho`jaligini turli
sohalari uchun tayyorlayotgan kadrining kasbiy tayergarlik, aqli salohiyati  hamda
ijodiy   qobiliyati   belgilaydi   degan   g`oya   «Kadrlar   tayerlash   milliy   dasturi»nin
yaratilishi   uchun   asos   bo`ldi.   Mazkur   hujjat   Respublika   ta`lim   tizimida   amalga
oshirilayotgan   islohotlar   mazmunini   ochib   beruvchi   muhim   hujjatdir.   Unda
ta`limiy islohotlarning asosiy maqsadi «inson uchun har tamonlama o`yg`un kamol
topishi   va   farovonligi,   shaxs   manfaatlarini   ruebga   chiqarishning   sharoitini   va
ta`sirchan   mexanizmini   yaratish,   eski   rgan   tafakkur   va   ijtimoiy   xulq   atvorning
andozalarni   o`zgartirish»   dan   iborat   ekanligi   qayd   etib   o`tildi.   Dastur   kadrlar
tayerlash   milliy   modelini   ruebga   chiqarishni   har   tomonlama   kamol topgan,jamiyatda   turmushga   moslashgan,   ta`lim   va   kasb-hunar   dasturlarini   ongli
ravishda   tanlash   va   keyinchalik   puxta   o`zlashtirish   uchun   ijtimoiy-   siyosiy,
huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat,
davlat   va   oila   oldida   o`z   javobgarligini   xisyotadigan   fuqarolarni   nazarda   tutadi.
«Kadrlar   tayerlash   milliy   dasturi»   ning   maqsadi-   ta`lim   sohasini   tubdan   isloh
qilish,   uni   o`tmishdan   qolgan   mafkuraviy   qarashlar   va   sarqitlar   dan   to`la   holos
etish,   rivojlangan   demokratik   davlatlar   darajasida   yuksak   ma`naviy   va   ahloqiy
talabalarga   javob   beruvchi   yuqori   malakali   kadrlar   tayyorlash   milliy   tizimini
yaratishdan   iboratdir.   Ushbu   maqsadni   ruyobga   chiqarish   qo`yidagi   vazifalar   hal
etilishini talab etiladi: 
-ta`lim   va   kadrlar   tayyorlash   tizimini   jamiyatda   amalga   oshirayotgan
yangilanish,   rivojlangan   demokratik   huquqiy   davlat   qurulishi   jaraenlariga
moslashish. 
-Kadrlar   tayerlash   tizimi   muassaslarini   yuqori   malakali   mutaxassiislar   bilan
ta`minlash, pedagogik faoliyatining nufuzi va ijtimoiy maqomini ko`tarish: 
-Ta`lim oluvchilarni ma`naviy axloqiy tarbiyalashni ng va ma`rifiy ishlarning
samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish: 
- Ta`lim va kadrlar tayerlash, ta`lim mutaxassislar ini attestatsiyadan o`tkazish
va akkreditatsiya qilish sifatida baho berishning holis tizimini jori y etish: 
-   kadrlar   tayyorlash   sohasida   o`zaro   manfaatli   xalqaro   hamkorlikni
rivojlantirish va hokazolar. 
Zamonaviy   o`qituvchi   qiyofasida   qo`yidagi   fazilatlar   namayon   bo`la   olishi
kerak. 
1.   O`qituvchi   jamiyat   ijtimoiy   haetda   ruy   beraetgan   o`zgarishla   olib
borilaetgan   ijtimoiy   islohatlar   mohiyatini   chuqur   anglab   etishi   hamda   bu   borada
o`quvchilarga to`g`ri, asosli ma`lumotlarni berib borishi lozim. 
2.   Zamonaviy   o`qituvchi   ilm-fan,   texnika   va   texnologiya   yangiliklari   va
yutuqlaridan xabardor bo`lishi talab etiladi. 
3. O`qituvchi o`z mutaxassisligi  buyicha chuqur, puxta bilimga ega bo`lishi,
o`z o`stida tinimsiz izlanishi lozim.  4.   O`qituvchi   pedagogika   va   psixologiya   fanlari   asoslarini   puxta   bilish,
ta`lim-t   arbiya   jarayonida   o`quvchilarning   yosh   va   psixologik   xususiyatlarini
inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak. 
5.   O`qituvchi   ta`lim-tarbiya   jarayonida   eng   samarali   shakl,   metod   va
vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo`lmog`i lozim. 
6.   O`qituvchi   ijodkor   tashabbuskor   va   tashkilotchil   ik   qobiliyatiga   ega
bo`lishi shart. 
7.   O`qituvchi   yuksak   darajadagi   pedagogik   mahoratga,   chunonchi
kommunikativlik  laeqatiga,   ega  bo`lishi   pedagogik  texnika  (nutq,  yuz,  qo`l-oyoq,
va gavda harakatlari mimika, jism, patolimika) qonuniyatlarini chuqur o`zlashtirib
olishga erishishi lozim. 
8.   O`qituvchi   nutq   madaniyatiga   ega   bo`lishi   uning   nutqi   qo`yidagi
hususiyatlarni o`zida aks ettira olishi kerak. 
a) nutqning to`g`riligi. 
b) nutqning aniqligi. 
v) nutqning ifodaviyligi 
g) nutqning sofligi (uning turli sheva so`zlaridan holi bo`lib, faqat adabiy tilda
ifoda   etilishi)   jarayon   (muyayan   kasb   eki   soha   mutaxassis   likka   hos   so`zlar),
vorvarizm   (muayyan   millat   tilida   bayon   etilgan   nutqda   o`zga   millatlarg   a   hos
so`zlarga o`rinsiz qo`llanishi), vul`garizm (haqorat qilish, so`kishda qo`llaniladigan
so`zlar)   hamda   komtsilyarizm   (o`rni   bo`lmagan   vaziyatlarda   rasmiy   nutqlarda)
so`zlardan holi bo`lishi, o`qituvchi nutqi sodda, ravon va tushunarli bo`lishi kerak. 
d) nutqning ravonligi.
j)   nutqning   boyligi   (so`zlar,   maqolalar,matallar   hamda   ko`chirma   gaplardan
foydalana olish). 
9. O`qituvchi kiyinishi madaniyatiga (sodda, ozoda, bejirim, kiyinishi), ta`lim
tarbiya jarayonida o`qituvchining turli hil diqqatni tez jalb etuvchi bezaklar (oltin,
kumush   taqinchoqlardan   foydalanmasligi,   fasl,   esh,   gavda   tuzilishi,   yuz   qiyofasi,
hatto soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishi o`zlashtirishg a erishish)
ega bo`lishi.  10. O`qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o`rnak bo`la olishi lozim.
O`qituvchi   shaxsining   mazkur   talablarini   o`zida   aks   ettira   olgan   qiyofasi   uning
o`quvchilar,   hamkasblar   hamda   ota-onalar   o`rtasida   obro`   e`tabor   qozonishini
ta`minlaydi. 
Jamiyatning o'qituvchi oldiga qo'yadigan asosiy  talablari  quyidagilardir:
-   shaxsni       ma'naviy       va       ma'rifiy       tomondan       tarbiyalashning,       milliy
uyg’onish mafkurasining hamda  umuminsoniy  boyliklarning     mohiyatini bilish;
-   bolalarni   mustaqillik   g’oyalariga   sodiqlik   ruhida   tarbiyalashi,   o'z       Vatani
tabiatiga va oilasiga bo'lgan muhabbati;
- keng bilimga ega bo'lishi, turli bilimlardan xabardor bo'lishi;
-   yosh   va   pedagogik-psixologiya,   pedagogika,   psixologiya,   yoshlar
fiziologiyasi, maktab gigienasidan chuqur bilimlarga ega bo'lishi;
- o'zi dars beradigan fan bo'yicha  mustaqil bilimga ega bo'lib, o'z kasbi sohasi
bo'yicha   jahon   fanida   erishilgan   yangi   yutuq   va       kamchiliklardan     xabardor
bo'lishi;
- ta'lim-tarbiya metodikasini egallashi;
- o'z ishiga ijodiy yondashishi;
- pedagogik texnika (mantiq, nutq ta'limining ifodali vositalari va pedagogik
taktga ega bo'lishi;
-   o'z   bilimi   va   pedagogik   mahoratini   doimiyo   ravishda   oshirib   borshi   kabi
talablarga to'la javob bera olishga intalishi lozim va shart.
2. O’QITUVCHINING UMUMIY MADANIY SAVIYASI VA   QOBILIYATI.
O’qituvchining  shaxsiy  xusuiyatlari  va  mutaxassislikka doir  bilimlar:
          a).     G’oyaviy     sohada:       ilmiy     dunyoqarash     va     mustaxkam     e‘tikod,
extiyoj     va     axloqiy     zaruriyatlarni     chuqur     tushunish,     ijtimoiy     grajdanlik
burchini  anglash,  ijtimoiy – siyosiy  aktivlik ;
         b).   Professional – pedagogik   sohada   :   bolalarni   sevish   va   ular   bilan
ishlashga     qiziqish,     pedagogik     ishni     sevish,     psixo   –   pedagogik     ziyraklik     va ko’zatuvchanlik,  pedagogik  takt,  pedagogik  tasavvur,  tashkilotchilik  qobiliyati,
xaqqoniy   dilkashlik,   talabchanlik,   kat‘iylik   va   maksadga   intilish,   o’zini   tuta
bilish,  professional  layokatlilik ;
         v).   Bilish   soxasida:    ilmiy   eruditsiya,   ma‘naviy   extiyoj   va   qiziqish,
intellektual     qiziqish,     yangilikni     qo’llab   –   quvvatlash,     pedagogik     ma‘lumotni
oshirishga  intilish.
O’qituvchining     psi x ologo   –   pedagogik     tayyorgarligiga   kuyiladigan
talablar :
     a).  bilim  egallash  soxasida :  pedagogika  fanining  metodologik  asoslari
va     kategoriyalarini     bilish,     shaxsning     rivojlanishi     va     sotsial     shakllanishini
bilish,     ijtimoiy     tarbiyaning     moxiyati,     maksadi     va     vazifalari,     forma     va
metodlarini     tushunish,     bolalar     anatomiyasi     va     fiziologiyasiga     oid     bolalar
rivojlanishining     asosiy     qonuniyatlarini     bilish,     bolalar     jinsiy     va     gigienik
tarbiyasi,     nazariy,     tabiiy   –   ilmiy     asoslari,     bolalar     psihologiyasi     asoslari     va
qonuniyatlarini     bilish,     har     xil     yoshda     shaxsning     individual   -       psihologik
xususiyatlarini  bilish ;
      b).  kunikma  va  malakalar  xosil  qilish  soxasida:  pedagogik  vaziyatni
analiz   qilish,   pedagogik   jarayonni    rejalashtirish,   natijalarini    muljallay   olish,
sotsial – pedagogik  xodisalarning  amaldagi  holatini,  ularning  paydo  bo’lish  va
rivojlanish     sabablarini,     sharoiti     va     harakterini     analiz     kila     bilish,     baholay
bilish  kunikmasi,  o’quvchilarning  tarbiyalanganlik  va  jamoaning  rivojlanishini
aniklay   olish   kunikmasi,   ta‘lim    va   tarbiya   jarayonida   o’quvchilarda   uchray
olishi     mumkin     bo’lgan     qiyinchiliklar     va     xatolarni     ko’ra     bilish     kunikmasi,
anik    pedagogik     vazifalar     va    ularni     xal     kila     bilish     kunikmasi,     har     qanday
rejalashtirilgan     ishlarni     bajarishda     o’quvchilarning     javob     reaktsiyasini
oddindan  chamalay  olish  kunikmasi;
          v).     o’quv   –   tarbiya     jarayonini     rejalashtirish     va     amalga     oshirish
soxasida  :  o’quvchilarning  tarbiyalanganlik  va  bilim  darajasini  xisobga  olgan
holda    ta‘lim   – tarbiya   maksadga     muvofik   o’quv    materialini     tanlash   va   uni
analiz     va     sintez     kila     olish,     murakkab     matnlarni     va     o’quv     materiallarni o’zlashtira     olish     kunikmasi,     darsning     tashkiliy,     pedagogik     va     mantikiy   –
psihologik  to’zilishini  ijodiy  va  asosli  ko’ra  bilish  kunikmasi;
         g).   bolalar   faoliyati   turlarini,   pedagogik   imkoniyatlarini   aniklash   va
harakatga  keltirish  soxasida  :  tarbiyaviy  maksadga  muvofik  ayrim  o’quvchilar
va     jamoa     uchun     vazifalar     belgilash,     kuyilgan     maksad     asosida     ularning
tushunchasini     o’zgartira     olish     kunikmasi,     bolalarga     ta‘sir     o’tkazish     va
ularning     faoliyatiga     raxbarlik     qilish     kunikmasi,     ta‘lim   –   tarbiya     metod     va
usullarini     maksadga     muvofik     kullash,     o’quvchilar     xulqi     va     aktivligini
bashqarish,  bolalarning  tashki  ko’rinishi  va  kiliklaridan  uning  ruhiy  holatidagi
o’zgarishni     aniklash,     o’zini     xayolan     tarbiyalanuvchi     o’rniga     kuya     bilish,
ayrim   o’quvchilar   bilan,   o’quvchilarning   ota – onalari   bilan   aloka   qilish,   til
topa  bilish,  to’g’ri  muomala  kila  bilish  kunikmasi,  tarbiyalanuvchilarni  o’ziga
karata     olish,     ayrim     o’quvchilarga     nisbatan     munosabatini     o’zgartira     olish
kunikmasi,     sinfda     va     maktabda     sodir     bo’lgan     salbiy     munosabatlarning
sababini  topa  bilish  kunikmasi;
          d).     pedagogik     jarayonni     to’g’ri     uyushtirish     soxasida:     kuyilgan
pedagogik   vazifani   asosli    ravishda   o’zgartira   olish   kunikmasi,       o’quvchilar
o’rtasida     dustlik     va     urtoklikni     urnatish     kunikmasi,     o’quvchilarga     berilgan
topshirikni  nazorat  qilish  va  ishning  harakterini  o’zgartirib  turish  kunikmasi;
         e).   yakuniy   xisob,   olingan   natijalarni   baholash   va   yangi   pedagogik
vazifalarni     belgilash     soxasida     :       ta‘lim     va     tarbiya     metodlarini     kullashning
optimal     sharoitlarini     kullay     bilish,     pedagogik     tajribalarni     umumlashtirish,
bashqa     o’qituvchilar     tajribasini     analiz     kila     olish     va     uni     o’z     ishida     kullay
olish  kunikmasi.
          Maxsus     tayyorgarlikning     hajmi     va     mazmuni.   Ixtisosga     doir
bilimlar,     ilmiy     tadkikotga     doir     bilimlar,     fanning     nazariy     va     amaliy
ahamiyatini     tushunish,     fanning     xozirgi     darajasi     va     qonuniyatlari,     tarixi,
rivojlanishi     va     keyingi     yunalishlarini     bilish,     ilmiy   –   tadkikot     ishlaridan
daslabki  malakalar  xosil  qilish,  matematik  va  alfavit  kataloglaridan  foydalana
bilish.     Masalan,     matematika     fakulteti     bitiruvchi     talabalarining     maxsus tayyorgarligini  bilish  taxminan  quyidagi  bilimlarni  o’z  ichiga  olishi  mumkin.
Son     tushunchalarini     kengaytirish     aksiomatik     sxemasi,     algebrik     strukturalar,
nazariy  gruppali  algebrik  printsiplarni,  chizikli,  vektorli  fazo  tushunchasini  va
xokazo   Yoki,  o’zbek  tili  o’qituvchilarini  tayyorlashga  ham  bir  necha  talablar
kuyiladi.
          Ixtisosga   doir   metodik   tayyorgarlik   mazmuni.      Xozirgi   sharoitda
har     bir     o’qituvchi     o’zi     o’qiyotgan     premetini     o’qitishning     maksadi     va
vazifasini     bilishi,     amaldagi     maktab     dasturlari     va     o’quv     kullanmalarini     har
tomonlama  analiz  kila  olishi,  o’quvchilar  charchaganligini  tez  paykay  olishi,
ularni    bartaraf    qilish    yullarini    topishi,   didaktika    va   psihologiyaning   sunggi
yutuklariga     tayangan     holda     o’qitishning     optimal     variantlarini     tanlab     olishi,
o’zi  o’qiyotgan  fanga  oddiy  ko’rgazmali  ko’rollar  tayyorlay  olishi,  sinfdan  va
maktabdan  tashkari  ishlarni  qilishi  va  unga  raxbarlik  kila  olishi  kerak.
     Oddiy  kilib  aytganda,  nimani  o’qitish,  kancha  xajmda  o’qitish,  nima
uchun  o’qitish  va  qanday  usulda  o’qitish,  qanday  o’qitsa  yaxshi  natija  beradi
degan  savollarga  hamisha  javob  bera  olishi  shart. 
3. PEDAGOGIK   MAHORATNING   TARKIBIY   QISMLARI   VA   ULARNING
MOHIYATI.
Pedagogik   mahorat   -   bu   o’qituvchi   –   tarbiyachining   shunday      shaxsiy   
(bolajonligi,   xayrixohligi,   insonparvarligi,   mehribonligi   va   h.k.)   va      kasbiy   
(bilimdonligi,   zukkoligi,   fidoyiligi,   ijodkorligi,   eruditsiyasi   va   h.k.)   fazilatlarini
belgilaydigan   hususiyatki,   u   o’z   o’quv   fanini   chuqur   va   atroflicha   bilishida,
pedagogik   –   psihologik   va   metodik   tayyorgarligida,     talaba   –   yoshlarni   o’qitish,
tarbiyalash   va   rivojlantirishning   optimal   yo’llarini   izlab   topib,   amaliy   faoliyatga
qo’llashida namoyon bo’ladi.  
Pedagogik mahorat  - pedagogik jarayonda tarkib   topadi. Pedagogik jarayon
esa   kasbiy   va   shahsiy   tayyorgarlikni   yo’lga   qo’yib,   bo’lajak   mutahassisni
mehnatga, hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida
javob   beradigan   mutahassislarni   tayyorlashga   hizmat   qiladi.   SHuning   uchun,
pedagog   shahsiy   va   kasbiy   fazilatlar   egasi   bo’lishi   lozim.   Pedagogning   shahsiy fazilatlari   sirasiga   iymon   –   e’tiqodi,   dunyoqarashi,   ijtimoiy   ehtiyoj   va   faolligi,
odob   –   ahloqi,   fuqarolik   burchlarini   his   qilishi,   ma’naviyati,   dilkashligi,
talabchanligi,   qat’iyligi   va   maqsadga   intilishi,   insonparvarligi,   huquqiy
bilimdonligi   va   h.k.lar   kiradi.   Bular   o’qituvchiga   kasbiy   hususiyatlarni   o’zida
tarbiyalab borishga ko’maklashadi. 
Yuqorida   qayd   etib   o’tilgan   va   pedagogik   mahoratga   berilgan   ta’rif,   hamda
o’qituvchi-tarbiyachining   professiogrammasi   hususiyatlari   va   o’qituvchiga
qo’yiladigan   ijtimoiy–iqtisodiy,   siyosiy-madaniy   talablardan   kelib   chiqib
pedagogika   nazariyasi   pedagogik   mahoratni   quyidagi   asosiy   komponent   (tarkibiy
qism)lardan iborat bo’lishi lozimligini ifodalaydi. (1.1 jadvalga qarang).
Bularning   barchasi   hususiy   mohiyat-mazmun   kasb   etsada,   ular   yahlit   holda
o’qituvchi-tarbiyachi(pedagog)ning   kasbiy   malakalarining   mazmunini   ifodalaydi.
ero,  pedagogik tehnika –  o’qitish, ta’sir ko’rsatish, ta’lim tarbiya oluvchilarga o’z
his-tuyg’ulari,   bilimlari,   ahloqiy   fazilatlarini   uzatish   tehnologiyasini   ifodalasa,
pedagogik muomala  – o’qituvchi kasbiy faolligining bir ko’rinishi bo’lib, ta’lim -
tarbiyada shu jarayon ishtirokchilarining o’zaro ta’sir va hamkorligini aks ettiradi. 
Pedagogik   ijod   –   o’qituvchining   mahorat   pilapoyalaridan   ko’tarilishida
yaratuvchanlikni,   tashabbuskorlikni,   pedagogik   uddaburonlikni   va   tadbirkorlikka
eltuvchi   yo’lni,   bu   yo’ldagi   qiyinchiliklardan   qo’rqmaslikni   anglatadi.   O’z
navbatida   bu   sohada   o’qituvchining   pedagogik   qobiliyati   ham   muhim   ahamiyat
kasb   etadi.   C h unki   u   pedagogik   jarayonda   o’qituvchining   aqliy,   emotsional   –
irodaviy   jihatlarini,   tashkilotchiligini,   bilimdonligini   va   ularning   bir-biriga
bog’liqligini hamda yahlit bir butunlik kasb etishini ifodalaydi. 
Pedagogik   madaniyat   o’qituvchi-tarbiyachilik   burchi,   mas’uliyati,   qadr-
qimmati,   vijdoni,   ahloqiy   e’tiqodini   nazarda   tutib,   o’qituvchining   talabchanligi,
adolati, komilligi, rostgo’yligi, to’g’riligini anglatadi. Pedagogik mahorat tizimida
pedagogik   nazokat   ( takt )   –   o’qituvchining   pedagogik   maqsadga   muvofiq,
foydali, qimmatli harakatlarining o’lchovi, me’yori va ta’sir vositasining chegarasi
sifatida   harakterlanadi.   Pedagogik   mahoratning   qayd   qilingan   tarkibiy   qismlari
o’qituvchining   kasbiy   hususiyatlarini   boyitadi   va   uni   mohirlik   sari   etaklaydi   va o’qituvchi   -   tarbiyachida   pedagogik   mahorat   malakalarining   tarkib   topishiga
yordam beradi. Ammo, o’z kasbining mohir ustosi bo’lish uchun faqatgina ularga
tayanib, ish  tutish  kutilgan  natijani  bermasligi   mumkin.  Buning  uchun muntazam
ravishda pedagogik fikrlash, pedagogik o’ylash, pedagogik ish tutish lozim bo’ladi.
Bu   deganimiz,   o’z   faoliyatini   pedagogik   hodisalarni,   vaziyatlarni   tahlil   qilish,
ularning har bir bog’lanish joylarini anglashga intilish, kunlik natijalarni mustaqil
ravishda   tahlil   qilishi   va   yangi   ta’lim-tarbiyaga   doir     g’oyalarni   avvalgilari   bilan
taqqoslay   olishga   odatlanishi   ham   lozim   bo’ladi.   Asosiy   pedagogik-psihologik
muammolarni   topa   olish   ularni   hal   etishning   eng   qulay   yo’llarini   topish   ustida
o’ylash ham kerak.   
4.  O’QITUVCHI FAOLIYATINING ASOSIY YO’NALISHLARI.
Pedagogik     faoliyat .     Inson     faoliyatiga     xos     bo’lgan     xususiyatlar     uning
ongliligi     va     maqsadga     yo’naltirilganligidir.     Inson     faoliyati     oldindan
belgilangan     reja     asosida     tashkil     topgan,     davomli     va     muntazam     ravishda
amalga   oshiriladi.   Masalan,   uy   ko’rish,   xayvonlarni   parvarish   qilish,   o’quv
yurtini     tamomlash     va     bashqalar.     Bu     harakatlar     ma‘lum     yunaltirilgan     va
maksadga   karatilgan   motivlar   asosida   issik,   sovuq,   yogingarchilikdan   o’zini
ximoya   qilish   uchun   uy   ko’radi,   ma‘lum   bilim   va   huquqlarga   ega   bo’lish
uchun  o’quv  yurtlarini  tamomlaydi.
          Kishilarning     extiyoj     va     qiziqishlari     turli   –   tuman     bo’lganidek,     shu
extiyoj     va     qiziqishlarni     kondirishga     karatilgan     faoliyati     ham     xilma   –   xil
bo’ladi.  Ammo  bu  xilma – xillik  uchta  asosiy  to’rga  bulinadi: Mexnat; o’qish;
o’yin.
Mehnat - bu  moddiy  va  ma‘naviy  boyliklar  yaratishga  karatilgan  faoliyat
jarayonidir.     Ijtimoiy     mexnat     jarayonida     inson     xayvonlar     olamidan     ajralib
chikdi.     Mexnat     insoniyatning     yashashi     va     rivojlanishi,     shuningdek     har     bir
ayrim     shaxsning     psixik     kamol     topishi     uchun     muxim     vosita     buldi.     Inson
faoliyatidagi  mexnat  esa  akliy  va  jismoniy  mexnatdan  iborat. O’qish     --    mexnat    faoliyatiga    tayyorgarlikning   o’ziga    xos   boskichidir.
Faoliyat     turi     sifatida     u     o’ziga     xos     ijtimoiy     boylik     xisoblangan     bilimlarni
egallash,     muayyan     kunikma     va     malakalarni     xosil     qilishga     karatilgan.
Ukishning     mustakil     faoliyat     turi     bo’lib     ajralib     chikishi,     inson     mexnatining
tuxtovsiz   murakkablashib   borishi,   foydalanishi   uchun   chuqur   bilim,   kunikma
va     malakalar     talab     kilinadigan     tobora     murakkablashib     borayotgan     ishlab
chikarish  vositalarining  joriy  kilinishi  natijasida  sodir  bo’ladi.  Ukish  hamisha
iroda  kuchini,  zur  berib  ishlashni  va  kuch  sarflashni  talab  etadi.
Inson  faoliyatining  yana  bir  turi  bo’lgan   uyin   --  ana  shunday  yetakchi
faoliyat    turi   xisoblanadi.   Faqat    uyinda   va   uyin   orkali    bola   vokelikni,   shu
jumladan,     kishilarning     ijtimoiy     munosabatlarini,     xulqini,     xatti   –   harakatlarini
bilib  oladi.  
Har qanday faoliyatda bo’lgani singari, pedagogik faoliyatning ham bir nechta
tarkibiy   qismlari   mavjud.   Bular:   maqsad,   vosita,   ob’ekt,   sub’ekt.   Avvalo,
pedagogik faoliyat maqsadi o’ziga hosligi bilan ajralib turadi. Bular quyidagilar:
1. O’qituvchilik ishi maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni o’qituvchi
o’z mehnati yakuniy natijalarini  tanlashda  erkin emas, uning hatti–harakatlari har
tomonlama barkamol shahsni shakllantirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Pedagogik
faoliyat   avlodlar   o’rtasidagi   ijtimoiy   vorisiylikni   amalga   oshirish,   yoshlarni
mavjud   ijtimoiy   munosabatlar   bilan   bog’liq   insoniyat   ijtimoiy   tajribasini
egalashdagi tabiiy imkoniyatlarini yuzaga chiqari uchun hizmat qiladi.
Ammo   maqsaddan   kelib   chiqadigan   muayyan   vazifalarni   sharoitga   mos
ravishda   o’qituvchining   o’zi   belgilashi   kerak.   SHunday   qilib,   pedagogik   faoliyat
maqsadi  yakuniy   natijasiga  ko’ra   jamiyat   tomonidan  belgilanadigan   aniq  ijtimoiy
buyurtma   bo’lib,   uning   vazifalari   muayyan   pedagogik   vaziyatlarda   turlicha
belgilanadi.   Ana   shu   holatning   o’ziyoq   o’qituvchidan   ijodiy   yondoshuvni,
maqsadni ko’ra olish, uni muayyan sharoit bilan taqqoslay olishni talab etadi.
2.   O’qituvchi   faoliyati   har   doim   boshqa   faoliyat   orqali   boshqariladiga
faoliyatdir.   Bu   o’ziga   hos   meta–faoliyat   bo’lib,   o’quvchilarning   faoliyatiga   mos
etib quriladi. Jaloliddin   Rumiyning   ustoz   sifatidagi   faoliyati   bilan   bog’liq   yuqorida
keltirilgan misol ustoz – murabbiyning jazavaga tushish, baqirish bilan emas, balki
o’zini   tutish,   og’ir   –   vazmiylik,   kamtarlik   va   samimiyat,   qat’iyat   bilan   bergan
javobi,   tolibning   hatosini   darhol   tushunib   etishi   va   qilmishidan   qattiq   hijolat
bo’lishiga   va   majlisni   tashlab   chiqib   kelishgan   sabab   bo’ladi.   Ilm   tolibining   bu
tutgan   yo’li   uning   yuksak   darajasidagi   ongliligini   belgilamasada,   shu   hatti   –
harakatning   o’ziyoq   pedagogik   faoliyat   maqsadiga   tamon   birgalikda   qo’yilgan
qadamdir.   Binobarin,   pedagogik   faoliyat   maqsadining   o’ziga   hosligi   shundaki,   u
o’qituvchining   ham,   o’quvchining   ham   maqsadi   bo’lishi   kerak.   Meta   –
faoliyatning mohiyati ana shunda.
3.   Boshqa   kishi   faoliyatni   boshqarish   shuning   uchun   ham   murakkabki,
o’qituvchining   maqsadi   tarbiyalanuvchining   kelajagiga   qaratilgan   bo’ladi.   Bu
maqsad o’qituvchi uchun yaqin va tushunarlidir. U “Sen bilishing, bajara olishing
va   bajarishing   kerak”,   -   deya   talab   qiladi.   O’quvchi   esa   bugungi   kunning
quvonchiyu   tashvishlari   bilan   yashaydi,   kelajak   uning   uchun   juda   yiroq.
SH.A.Amonashvilli   bu   ziddiyatga   “tarbiya   fojiasining   asosi”   deb   baho   beradi.
O’qituvchi   ayni   zamonda   yashab   turib   kelajakni   barpo   etadi.   Bu   juda   murakkab
vazifa .
Buni   chuqur   anglagan   usta–pedagoglar   har   doim   o’z   faoliyati   logikasi
o’quvchi ehtiyojlariga tayanib quradilar. Masalan, SH.A.Amonashvilli o’z faoliyat
dasturini bola dasturiga yaqinlashtirishga intilgan. E.N.Ilina esa doimiy matnlardan
foydalanib, sinfdagi vaziyatga ta’sir o’tkazishga harakat qiladi.
Demak,   pedagogik   faoliyat   maqsadi   o’qituvchidan   jamiyatning   ijtimoiy
topshirig’iga   nisbatan   shahsan   qabul   qilish;   muayyan   hatti-haraktlarning   maqsad
va vazifasiga ijodiy yondoshish; o’quvchi qiziqishlarini hisobga olish va uni o’quv
faoliyati maqsadi sifatida takomillashtira olishni talab etadi.
Pedagogik faoliyat ob’ekti – bu inson, shakllanayotgan shahs ruhiy olamining
nozik   qirralari   –   aql,   hisiyot,   idora,   ishonch,   o’z-o’zini   anglash   demakdir.
Pedagogik faoliyat o’ektining o’ziga hosligi quyidagilarda namoyon bo’ladi: 1.   Inson   tabiatining   jonsiz   bir   bo’lagi:   emas,   balki   o’zining   takrorlanmas
shahsiy   hususiyatlariga   ega   bo’lgan,   atroflardagi   voqea–hodisalariga   nisbatan   o’z
tushunchalari   va   munosabatiga   ega   bo’lgan   (jonli)   aqlli   mavjudot.   U   pedagogik
jarayonning ishtirokchisi, uning o’z maqsadi, motivlari, o’iga hos hulq–atvori bor.
Binobarin, pedagogik faoliyat ob’ekti uning sub’ekti hamdir. CHunki u pedagogik
ta’sirga nisbatan har hil munosabat bilidirishi mumkin. Zero, bu ta’sirni u o’z ichki
dunyosi orqali qabul qiladi.
2. O’qituvchi muntazam o’zgarib, o’sib borayotgan inson bilan ishlaydi. Unga
nisbatan  qolipga  solingan,   stereotip  hatti–harakatlarni   qo’llab  bo’lmaydi.  Bu  juda
murakkab jarayon bo’lib, o’qituvchidan doimiy izlanishni talab etadi.
3. O’quvchiga faqat  pedagoglargina emas, balki  uni  o’rab turgan muhit  ham
turli   yo’nalishlarda   bevosita   ta’sir   ko’rsatadi.   SHuning   uchun   pedagogik   faoliyat
shu   ta’sirlarni   korrektsiyalashni,   ya’ni   tarbiyalash,   qayta   tarbiyalash   hamda
shahsning o’z–o’zini tarbiyalashini tashkil etishni ham ko’zda tutadi.
Umuman   zamonaviy   pedagogika   hamkorlik   pedagogikasi   bo’lib,   u
maktabdagi   munosabatlarni   erkinlashtirishga   yo’naltirilgan   va   o’quvchini
faollashtirishga,   uni   pedagogik   jarayonning   teng   huquqli   ishtirokchisiga
aylantirishga harakat qiladi.
Sub’ek   –   bu   tarbiyalanuvchiga   ta’sir   etuvchilar,   ya’ni   pedagog,   ota–onalar,
jamoa. O’quvchiga ta’sir o’tkazuvchi asosiy  vosita bu o’qituvchi, uning bilimi va
qobiliyati. Agar o’quvchilar o’qituvchi shahsini tushunmasa, uning bilimi va hulq–
atvoriga   nisbatan   tanqidiy   munosabatda   bo’lishsa,   uning   hatti–harakatlariga
qarshilik   ko’rsatadilar.   Haqiqiy   tarbiyachi   o’quvchi   shahsiga   ijobiy   ahloqiy   ta’sir
ko’rsatadi. Bu esa o’qituvchidan o’zini ahloqiy jihatdan muntazam takomillashtirib
borishni talab etadi.
Tarbiyaning   asosiy   vositalari   –   faoliyatining   turli   ko’rinishlari   bo’lib,
o’quvchilar unda bevosita ishtirok etadilar. Bular: mehnat, muloqot, o’qish, o’yin.
Masalan, taniqli pedagog A.S.Makorenko tarbiya tizimi markazida ijtimoiy mehnat
turgan. Buyuk mutasavvuf  olim  Bahovuddin Naqshband tarbiya tizimi  markazida
ham   mehnat,   hunar   turgan.   U   kishi   qo’lidan   hech   ish   kelmaydigan,   biror   hunari bo’lmagan   kishini   o’z   maktabiga   qabul   qilmaganlar.   Ba’zi   pedagoglar   ijodiy   ish
orqali o’quv tarbiya ishlarini tashkil etadilar.
Alalxusus,   biz   pedagogik   faoliyatni   pedagogik   mahoratning   doyasi   sifatida
birma   –   bir   tahlil   qilib   chiqdik.   Haqiqiy   o’qituvchi   maqsadni   aniq   belgilab,
sub’ektni   faollashtirib,   vositalarni   tanlab   turib   pedagogik   faoliyatning   bu
komponentlarini   boshqara   olish   lozimligini   chuqur   anglaydi.   Aynan   shu   o’rinda
biz pedagogik mahoratning mohiyatini anglay boshlaymiz. U bizning nazarimizda
muntazam   shakllantirib,   takomillashtirib   borilishi   lozim   bo’lgan   butun   bir   tizim
sifatida namoyon bo’ladi. 
PEDAGOGIK   BILIMLAR.   PEDAGOGIK   ZAKOVAT.   PEDAGOGIK   QOBILIYAT.
PEDAGOGIK TEXNIKA.
Pedagogik   mahoratni   biz   o’qituvchida   bo’lishi   lozim   bo’lgan   bir   qancha
shahsiy sifatlar majmuasi sifatida tushunamiz. Bu shahsiy sifatlar kasbiy faoliyatni
yuqori   saviyada   tashkil   etishga   imkon   beradi.   SHunday   muhim   sifatlarga   –
o’qituvchi   faoliyatining   insonparvarligi;   uning   kasbiy   bilimi;   pedagogik
qobiliyatlari va pedagogik teknikasini kiritish mumkin.
Shu   o’rinda   quyidagi   holatlarni   ta’kidlash   joiz:   birinchidan,   pedagogik
mahorat   shahs   ruhiyatidagi   o’z–o’zini   tashkil   etuvchi   tizim   bo’lib,   insonparvar
yo’nalganlik   bu   tizimning   asosiy   omili   bo’lib   hizmat   qiladi;   ikkinchidan   kasbiy
mahoratni   rivojlantirish   zaminida   (asosida)   o’qituvchi   hatti–haraktalarining   asl
mohiyati   asoslanganligi,   ongliligini   belgilaydigan   kasbiy   bilim   yotadi.
Yo’nalganlik va kasbiy bilim professional yuqori darajadagi faoliyatning “skelet”i
sanalanadi,   u   o’z–o’zini   tashkil   etuvchi   tizimning   yahlitligini   ta’minlaydi;
uchinchidan,   pedagogik   qobiliyatlar   mahoratning   shakllanishini   tezlashtiradigan
hamirturush   bo’lib   hisoblanadi;   to’rtinchidan,   bilim   va   qobiliyatga   tayanadigan
pedagogik   tehnika,   u   barcha   ta’sir   vositalarini   maqsad   bilan   bog’lashga   hizmat
qiladi,   shuningdek,   pedagogik   faoliyat   strukturasini   muvofiqlashtiradi.   SHunday
qilib,   pedagogik   mahorat   tizimining   to’rt   tarkibiy   qismi   ham   o’zaro   bog’liq.
Ularning   o’sishida   faqat   tashqi   ta’sirning   o’zigina   kifoya   emas,   ular   o’z–o’zini
rivojlantirishni   ham   talab   etadi.   O’z–o’zini   rivojlantirish   mahsus   bilim   va ko’nikmalarga   asoslanadi.   Muvaffaqiyatning   asosiy   sharti   –   bu   qobiliyatlar,
vositasi   esa   pedagogik   tehnikadir.   Endi   pedagogik   mahoratning   to’rt   elementi
to’g’risida batafsil to’htalamiz.
1.   O’qituvchi   shahsining   insonparvarligi.   Fikrlar   to’qnashuvi   va   o’z
pozitsiyasi uchun kurashni dramma deb hisoblasak, tarbiyachining butun, faoliyati
dramalardan iborat. Binobarin, mahorat  darajasi  qancha yuqori  bo’lsa, ziddiyatlar
ham   shunchalik   aniq  bo’ladi.  Chunki,   ijodkor   o’qituvchi   tomonidan  taklif   etilgan
tizimning yangiligi odatda, eskirgan qarashlarning qarshiligiga uchraydi.
“Shaxs   yo’nalganligi   nimalardan   iborat?”,   -   degan   savolga   psihologiya   fani
ideallar, qiziqishlar, qadriyatlar deb javob beradi.
Ko’raylikchi,   bu   dramaning   boshalanishi   emas mi ?   O’qituvchi   qanday   uy–
hayol bilan maktabga keladi?
“Qoidadon” o’qituvchi “dars o’tish”, dasturni bajarish hayoli bilan maktabga
kelyapti.   Uning   qiziqishi   45   daqiqa   mobaynida   o’zlashtirishi   lozim   bo’lagan
materiallarga qaratilgan.
Har   bir   o’qituvchi   shahsining   yo’nalganligi   turli   hil   bo’lib,   ularning   eng
asosiysi,   qimmatlilari   quyidagilardir:   1)   o’ziga   nisbatan   yo’nalganlik,   ya’ni   o’z–
o’ziga   ishonch,   “menda   bilimli,   talabchan,   haqiqiy   o’qituvchini   ko’rishsin”,   -
degan   istakning   mavjudligi;   2)   pedagogik   ta’sir   vositalariga   yo’lnalaganlik;   4)
pedagogik   faoliyat   maqsadiga   yo’nalganlik   –   insonparvar   strategiya,   faoliyat
ob’ekti va vositalariga nisbatan ijodiy yondashish.
Pedagog   uchun   korrektsiyalangan   barcha   turdagi   yo’nalishlar   bilan
yo’g’rilgan,   maqsadga   olib   boruvchi   asosiy   yo’nalish,   ya’ni   faoliyatni
insonparvarlashtirish   muhimroqdir.   Lekin   faqat   kelajak   oldidagi   mas’uliyatni   his
etish,   ongli   tirishqoqlik,   bolalarga   nisbatan   cheksiz   muhabbat   orqaligina
o’qituvchining   kasbiy   mahorati   shakllanadi:   ”Agar   o’qituvchi   ham   ishiga,   ham
bolalarga   nisbatan   muhabbatni   o’zida   mujasamlashtira   olsa”,   -   degan   edi
L.N.Tolstoy.
Insonparvarlik   yo’nalishi   yuqori   topshiriq   sifatida   uning   kundalik   ishidagi
muayyan   vazifalarni   belgilab   beradi.   Ikki   hil   vaziyatni   taqqoslab   ko’ramiz. Birinchi   kurs   talabasi   Ta’lim   markazi   muzeyiga   sayohat   olib   borayotib,   nima
uchun aynan shu muzey haqida bolalarga gapirib berishi kerakligini tushuntirishga
qiynaladi.   Mahoratli   usta   pedagog   esa   sayohatdan   ko’zlangan   bir   necha   vazifalar
hamohangligini   ko’ra   oladi,   ya’ni   o’z–o’zini   anglashga   etaklash,   pedagoglik
kasbini   egalashlaga   targ’ib   etish,   o’qituvchi   mehnatining   ichki   tomonlarini
ko’rsatish   va   shu   orqali   bu   mashaqqatli   kasb   egalariga   nisabatan   cheksiz   hurmat
hissini   uyg’onish   va   pirovard   natijada   o’quvchining   ijtimoiy   rivojlanishning
yanada yuqoriroq pilla poyasida tura olishiga ko’maklashish.
2. Kasbiy bilim.   Usta-mahoratli o’qituvchi kasbiy yo’nalganligining asosida
ikki narsa yotadi – o’zi dars beradigan predmeti bilan mashg’ulligi va bolalar bilan
muloqot   qilishga   ehtiyoji.  Pedagogik  mahoratning  fundamental  asosi  –  bu  kasbiy
bilimdir.   O’qituvchining   bilimi   bir   tomondan   fanga,   ikkinchi   tomondan   uni
o’zlashtiradigan o’quvchilarga qaratiladi. Kasbiy bilim mazmuni esa o’z predmeti
nazariyasi   va   metodikasini   pedagogika   va   psihologiyani   yahshi   bilish   bilan
belgilanadi.   Kasbiy   pedagogik   bilimning   o’ziga   hosligi   uning   kompleksligidir.   U
o’qituvchida   o’rganilayotgan   fanlarni   sintez   qila   olish   qobiliyatini   talab   etadi.
Sintezning   asosini   esa   pedagogik   topshiriqlarni   echish,   pedagogik   vaziyatlarni
tahlil   etish,   o’zaro   hamkorlik   vositalarini   tanlash   tashkil   etadi.   Har   bir   alohida
pedagogik topshiriqni hal etish jarayonida o’qituvchining pedagogik kasbiy bilimi
faollashadi va yagona tizim sifatida namoyon bo’ladi.
Kasbiy   bilimning   kompleksligi,   umumlashganligi   bilan   birga   uning   shahsiy
bo’yoqdorligi   ham   muhim   ahamiyatga   ega.   IX   sinfda   adabiyot   darsi   boryapti.
Yusuf   hos   Hojibning   ”Qutadg’u   bilig”   asari   hususidagi   o’z   fikrlari,   uning
tarjimalari   undagi   qahramonlar   haqida   ko’p   gapirildi.   O’quvchilar   ham   o’z
fikrlarini   bayon   qildilar.   Bu   suhbatni   olib   borayotgan   o’qituvchi   esa   biror   marta
ham   ”Menimcha”,   “Men   o’ylaymanki...”   degan   so’zlarni   aytmadi.   Fan,
madaniyatning butun zahirasi to’g’risidagi bilim o’qituvchining o’z qiziqishlari va
ideallari   bilan   boyitilsa,   uning   o’z   pozitsiyasi   sifatida   qabul   qilinadi.
O’qituvchining   mahorati   bilimlarni   insoniylashtirishda,   unga   ruh   bag’ishlashda namoyon bo’ladi. Zero, bilimlar shunchaki kitoblardan olingan ma’lumotday emas,
balki o’zining olamga munosabati tarzida etkazilishi lozim.
Lekin   pedagogik   mahoratni   egallash   kasbiy   bilimning   o’sish   darajasi   bilan
qat’iy   chegaralab   qo’yilmaydi.   Haqiqatdan   ham,   oliy   dargohda   a’lo   darajada
o’qiydigan talaba pedagogik amaliyotda muvaffaqiyatga erisha olmasligi mumkin.
CHunki   muvaffaqiyatli   faoliyatning   alohida   hususiyatlari,   kasbiy   ulg’ayishning
stimulyatori – qobiliyatlar mavjud.
3.   Padagogik   qobiliyatlar.   Demak   pedagogik   mahorat   tizimining   uchinchi
elementi   –   bu   pedagogik   qobliyatlardir.   Ular   pedagogik   faoliyat   samaradorligini
belgilaydigan   psihik   jarayonlarning   kechishini   ko’rsatadi.   Pedagogik   qobiliyatlar
tasnifi bir qancha tadqiqotlarda berilgan. 
Biz   shulardan   pedagogik   mahoratga   olib   boradigan   eng   asosiylarini
tanlashimiz   kerak.   Bu   borada   olib   borilagan   ilmiy   tadqiqotlarni   tahlil   etib,
qobiliyatlarning olti asosiy turini ajratdik.
1. Komunikativlik. Bu qobiliyat odamlar bilan muloqotga kirisha olish, ularga
nisbatan hayrihohlik bilan belgilanadi.
2. Pertseptiv qobiliyatlar. Bu kasbiy ziyraklik, empatiya, pedagogik intutsiya
bilan belgilanadi.
3. Shaxsiy muvozanat, ya’ni irodaviy ta’sir ko’rsata olish, mantiqiy to’htamga
kela olish qobiliyati.
4. Hissiy muvozanat, ya’ni o’zini boshqara olish qobiliyati.
5. Optimistik bashorat qila olish qobiliyati.
6. Ijodkorlik qobiliyati.
Kasbiy   tayyorgarlik   sur’ati,   bo’lg’usi   pedagog   pedagogik   faoliyat   shakl   va
usullarini   qanchalik   chuqur   va   puhta   egallaganligiga   qarab   uning   pedagogik
layoqatini bilish mumkin.
Fikrimizcha,   pedagogik   qobiliyatlarni   tekshirishni   komunikativlikdan,   ya’ni
muloqotdan boshlangan ma’qul. Umuman bu qobiliyat hammada ham bor, lekin u
turli   darajada   namoyon   bo’ladi.   Agar   o’qituvchida   komunikativlik   darajasi   past
bo’lsa, bu kasbiy faoliyat muhitining buzilishiga olib keladi, o’quvchi bilan o’zaro hamkorlik   qilishga   to’siqinlik   qiladi.   Demak,   siz   ko’pchilik   davrasida   bo’lish
ehtiyojini sezasizmi, shuni aniqlash kerak. Buni aniqlash uchun ko’pgina qiziqarli
metodikalardan foydalanish mumkin.
Kommunikativlik   faqat   muloqotga   kirisha   olish   bilan   emas,   balki   qurilgan
muloqotdan   qoniqish   hissi   bilan   ham   belgilanadi.   Bolalar   va   odamlar   bilan
muloqot jarayonida hayrihohlik va qanoatlanish ishchanlik hususiyatini saqlashga,
ijodiy kayfiyatni oshirishga yordam beradi.
O’qituvchining   til   topa   olish   qobiliyati   pertseptiv   qobiliyatlarning
rivojlanishiga   yordam   beradi.   Agar   o’qituvchi   ozgina   tashqi   belgisidan   ham
o’quvchining   ichki   his–tuyg’ularini   anglay   olmasa,   haqiqiy   diqqatdan   yuzaki
diqqatini ajrata olmasa, hatti–harakatlarning motivlarini tushunmasa, qanday qilib
aniq maqsadli bir qarorga kelishi mumkin.
Kuzatuvchanlik   qobiliyati   juda   murakkab   hususiyat.   U   faqat   eshita   olish   va
ko’ra olish bilangina belgilanmaydi. Kuzatuvchanlik qobiliyati bizning diqqatimiz
qaratilgan narsaga nisbatan ortiq qiziqish, aqlning intensiv faoliyati va ahborotlarni
qayta ishlay olishida ham namoyon bo’ladi. Biz nimani ko’rishni hohlasak, o’shani
ko’ramiz, haqiqiy qiziquvchanlik ana shundan boshlanadi. Kuzatish bu tahlil, ana
shu erdan idrok etilayotgan hodisalarni  tushunish uchun o’z-o’zimizga savol  bera
boshlaymiz.
Mahoratli   usta–pedagogning   insonni   tushuna   olish,   ya’ni   shahsiy   dinamizm
qobiliyati   bilan   o’zaro   bog’liqdir.   Dinamizm   yoki   shahsiy   muvazanat   –   bu
ishontirish   va   singdira   olish   qobiliyati,   turli   hil   ta’sir   ko’rsata   olishdagi   ichki
energiyadir.   Bunday   qobiliyatning   yorqin   namunasi   sifatida   novator   –
pedagoglarning   faoliyatini   misol   keltirish   mumkin.   Ularning   darslari   yorqin,
pozitsiyalari   tashabuskor(lik),   so’zlari   o’quvchi   ongiga   singib   bora   oladi.   Bu
qobiliyat mazmunini o’rganishning o’ziyoq unga ega bo’lish yo’llarini qo’rsatadi.
Shaxsiy   muvozanat   (dinamizm)   hissiy   muvoazanat   (ya’ni   ta’sir   doirasi,
yahshi  pedagogning  tortish maydoni)  qobiliyati  bilan bog’liqdir. O’zini  tuta olish
va o’zini boshqara olish hissiy muvozanatni yuzaga keltiradi, turli holatda o’zini va
vaziyatni boshqara olish imkonini beradi. Optimistik   bashorat   qila   olish   qobiliyati   boshqa   barcha   qobiliyatlar   bilan
birgalikda   barkamol   shahni   shakllantirishda,   jamiyat   uchun   foydali   kishilarni
tarbiyalashda   muhim   ahamiyatga   ega.   O’qituvchi     o’quvchiga   nisbatan   ”hech
qachon...”   degan   iborani   ishlatishga   haqqi   yo’q.   CHunki   o’quvchining   kelajagini
«”Sen   hech   qachon   odam   bo’lmaysan”,   deb   bashorat   qilib   bo’lmaydi.
O’qituvchining   bashorati   o’quvchini   ruhlashtirishi,   biror   bir   aniq   maqsadga
yo’naltirishi kerak.
5. Pedagogik tehnika.  Nihoyat pedagogik mahorat tizimining to’rtinchi
elementi – o’qituvchi hulq–atvorining tashkiliy shakli, ya’ni pedagogik
tehnikadir. Hatti-harakat usullarisiz bilim, yo’nalganlik va qobiliyat
yuqori natijalarga erishish uchun kafolat bermaydi. Pedagogik tehnika
ikki xil ko’nikmani – o’z–o’zini boshqara olish hamda pedagogik
topshiriqlarni hal etish jarayonida o’zaro hamkorlik qila olish
ko’nikmalarini mujassamlashtiradi. Brinchi guruh ko’nikmalariga o’z
gavdasini, his–tuyg’alarini, nutq tehnikasini boshqarish kirsa, ikkinchi
guruh ko’nikmalarga didaktik, tashkilotchilik, aloqaviy ta’sir tehnikasiga
oid ko’nikmalar kiradi. FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Asosiy adabiyotlar:
1. Хоliqоv А. Pеdаgоgik mаhоrаt (darslik). -T., 2011.
2. Аzizхodjаеvа   N.N.   Pеdаgоgik   texnologiya   va   pеdаgоgik   mаhоrаt   (o‘quv
qo‘llanma)   . –T., 2006.
3. Зиёмухаммедов   Б.   Педагогик   махорат   асослари.   (ўқув   қўлланма).     -Т.,
2009.
4. Боубекова   Г.Д.,   Холикова   Г.Т.,   Магзумова   Г.   Педагогичес k ое
мостерство. Учебное пособия. Т.: 2002 
Qo‘shimchа аdаbiyotlаr
1. Ibragimov   X.,   Yoldoshev   U.   va   boshqalar   Pеdаgоgik   psixologiya   (o‘quv
qo‘llanma)    .  -T., 2007. 
2. Оchilоv Mаllа.  Muаllim qаlb mе`mоri. – T., 2000. 
3. Pirmuhаmmеdоvа   M. Pеdаgоgik mаhоrаt аsоslаri.-T.: 2001. 
4. Kаrimоvа V. “Mustаqil fikrlаsh” mеtоdik qo‘llаnmа. -T.: - 2000 y. 
5. Hаmdаmоvа   M.   Yoshlаrning   intеllеktuаl   sаlоhiyatini   rivоjlаntirish
mехаnizmining pеdаgоgik-psiхоlоgik аsоslаri (uslubiy tаvsiyalаr), 2007. 
6. Tоlipоv   O‘.Q.,   Usmоnbоеvа   M.   Pеdаgоgik   tехnоlоgiyalаrning   tаtbiqiy
аsоslаri.-T.. 2006.

MAVZU: PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O’QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O’RNI 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni asosida o’qituvchi faoliyati mazmuniga qo’yiladigan talablar. 2. O’qituvchining umumiy madaniy saviyasi va qobiliyati. 3. Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari va ularning mohiyati. 4. O’qituvchi faoliyatining asosiy yo’nalishlari. 5. Pedagogik bilimlar. Pedagogik zakovat. Pedagogik qobiliyat. Pedagogik texnika.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING “TA’LIM TO’G’RISIDA”GI QONUNI ASOSIDA O’QITUVCHI FAOLIYATI MAZMUNIGA QO’YILADIGAN TALABLAR . Pedagogik mahorat haqida tushuncha. Oliy o’quv yurtlarida ixtisos tayyorlash tizimida «Pedagogik mahorat» ko’rsini o’qitish maksadga muvofik bo’lib koldi. «Pedagogika nazariyasi», «Maktabda tarbiyaviy ishlar metodikasi», «Fanlarni o’qitish uslubiyati», «Pedagogika tarixi» va «Pedagogik amaliyot» bilan bir katorda «Pedagogik mahorat asoslari»ni o’qitish ham bulgusi mutaxassislarni tayyorlashda, o’qituvchining malakasini oshirishda Milliy dasto’rning vazifalaridan biridir. «Pedagogik mahorat» kursi o’qituvchilarni ilmiy – metodik va amaliy jihatdan tayyorlashni maqsad qilib qo’yadi. Uning asosiy yunalishlari: pedagogik ijodkorlik, pedagogik topkirlik, pedagogik muloqot, o’qituvchining professional sifatlari, o’qituvchi nutki, uning o’quvchiga har tomonlama ta‘sir etish mahorati, pedagogik texnika hamda o’qituvchining tarbiyachilik mahoratidan iborat. O’qituvchi faoliyati o’z xususiyatiga ko’ra ijodiy yunalishga ega. Shunga ko’ra ham yukorida sanab ko’rsatilgan yunalishlardan tashkari, o’qituvchining o’quvchilarga ta‘sir etish yullari, usullari, lektorlik san‘ati va mahorati kabi masalalarni ham o’z ichiga oladi. O'quv-tarbiya ishlari jarayonida eng yuksak natijalarga erishib, faoliyatiing yuksak darajada baholanishini va hamma tomondan tan olinishini istamaydigan o’qituvchi topilmasa kerak. Bunga erishishini, ana shu xil orzuning ushalishini Xo'sh Pedagogik mahorat va tehnika nima? Uning mohiyati nimadan iborat? Unga qanday erishsa bo'ladi? Hozirgi zamon pedagogika va psixologiya sohasidagi adabiyotlarda «Pedagogik mahorat» tushunchasiga doir turlicha izohlarga duch kelamiz. Bu tushunchaning mohiyatini bir muncha to'laroq, aniqroq ta'rifi «Pedagogak endiklopediya»da berilgan deyish mumkin. Bizningcha, boshqalarga nisbatan bu ta'rif Pedagogik mahorat mazmunini va mohiyatini bir muncha to'g’ri yoritadi: “Tarbiya berish va o'qitishda yuqori darajaga erishish va uni doimo takomillashtirib borish imkoniyatini ta'minlovchi san'at bo'lib, bolaga mehr

qo’ygan va o'z kasbini sevgan har bir o'qituvchinnng qiladigan ishidir. O'z ishining mohir ustasi bo'lgan pedagog - bu yuksak darajada madaniyatli, o'z fanini chuqur biladigan, fanning yoki san'atning tsgishli sohalarini yaxshi tahlil eta olaadigan, tarbiyalash va o'qitish uglubiyotini mukammal egallagan mutaxassisdir”. Bu ta'rifni yaxshi tushunib, uning ma'no mohiyatini tahlil etadigan bo'lsak, ushbu ta'rifda Pedagogik mahorat tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi masalalarni ajratish mumkin bo'ladi: Umumiy madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va aql-zakovatning yuksak ko'rsatkichi; O'zi o'qitayotgan faniga doir keng va chuqur bilim; Pedagogika, umumiy, yosh va pedagogik-psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlar bilan qurollanganlik, ulardan o'qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida erkin va ustalik bilan foydalana bilish; O'quv-tarbiya ishlari metodikasini mukammal egallaganlik. Pedagogik mahorat mazmunida quyidagi o'zaro bog’liq bo'lgan asosiy qismlarini ajratish mumkin: 1. Pedagogik insonparvarlik yo'nalishi; 2. Mutaxassislikka doir bilimlar; 3. Pedagogak qobiliyat; 4. Pedagogik texnika (ko’nikma-iqtidor) O’qituvchilik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uiing ijtimoiy ahamiyati hech qachon kamaymaydi, so'nmaydi. O’qituvchilik kasbi bir qator muhim talablarga javob berishi kerak. Hozirgi davrda, biz mustakil O'zbekistonda qurayotgan demokratik xuquqiy davlatda faoliyat ko'rsatadigan o'qituvchi qanday bo'lishi kerak? Hozirgi zamon o'qituvchisining shaxsi uchun eng muhim asos - bu insopparvarlik yo'ialishidir. O’qituvchi juda yuksak darajada umumiy madaniyatga ega odam. U juda ko'p narsani bilishi kerak, hozirgi zamonda o'zi o’qiyotgan fan sohasidagi yutuqlardan, yan giliklardan xabardor bo'lishi, o'z o'quvchilarini har kuni o'qishga o'rgatib borish uchun o'zi muntazam o'qib o'rganishi, o'z bilimini to'ldirib, chuqurlashtirib borishi kerak.

Demak, o'qituvchi Pedagogik mahorat va tehnikaining asosi o'z ustida ishlab borish – mustaqil o'qishdir. «Pedagogik mahorat» fanining predmetini pedagogning faoliyati tashkil etadi. «Pedagogik mahorat» kursining maqsadi esa - mahoratli pedagogni tarbiyalashdan iborat. Pedagogik mahorat fanining vazifalari: - tarbiyaning mohiyatini va shaxsni har tomonlama taraqqiy ettirishda tarbiyaning rolini ochib boradi; - tarbiyaning maqsadi, mazmuni, usullari, uni tashkil etishdagi shakllari o'rtasidagi bog’lanishlarni ko'rsatadi; - shuningdek Pedagogik mahorat fani o'z taraqqiyoti davomida ta'lim-tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi rivojlanish istiqbollari yo'llarini yoritib beradi, tarbiyaviy ishlarning shakllarini ko'rsatadi. O'qituvchinnng Pedagogik mahorat shunday bir malakalar yig’indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar ko'rib va eshitib turgan narsalar orqali o'z fikrlarini yetkazish imkonini beradi. Pedagogik mahorat tarkibiy qismlari: 1. Kasbiy bilim: A) Nazariy bilimlar, B) Amaliy bilimlar, C) Metodik bilimlar 2. Pedagogik qobiliyat: A) Didaktik qobiliyat, B) Akademik qobiliyat, C) Perseptiv qobiliyat, D) Suggestiv qobiliyat va h.k. O`zbekiston Respublikasi istiqlolini ta`lim muassas alari halq ho`jaligini turli sohalari uchun tayyorlayotgan kadrining kasbiy tayergarlik, aqli salohiyati hamda ijodiy qobiliyati belgilaydi degan g`oya «Kadrlar tayerlash milliy dasturi»nin yaratilishi uchun asos bo`ldi. Mazkur hujjat Respublika ta`lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar mazmunini ochib beruvchi muhim hujjatdir. Unda ta`limiy islohotlarning asosiy maqsadi «inson uchun har tamonlama o`yg`un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ruebga chiqarishning sharoitini va ta`sirchan mexanizmini yaratish, eski rgan tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning andozalarni o`zgartirish» dan iborat ekanligi qayd etib o`tildi. Dastur kadrlar tayerlash milliy modelini ruebga chiqarishni har tomonlama kamol

topgan,jamiyatda turmushga moslashgan, ta`lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o`zlashtirish uchun ijtimoiy- siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat, davlat va oila oldida o`z javobgarligini xisyotadigan fuqarolarni nazarda tutadi. «Kadrlar tayerlash milliy dasturi» ning maqsadi- ta`lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o`tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlar dan to`la holos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma`naviy va ahloqiy talabalarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdan iboratdir. Ushbu maqsadni ruyobga chiqarish qo`yidagi vazifalar hal etilishini talab etiladi: -ta`lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirayotgan yangilanish, rivojlangan demokratik huquqiy davlat qurulishi jaraenlariga moslashish. -Kadrlar tayerlash tizimi muassaslarini yuqori malakali mutaxassiislar bilan ta`minlash, pedagogik faoliyatining nufuzi va ijtimoiy maqomini ko`tarish: -Ta`lim oluvchilarni ma`naviy axloqiy tarbiyalashni ng va ma`rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish: - Ta`lim va kadrlar tayerlash, ta`lim mutaxassislar ini attestatsiyadan o`tkazish va akkreditatsiya qilish sifatida baho berishning holis tizimini jori y etish: - kadrlar tayyorlash sohasida o`zaro manfaatli xalqaro hamkorlikni rivojlantirish va hokazolar. Zamonaviy o`qituvchi qiyofasida qo`yidagi fazilatlar namayon bo`la olishi kerak. 1. O`qituvchi jamiyat ijtimoiy haetda ruy beraetgan o`zgarishla olib borilaetgan ijtimoiy islohatlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada o`quvchilarga to`g`ri, asosli ma`lumotlarni berib borishi lozim. 2. Zamonaviy o`qituvchi ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo`lishi talab etiladi. 3. O`qituvchi o`z mutaxassisligi buyicha chuqur, puxta bilimga ega bo`lishi, o`z o`stida tinimsiz izlanishi lozim.