PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O’QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O’RNI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

41.0478515625 KB

Скачать

MAVZU: PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING
O’QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O’RNI
1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni asosida
o’qituvchi faoliyati mazmuniga qo’yiladigan talablar.
2. O’qituvchining umumiy madaniy saviyasi va qobiliyati.
3. Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari va ularning mohiyati.
4. O’qituvchi faoliyatining asosiy yo’nalishlari.
5. Pedagogik bilimlar. Pedagogik zakovat. Pedagogik qobiliyat.
Pedagogik texnika.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING “TA’LIM TO’G’RISIDA”GI
QONUNI ASOSIDA O’QITUVCHI FAOLIYATI MAZMUNIGA QO’YILADIGAN
TALABLAR .
Pedagogik mahorat haqida tushuncha. Oliy o’quv yurtlarida ixtisos
tayyorlash tizimida «Pedagogik mahorat» ko’rsini o’qitish maksadga muvofik
bo’lib koldi. «Pedagogika nazariyasi», «Maktabda tarbiyaviy ishlar
metodikasi», «Fanlarni o’qitish uslubiyati», «Pedagogika tarixi» va
«Pedagogik amaliyot» bilan bir katorda «Pedagogik mahorat asoslari»ni
o’qitish ham bulgusi mutaxassislarni tayyorlashda, o’qituvchining malakasini
oshirishda Milliy dasto’rning vazifalaridan biridir.
«Pedagogik mahorat» kursi o’qituvchilarni ilmiy – metodik va amaliy
jihatdan tayyorlashni maqsad qilib qo’yadi. Uning asosiy yunalishlari:
pedagogik ijodkorlik, pedagogik topkirlik, pedagogik muloqot, o’qituvchining
professional sifatlari, o’qituvchi nutki, uning o’quvchiga har tomonlama ta‘sir
etish mahorati, pedagogik texnika hamda o’qituvchining tarbiyachilik
mahoratidan iborat. O’qituvchi faoliyati o’z xususiyatiga ko’ra ijodiy
yunalishga ega. Shunga ko’ra ham yukorida sanab ko’rsatilgan yunalishlardan
tashkari, o’qituvchining o’quvchilarga ta‘sir etish yullari, usullari, lektorlik
san‘ati va mahorati kabi masalalarni ham o’z ichiga oladi.
O'quv-tarbiya ishlari jarayonida eng yuksak natijalarga erishib, faoliyatiing
yuksak darajada baholanishini va hamma tomondan tan olinishini istamaydigan
o’qituvchi topilmasa kerak. Bunga erishishini, ana shu xil orzuning ushalishini
Xo'sh Pedagogik mahorat va tehnika nima? Uning mohiyati nimadan iborat? Unga
qanday erishsa bo'ladi? Hozirgi zamon pedagogika va psixologiya sohasidagi
adabiyotlarda «Pedagogik mahorat» tushunchasiga doir turlicha izohlarga duch
kelamiz. Bu tushunchaning mohiyatini bir muncha to'laroq, aniqroq ta'rifi
«Pedagogak endiklopediya»da berilgan deyish mumkin. Bizningcha, boshqalarga
nisbatan bu ta'rif Pedagogik mahorat mazmunini va mohiyatini bir muncha to'g’ri
yoritadi: “Tarbiya berish va o'qitishda yuqori darajaga erishish va uni doimo
takomillashtirib borish imkoniyatini ta'minlovchi san'at bo'lib, bolaga mehr

qo’ygan va o'z kasbini sevgan har bir o'qituvchinnng qiladigan ishidir. O'z ishining
mohir ustasi bo'lgan pedagog - bu yuksak darajada madaniyatli, o'z fanini chuqur
biladigan, fanning yoki san'atning tsgishli sohalarini yaxshi tahlil eta olaadigan,
tarbiyalash va o'qitish uglubiyotini mukammal egallagan mutaxassisdir”. Bu
ta'rifni yaxshi tushunib, uning ma'no mohiyatini tahlil etadigan bo'lsak, ushbu
ta'rifda Pedagogik mahorat tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi masalalarni
ajratish mumkin bo'ladi: Umumiy madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va
aql-zakovatning yuksak ko'rsatkichi; O'zi o'qitayotgan faniga doir keng va chuqur
bilim; Pedagogika, umumiy, yosh va pedagogik-psixologiya kabi fanlar sohasidagi
bilimlar bilan qurollanganlik, ulardan o'qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida
erkin va ustalik bilan foydalana bilish; O'quv-tarbiya ishlari metodikasini
mukammal egallaganlik.
Pedagogik mahorat mazmunida quyidagi o'zaro bog’liq bo'lgan asosiy
qismlarini ajratish mumkin:
1. Pedagogik insonparvarlik yo'nalishi;
2. Mutaxassislikka doir bilimlar;
3. Pedagogak qobiliyat;
4. Pedagogik texnika (ko’nikma-iqtidor)
O’qituvchilik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uiing ijtimoiy
ahamiyati hech qachon kamaymaydi, so'nmaydi. O’qituvchilik kasbi bir qator
muhim talablarga javob berishi kerak.
Hozirgi davrda, biz mustakil O'zbekistonda qurayotgan demokratik xuquqiy
davlatda faoliyat ko'rsatadigan o'qituvchi qanday bo'lishi kerak? Hozirgi zamon
o'qituvchisining shaxsi uchun eng muhim asos - bu insopparvarlik yo'ialishidir.
O’qituvchi juda yuksak darajada umumiy madaniyatga ega odam. U juda ko'p
narsani bilishi kerak, hozirgi zamonda o'zi o’qiyotgan fan sohasidagi yutuqlardan,
yan giliklardan xabardor bo'lishi, o'z o'quvchilarini har kuni o'qishga o'rgatib
borish uchun o'zi muntazam o'qib o'rganishi, o'z bilimini to'ldirib, chuqurlashtirib
borishi kerak.

Demak, o'qituvchi Pedagogik mahorat va tehnikaining asosi o'z ustida ishlab
borish – mustaqil o'qishdir.
«Pedagogik mahorat» fanining predmetini pedagogning faoliyati tashkil
etadi. «Pedagogik mahorat» kursining maqsadi esa - mahoratli pedagogni
tarbiyalashdan iborat.
Pedagogik mahorat fanining vazifalari:
- tarbiyaning mohiyatini va shaxsni har tomonlama taraqqiy ettirishda
tarbiyaning rolini ochib boradi;
- tarbiyaning maqsadi, mazmuni, usullari, uni tashkil etishdagi shakllari
o'rtasidagi bog’lanishlarni ko'rsatadi;
- shuningdek Pedagogik mahorat fani o'z taraqqiyoti davomida ta'lim-tarbiya
sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi rivojlanish
istiqbollari yo'llarini yoritib beradi, tarbiyaviy ishlarning shakllarini ko'rsatadi.
O'qituvchinnng Pedagogik mahorat shunday bir malakalar yig’indisidirki, u
pedagogga tarbiyalanuvchilar ko'rib va eshitib turgan narsalar orqali o'z fikrlarini
yetkazish imkonini beradi.
Pedagogik mahorat tarkibiy qismlari:
1. Kasbiy bilim: A) Nazariy bilimlar, B) Amaliy bilimlar, C) Metodik bilimlar
2. Pedagogik qobiliyat: A) Didaktik qobiliyat, B) Akademik qobiliyat, C)
Perseptiv qobiliyat, D) Suggestiv qobiliyat va h.k.
O`zbekiston Respublikasi istiqlolini ta`lim muassas alari halq ho`jaligini turli
sohalari uchun tayyorlayotgan kadrining kasbiy tayergarlik, aqli salohiyati hamda
ijodiy qobiliyati belgilaydi degan g`oya «Kadrlar tayerlash milliy dasturi»nin
yaratilishi uchun asos bo`ldi. Mazkur hujjat Respublika ta`lim tizimida amalga
oshirilayotgan islohotlar mazmunini ochib beruvchi muhim hujjatdir. Unda
ta`limiy islohotlarning asosiy maqsadi «inson uchun har tamonlama o`yg`un kamol
topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ruebga chiqarishning sharoitini va
ta`sirchan mexanizmini yaratish, eski rgan tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning
andozalarni o`zgartirish» dan iborat ekanligi qayd etib o`tildi. Dastur kadrlar
tayerlash milliy modelini ruebga chiqarishni har tomonlama kamol

topgan,jamiyatda turmushga moslashgan, ta`lim va kasb-hunar dasturlarini ongli
ravishda tanlash va keyinchalik puxta o`zlashtirish uchun ijtimoiy- siyosiy,
huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat,
davlat va oila oldida o`z javobgarligini xisyotadigan fuqarolarni nazarda tutadi.
«Kadrlar tayerlash milliy dasturi» ning maqsadi- ta`lim sohasini tubdan isloh
qilish, uni o`tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlar dan to`la holos
etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma`naviy va ahloqiy
talabalarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini
yaratishdan iboratdir. Ushbu maqsadni ruyobga chiqarish qo`yidagi vazifalar hal
etilishini talab etiladi:
-ta`lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirayotgan
yangilanish, rivojlangan demokratik huquqiy davlat qurulishi jaraenlariga
moslashish.
-Kadrlar tayerlash tizimi muassaslarini yuqori malakali mutaxassiislar bilan
ta`minlash, pedagogik faoliyatining nufuzi va ijtimoiy maqomini ko`tarish:
-Ta`lim oluvchilarni ma`naviy axloqiy tarbiyalashni ng va ma`rifiy ishlarning
samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish:
- Ta`lim va kadrlar tayerlash, ta`lim mutaxassislar ini attestatsiyadan o`tkazish
va akkreditatsiya qilish sifatida baho berishning holis tizimini jori y etish:
- kadrlar tayyorlash sohasida o`zaro manfaatli xalqaro hamkorlikni
rivojlantirish va hokazolar.
Zamonaviy o`qituvchi qiyofasida qo`yidagi fazilatlar namayon bo`la olishi
kerak.
1. O`qituvchi jamiyat ijtimoiy haetda ruy beraetgan o`zgarishla olib
borilaetgan ijtimoiy islohatlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada
o`quvchilarga to`g`ri, asosli ma`lumotlarni berib borishi lozim.
2. Zamonaviy o`qituvchi ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va
yutuqlaridan xabardor bo`lishi talab etiladi.
3. O`qituvchi o`z mutaxassisligi buyicha chuqur, puxta bilimga ega bo`lishi,
o`z o`stida tinimsiz izlanishi lozim.

4. O`qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish,
ta`lim-t arbiya jarayonida o`quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini
inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak.
5. O`qituvchi ta`lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va
vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo`lmog`i lozim.
6. O`qituvchi ijodkor tashabbuskor va tashkilotchil ik qobiliyatiga ega
bo`lishi shart.
7. O`qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahoratga, chunonchi
kommunikativlik laeqatiga, ega bo`lishi pedagogik texnika (nutq, yuz, qo`l-oyoq,
va gavda harakatlari mimika, jism, patolimika) qonuniyatlarini chuqur o`zlashtirib
olishga erishishi lozim.
8. O`qituvchi nutq madaniyatiga ega bo`lishi uning nutqi qo`yidagi
hususiyatlarni o`zida aks ettira olishi kerak.
a) nutqning to`g`riligi.
b) nutqning aniqligi.
v) nutqning ifodaviyligi
g) nutqning sofligi (uning turli sheva so`zlaridan holi bo`lib, faqat adabiy tilda
ifoda etilishi) jarayon (muyayan kasb eki soha mutaxassis likka hos so`zlar),
vorvarizm (muayyan millat tilida bayon etilgan nutqda o`zga millatlarg a hos
so`zlarga o`rinsiz qo`llanishi), vul`garizm (haqorat qilish, so`kishda qo`llaniladigan
so`zlar) hamda komtsilyarizm (o`rni bo`lmagan vaziyatlarda rasmiy nutqlarda)
so`zlardan holi bo`lishi, o`qituvchi nutqi sodda, ravon va tushunarli bo`lishi kerak.
d) nutqning ravonligi.
j) nutqning boyligi (so`zlar, maqolalar,matallar hamda ko`chirma gaplardan
foydalana olish).
9. O`qituvchi kiyinishi madaniyatiga (sodda, ozoda, bejirim, kiyinishi), ta`lim
tarbiya jarayonida o`qituvchining turli hil diqqatni tez jalb etuvchi bezaklar (oltin,
kumush taqinchoqlardan foydalanmasligi, fasl, esh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi,
hatto soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishi o`zlashtirishg a erishish)
ega bo`lishi.

10. O`qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o`rnak bo`la olishi lozim.
O`qituvchi shaxsining mazkur talablarini o`zida aks ettira olgan qiyofasi uning
o`quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o`rtasida obro` e`tabor qozonishini
ta`minlaydi.
Jamiyatning o'qituvchi oldiga qo'yadigan asosiy talablari quyidagilardir:
- shaxsni ma'naviy va ma'rifiy tomondan tarbiyalashning, milliy
uyg’onish mafkurasining hamda umuminsoniy boyliklarning mohiyatini bilish;
- bolalarni mustaqillik g’oyalariga sodiqlik ruhida tarbiyalashi, o'z Vatani
tabiatiga va oilasiga bo'lgan muhabbati;
- keng bilimga ega bo'lishi, turli bilimlardan xabardor bo'lishi;
- yosh va pedagogik-psixologiya, pedagogika, psixologiya, yoshlar
fiziologiyasi, maktab gigienasidan chuqur bilimlarga ega bo'lishi;
- o'zi dars beradigan fan bo'yicha mustaqil bilimga ega bo'lib, o'z kasbi sohasi
bo'yicha jahon fanida erishilgan yangi yutuq va kamchiliklardan xabardor
bo'lishi;
- ta'lim-tarbiya metodikasini egallashi;
- o'z ishiga ijodiy yondashishi;
- pedagogik texnika (mantiq, nutq ta'limining ifodali vositalari va pedagogik
taktga ega bo'lishi;
- o'z bilimi va pedagogik mahoratini doimiyo ravishda oshirib borshi kabi
talablarga to'la javob bera olishga intalishi lozim va shart.
2. O’QITUVCHINING UMUMIY MADANIY SAVIYASI VA QOBILIYATI.
O’qituvchining shaxsiy xusuiyatlari va mutaxassislikka doir bilimlar:
a). G’oyaviy sohada: ilmiy dunyoqarash va mustaxkam e‘tikod,
extiyoj va axloqiy zaruriyatlarni chuqur tushunish, ijtimoiy grajdanlik
burchini anglash, ijtimoiy – siyosiy aktivlik ;
b). Professional – pedagogik sohada : bolalarni sevish va ular bilan
ishlashga qiziqish, pedagogik ishni sevish, psixo – pedagogik ziyraklik va

ko’zatuvchanlik, pedagogik takt, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyati,
xaqqoniy dilkashlik, talabchanlik, kat‘iylik va maksadga intilish, o’zini tuta
bilish, professional layokatlilik ;
v). Bilish soxasida: ilmiy eruditsiya, ma‘naviy extiyoj va qiziqish,
intellektual qiziqish, yangilikni qo’llab – quvvatlash, pedagogik ma‘lumotni
oshirishga intilish.
O’qituvchining psi x ologo – pedagogik tayyorgarligiga kuyiladigan
talablar :
a). bilim egallash soxasida : pedagogika fanining metodologik asoslari
va kategoriyalarini bilish, shaxsning rivojlanishi va sotsial shakllanishini
bilish, ijtimoiy tarbiyaning moxiyati, maksadi va vazifalari, forma va
metodlarini tushunish, bolalar anatomiyasi va fiziologiyasiga oid bolalar
rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini bilish, bolalar jinsiy va gigienik
tarbiyasi, nazariy, tabiiy – ilmiy asoslari, bolalar psihologiyasi asoslari va
qonuniyatlarini bilish, har xil yoshda shaxsning individual - psihologik
xususiyatlarini bilish ;
b). kunikma va malakalar xosil qilish soxasida: pedagogik vaziyatni
analiz qilish, pedagogik jarayonni rejalashtirish, natijalarini muljallay olish,
sotsial – pedagogik xodisalarning amaldagi holatini, ularning paydo bo’lish va
rivojlanish sabablarini, sharoiti va harakterini analiz kila bilish, baholay
bilish kunikmasi, o’quvchilarning tarbiyalanganlik va jamoaning rivojlanishini
aniklay olish kunikmasi, ta‘lim va tarbiya jarayonida o’quvchilarda uchray
olishi mumkin bo’lgan qiyinchiliklar va xatolarni ko’ra bilish kunikmasi,
anik pedagogik vazifalar va ularni xal kila bilish kunikmasi, har qanday
rejalashtirilgan ishlarni bajarishda o’quvchilarning javob reaktsiyasini
oddindan chamalay olish kunikmasi;
v). o’quv – tarbiya jarayonini rejalashtirish va amalga oshirish
soxasida : o’quvchilarning tarbiyalanganlik va bilim darajasini xisobga olgan
holda ta‘lim – tarbiya maksadga muvofik o’quv materialini tanlash va uni
analiz va sintez kila olish, murakkab matnlarni va o’quv materiallarni

o’zlashtira olish kunikmasi, darsning tashkiliy, pedagogik va mantikiy –
psihologik to’zilishini ijodiy va asosli ko’ra bilish kunikmasi;
g). bolalar faoliyati turlarini, pedagogik imkoniyatlarini aniklash va
harakatga keltirish soxasida : tarbiyaviy maksadga muvofik ayrim o’quvchilar
va jamoa uchun vazifalar belgilash, kuyilgan maksad asosida ularning
tushunchasini o’zgartira olish kunikmasi, bolalarga ta‘sir o’tkazish va
ularning faoliyatiga raxbarlik qilish kunikmasi, ta‘lim – tarbiya metod va
usullarini maksadga muvofik kullash, o’quvchilar xulqi va aktivligini
bashqarish, bolalarning tashki ko’rinishi va kiliklaridan uning ruhiy holatidagi
o’zgarishni aniklash, o’zini xayolan tarbiyalanuvchi o’rniga kuya bilish,
ayrim o’quvchilar bilan, o’quvchilarning ota – onalari bilan aloka qilish, til
topa bilish, to’g’ri muomala kila bilish kunikmasi, tarbiyalanuvchilarni o’ziga
karata olish, ayrim o’quvchilarga nisbatan munosabatini o’zgartira olish
kunikmasi, sinfda va maktabda sodir bo’lgan salbiy munosabatlarning
sababini topa bilish kunikmasi;
d). pedagogik jarayonni to’g’ri uyushtirish soxasida: kuyilgan
pedagogik vazifani asosli ravishda o’zgartira olish kunikmasi, o’quvchilar
o’rtasida dustlik va urtoklikni urnatish kunikmasi, o’quvchilarga berilgan
topshirikni nazorat qilish va ishning harakterini o’zgartirib turish kunikmasi;
e). yakuniy xisob, olingan natijalarni baholash va yangi pedagogik
vazifalarni belgilash soxasida : ta‘lim va tarbiya metodlarini kullashning
optimal sharoitlarini kullay bilish, pedagogik tajribalarni umumlashtirish,
bashqa o’qituvchilar tajribasini analiz kila olish va uni o’z ishida kullay
olish kunikmasi.
Maxsus tayyorgarlikning hajmi va mazmuni. Ixtisosga doir
bilimlar, ilmiy tadkikotga doir bilimlar, fanning nazariy va amaliy
ahamiyatini tushunish, fanning xozirgi darajasi va qonuniyatlari, tarixi,
rivojlanishi va keyingi yunalishlarini bilish, ilmiy – tadkikot ishlaridan
daslabki malakalar xosil qilish, matematik va alfavit kataloglaridan foydalana
bilish. Masalan, matematika fakulteti bitiruvchi talabalarining maxsus

tayyorgarligini bilish taxminan quyidagi bilimlarni o’z ichiga olishi mumkin.
Son tushunchalarini kengaytirish aksiomatik sxemasi, algebrik strukturalar,
nazariy gruppali algebrik printsiplarni, chizikli, vektorli fazo tushunchasini va
xokazo Yoki, o’zbek tili o’qituvchilarini tayyorlashga ham bir necha talablar
kuyiladi.
Ixtisosga doir metodik tayyorgarlik mazmuni. Xozirgi sharoitda
har bir o’qituvchi o’zi o’qiyotgan premetini o’qitishning maksadi va
vazifasini bilishi, amaldagi maktab dasturlari va o’quv kullanmalarini har
tomonlama analiz kila olishi, o’quvchilar charchaganligini tez paykay olishi,
ularni bartaraf qilish yullarini topishi, didaktika va psihologiyaning sunggi
yutuklariga tayangan holda o’qitishning optimal variantlarini tanlab olishi,
o’zi o’qiyotgan fanga oddiy ko’rgazmali ko’rollar tayyorlay olishi, sinfdan va
maktabdan tashkari ishlarni qilishi va unga raxbarlik kila olishi kerak.
Oddiy kilib aytganda, nimani o’qitish, kancha xajmda o’qitish, nima
uchun o’qitish va qanday usulda o’qitish, qanday o’qitsa yaxshi natija beradi
degan savollarga hamisha javob bera olishi shart.
3. PEDAGOGIK MAHORATNING TARKIBIY QISMLARI VA ULARNING
MOHIYATI.
Pedagogik mahorat - bu o’qituvchi – tarbiyachining shunday shaxsiy
(bolajonligi, xayrixohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy
(bilimdonligi, zukkoligi, fidoyiligi, ijodkorligi, eruditsiyasi va h.k.) fazilatlarini
belgilaydigan hususiyatki, u o’z o’quv fanini chuqur va atroflicha bilishida,
pedagogik – psihologik va metodik tayyorgarligida, talaba – yoshlarni o’qitish,
tarbiyalash va rivojlantirishning optimal yo’llarini izlab topib, amaliy faoliyatga
qo’llashida namoyon bo’ladi.
Pedagogik mahorat - pedagogik jarayonda tarkib topadi. Pedagogik jarayon
esa kasbiy va shahsiy tayyorgarlikni yo’lga qo’yib, bo’lajak mutahassisni
mehnatga, hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida
javob beradigan mutahassislarni tayyorlashga hizmat qiladi. SHuning uchun,
pedagog shahsiy va kasbiy fazilatlar egasi bo’lishi lozim. Pedagogning shahsiy

fazilatlari sirasiga iymon – e’tiqodi, dunyoqarashi, ijtimoiy ehtiyoj va faolligi,
odob – ahloqi, fuqarolik burchlarini his qilishi, ma’naviyati, dilkashligi,
talabchanligi, qat’iyligi va maqsadga intilishi, insonparvarligi, huquqiy
bilimdonligi va h.k.lar kiradi. Bular o’qituvchiga kasbiy hususiyatlarni o’zida
tarbiyalab borishga ko’maklashadi.
Yuqorida qayd etib o’tilgan va pedagogik mahoratga berilgan ta’rif, hamda
o’qituvchi-tarbiyachining professiogrammasi hususiyatlari va o’qituvchiga
qo’yiladigan ijtimoiy–iqtisodiy, siyosiy-madaniy talablardan kelib chiqib
pedagogika nazariyasi pedagogik mahoratni quyidagi asosiy komponent (tarkibiy
qism)lardan iborat bo’lishi lozimligini ifodalaydi. (1.1 jadvalga qarang).
Bularning barchasi hususiy mohiyat-mazmun kasb etsada, ular yahlit holda
o’qituvchi-tarbiyachi(pedagog)ning kasbiy malakalarining mazmunini ifodalaydi.
ero, pedagogik tehnika – o’qitish, ta’sir ko’rsatish, ta’lim tarbiya oluvchilarga o’z
his-tuyg’ulari, bilimlari, ahloqiy fazilatlarini uzatish tehnologiyasini ifodalasa,
pedagogik muomala – o’qituvchi kasbiy faolligining bir ko’rinishi bo’lib, ta’lim -
tarbiyada shu jarayon ishtirokchilarining o’zaro ta’sir va hamkorligini aks ettiradi.
Pedagogik ijod – o’qituvchining mahorat pilapoyalaridan ko’tarilishida
yaratuvchanlikni, tashabbuskorlikni, pedagogik uddaburonlikni va tadbirkorlikka
eltuvchi yo’lni, bu yo’ldagi qiyinchiliklardan qo’rqmaslikni anglatadi. O’z
navbatida bu sohada o’qituvchining pedagogik qobiliyati ham muhim ahamiyat
kasb etadi. C h unki u pedagogik jarayonda o’qituvchining aqliy, emotsional –
irodaviy jihatlarini, tashkilotchiligini, bilimdonligini va ularning bir-biriga
bog’liqligini hamda yahlit bir butunlik kasb etishini ifodalaydi.
Pedagogik madaniyat o’qituvchi-tarbiyachilik burchi, mas’uliyati, qadr-
qimmati, vijdoni, ahloqiy e’tiqodini nazarda tutib, o’qituvchining talabchanligi,
adolati, komilligi, rostgo’yligi, to’g’riligini anglatadi. Pedagogik mahorat tizimida
pedagogik nazokat ( takt ) – o’qituvchining pedagogik maqsadga muvofiq,
foydali, qimmatli harakatlarining o’lchovi, me’yori va ta’sir vositasining chegarasi
sifatida harakterlanadi. Pedagogik mahoratning qayd qilingan tarkibiy qismlari
o’qituvchining kasbiy hususiyatlarini boyitadi va uni mohirlik sari etaklaydi va

o’qituvchi - tarbiyachida pedagogik mahorat malakalarining tarkib topishiga
yordam beradi. Ammo, o’z kasbining mohir ustosi bo’lish uchun faqatgina ularga
tayanib, ish tutish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning uchun muntazam
ravishda pedagogik fikrlash, pedagogik o’ylash, pedagogik ish tutish lozim bo’ladi.
Bu deganimiz, o’z faoliyatini pedagogik hodisalarni, vaziyatlarni tahlil qilish,
ularning har bir bog’lanish joylarini anglashga intilish, kunlik natijalarni mustaqil
ravishda tahlil qilishi va yangi ta’lim-tarbiyaga doir g’oyalarni avvalgilari bilan
taqqoslay olishga odatlanishi ham lozim bo’ladi. Asosiy pedagogik-psihologik
muammolarni topa olish ularni hal etishning eng qulay yo’llarini topish ustida
o’ylash ham kerak.
4. O’QITUVCHI FAOLIYATINING ASOSIY YO’NALISHLARI.
Pedagogik faoliyat . Inson faoliyatiga xos bo’lgan xususiyatlar uning
ongliligi va maqsadga yo’naltirilganligidir. Inson faoliyati oldindan
belgilangan reja asosida tashkil topgan, davomli va muntazam ravishda
amalga oshiriladi. Masalan, uy ko’rish, xayvonlarni parvarish qilish, o’quv
yurtini tamomlash va bashqalar. Bu harakatlar ma‘lum yunaltirilgan va
maksadga karatilgan motivlar asosida issik, sovuq, yogingarchilikdan o’zini
ximoya qilish uchun uy ko’radi, ma‘lum bilim va huquqlarga ega bo’lish
uchun o’quv yurtlarini tamomlaydi.
Kishilarning extiyoj va qiziqishlari turli – tuman bo’lganidek, shu
extiyoj va qiziqishlarni kondirishga karatilgan faoliyati ham xilma – xil
bo’ladi. Ammo bu xilma – xillik uchta asosiy to’rga bulinadi: Mexnat; o’qish;
o’yin.
Mehnat - bu moddiy va ma‘naviy boyliklar yaratishga karatilgan faoliyat
jarayonidir. Ijtimoiy mexnat jarayonida inson xayvonlar olamidan ajralib
chikdi. Mexnat insoniyatning yashashi va rivojlanishi, shuningdek har bir
ayrim shaxsning psixik kamol topishi uchun muxim vosita buldi. Inson
faoliyatidagi mexnat esa akliy va jismoniy mexnatdan iborat.

O’qish -- mexnat faoliyatiga tayyorgarlikning o’ziga xos boskichidir.
Faoliyat turi sifatida u o’ziga xos ijtimoiy boylik xisoblangan bilimlarni
egallash, muayyan kunikma va malakalarni xosil qilishga karatilgan.
Ukishning mustakil faoliyat turi bo’lib ajralib chikishi, inson mexnatining
tuxtovsiz murakkablashib borishi, foydalanishi uchun chuqur bilim, kunikma
va malakalar talab kilinadigan tobora murakkablashib borayotgan ishlab
chikarish vositalarining joriy kilinishi natijasida sodir bo’ladi. Ukish hamisha
iroda kuchini, zur berib ishlashni va kuch sarflashni talab etadi.
Inson faoliyatining yana bir turi bo’lgan uyin -- ana shunday yetakchi
faoliyat turi xisoblanadi. Faqat uyinda va uyin orkali bola vokelikni, shu
jumladan, kishilarning ijtimoiy munosabatlarini, xulqini, xatti – harakatlarini
bilib oladi.
Har qanday faoliyatda bo’lgani singari, pedagogik faoliyatning ham bir nechta
tarkibiy qismlari mavjud. Bular: maqsad, vosita, ob’ekt, sub’ekt. Avvalo,
pedagogik faoliyat maqsadi o’ziga hosligi bilan ajralib turadi. Bular quyidagilar:
1. O’qituvchilik ishi maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni o’qituvchi
o’z mehnati yakuniy natijalarini tanlashda erkin emas, uning hatti–harakatlari har
tomonlama barkamol shahsni shakllantirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Pedagogik
faoliyat avlodlar o’rtasidagi ijtimoiy vorisiylikni amalga oshirish, yoshlarni
mavjud ijtimoiy munosabatlar bilan bog’liq insoniyat ijtimoiy tajribasini
egalashdagi tabiiy imkoniyatlarini yuzaga chiqari uchun hizmat qiladi.
Ammo maqsaddan kelib chiqadigan muayyan vazifalarni sharoitga mos
ravishda o’qituvchining o’zi belgilashi kerak. SHunday qilib, pedagogik faoliyat
maqsadi yakuniy natijasiga ko’ra jamiyat tomonidan belgilanadigan aniq ijtimoiy
buyurtma bo’lib, uning vazifalari muayyan pedagogik vaziyatlarda turlicha
belgilanadi. Ana shu holatning o’ziyoq o’qituvchidan ijodiy yondoshuvni,
maqsadni ko’ra olish, uni muayyan sharoit bilan taqqoslay olishni talab etadi.
2. O’qituvchi faoliyati har doim boshqa faoliyat orqali boshqariladiga
faoliyatdir. Bu o’ziga hos meta–faoliyat bo’lib, o’quvchilarning faoliyatiga mos
etib quriladi.

Jaloliddin Rumiyning ustoz sifatidagi faoliyati bilan bog’liq yuqorida
keltirilgan misol ustoz – murabbiyning jazavaga tushish, baqirish bilan emas, balki
o’zini tutish, og’ir – vazmiylik, kamtarlik va samimiyat, qat’iyat bilan bergan
javobi, tolibning hatosini darhol tushunib etishi va qilmishidan qattiq hijolat
bo’lishiga va majlisni tashlab chiqib kelishgan sabab bo’ladi. Ilm tolibining bu
tutgan yo’li uning yuksak darajasidagi ongliligini belgilamasada, shu hatti –
harakatning o’ziyoq pedagogik faoliyat maqsadiga tamon birgalikda qo’yilgan
qadamdir. Binobarin, pedagogik faoliyat maqsadining o’ziga hosligi shundaki, u
o’qituvchining ham, o’quvchining ham maqsadi bo’lishi kerak. Meta –
faoliyatning mohiyati ana shunda.
3. Boshqa kishi faoliyatni boshqarish shuning uchun ham murakkabki,
o’qituvchining maqsadi tarbiyalanuvchining kelajagiga qaratilgan bo’ladi. Bu
maqsad o’qituvchi uchun yaqin va tushunarlidir. U “Sen bilishing, bajara olishing
va bajarishing kerak”, - deya talab qiladi. O’quvchi esa bugungi kunning
quvonchiyu tashvishlari bilan yashaydi, kelajak uning uchun juda yiroq.
SH.A.Amonashvilli bu ziddiyatga “tarbiya fojiasining asosi” deb baho beradi.
O’qituvchi ayni zamonda yashab turib kelajakni barpo etadi. Bu juda murakkab
vazifa .
Buni chuqur anglagan usta–pedagoglar har doim o’z faoliyati logikasi
o’quvchi ehtiyojlariga tayanib quradilar. Masalan, SH.A.Amonashvilli o’z faoliyat
dasturini bola dasturiga yaqinlashtirishga intilgan. E.N.Ilina esa doimiy matnlardan
foydalanib, sinfdagi vaziyatga ta’sir o’tkazishga harakat qiladi.
Demak, pedagogik faoliyat maqsadi o’qituvchidan jamiyatning ijtimoiy
topshirig’iga nisbatan shahsan qabul qilish; muayyan hatti-haraktlarning maqsad
va vazifasiga ijodiy yondoshish; o’quvchi qiziqishlarini hisobga olish va uni o’quv
faoliyati maqsadi sifatida takomillashtira olishni talab etadi.
Pedagogik faoliyat ob’ekti – bu inson, shakllanayotgan shahs ruhiy olamining
nozik qirralari – aql, hisiyot, idora, ishonch, o’z-o’zini anglash demakdir.
Pedagogik faoliyat o’ektining o’ziga hosligi quyidagilarda namoyon bo’ladi:

1. Inson tabiatining jonsiz bir bo’lagi: emas, balki o’zining takrorlanmas
shahsiy hususiyatlariga ega bo’lgan, atroflardagi voqea–hodisalariga nisbatan o’z
tushunchalari va munosabatiga ega bo’lgan (jonli) aqlli mavjudot. U pedagogik
jarayonning ishtirokchisi, uning o’z maqsadi, motivlari, o’iga hos hulq–atvori bor.
Binobarin, pedagogik faoliyat ob’ekti uning sub’ekti hamdir. CHunki u pedagogik
ta’sirga nisbatan har hil munosabat bilidirishi mumkin. Zero, bu ta’sirni u o’z ichki
dunyosi orqali qabul qiladi.
2. O’qituvchi muntazam o’zgarib, o’sib borayotgan inson bilan ishlaydi. Unga
nisbatan qolipga solingan, stereotip hatti–harakatlarni qo’llab bo’lmaydi. Bu juda
murakkab jarayon bo’lib, o’qituvchidan doimiy izlanishni talab etadi.
3. O’quvchiga faqat pedagoglargina emas, balki uni o’rab turgan muhit ham
turli yo’nalishlarda bevosita ta’sir ko’rsatadi. SHuning uchun pedagogik faoliyat
shu ta’sirlarni korrektsiyalashni, ya’ni tarbiyalash, qayta tarbiyalash hamda
shahsning o’z–o’zini tarbiyalashini tashkil etishni ham ko’zda tutadi.
Umuman zamonaviy pedagogika hamkorlik pedagogikasi bo’lib, u
maktabdagi munosabatlarni erkinlashtirishga yo’naltirilgan va o’quvchini
faollashtirishga, uni pedagogik jarayonning teng huquqli ishtirokchisiga
aylantirishga harakat qiladi.
Sub’ek – bu tarbiyalanuvchiga ta’sir etuvchilar, ya’ni pedagog, ota–onalar,
jamoa. O’quvchiga ta’sir o’tkazuvchi asosiy vosita bu o’qituvchi, uning bilimi va
qobiliyati. Agar o’quvchilar o’qituvchi shahsini tushunmasa, uning bilimi va hulq–
atvoriga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lishsa, uning hatti–harakatlariga
qarshilik ko’rsatadilar. Haqiqiy tarbiyachi o’quvchi shahsiga ijobiy ahloqiy ta’sir
ko’rsatadi. Bu esa o’qituvchidan o’zini ahloqiy jihatdan muntazam takomillashtirib
borishni talab etadi.
Tarbiyaning asosiy vositalari – faoliyatining turli ko’rinishlari bo’lib,
o’quvchilar unda bevosita ishtirok etadilar. Bular: mehnat, muloqot, o’qish, o’yin.
Masalan, taniqli pedagog A.S.Makorenko tarbiya tizimi markazida ijtimoiy mehnat
turgan. Buyuk mutasavvuf olim Bahovuddin Naqshband tarbiya tizimi markazida
ham mehnat, hunar turgan. U kishi qo’lidan hech ish kelmaydigan, biror hunari

bo’lmagan kishini o’z maktabiga qabul qilmaganlar. Ba’zi pedagoglar ijodiy ish
orqali o’quv tarbiya ishlarini tashkil etadilar.
Alalxusus, biz pedagogik faoliyatni pedagogik mahoratning doyasi sifatida
birma – bir tahlil qilib chiqdik. Haqiqiy o’qituvchi maqsadni aniq belgilab,
sub’ektni faollashtirib, vositalarni tanlab turib pedagogik faoliyatning bu
komponentlarini boshqara olish lozimligini chuqur anglaydi. Aynan shu o’rinda
biz pedagogik mahoratning mohiyatini anglay boshlaymiz. U bizning nazarimizda
muntazam shakllantirib, takomillashtirib borilishi lozim bo’lgan butun bir tizim
sifatida namoyon bo’ladi.
PEDAGOGIK BILIMLAR. PEDAGOGIK ZAKOVAT. PEDAGOGIK QOBILIYAT.
PEDAGOGIK TEXNIKA.
Pedagogik mahoratni biz o’qituvchida bo’lishi lozim bo’lgan bir qancha
shahsiy sifatlar majmuasi sifatida tushunamiz. Bu shahsiy sifatlar kasbiy faoliyatni
yuqori saviyada tashkil etishga imkon beradi. SHunday muhim sifatlarga –
o’qituvchi faoliyatining insonparvarligi; uning kasbiy bilimi; pedagogik
qobiliyatlari va pedagogik teknikasini kiritish mumkin.
Shu o’rinda quyidagi holatlarni ta’kidlash joiz: birinchidan, pedagogik
mahorat shahs ruhiyatidagi o’z–o’zini tashkil etuvchi tizim bo’lib, insonparvar
yo’nalganlik bu tizimning asosiy omili bo’lib hizmat qiladi; ikkinchidan kasbiy
mahoratni rivojlantirish zaminida (asosida) o’qituvchi hatti–haraktalarining asl
mohiyati asoslanganligi, ongliligini belgilaydigan kasbiy bilim yotadi.
Yo’nalganlik va kasbiy bilim professional yuqori darajadagi faoliyatning “skelet”i
sanalanadi, u o’z–o’zini tashkil etuvchi tizimning yahlitligini ta’minlaydi;
uchinchidan, pedagogik qobiliyatlar mahoratning shakllanishini tezlashtiradigan
hamirturush bo’lib hisoblanadi; to’rtinchidan, bilim va qobiliyatga tayanadigan
pedagogik tehnika, u barcha ta’sir vositalarini maqsad bilan bog’lashga hizmat
qiladi, shuningdek, pedagogik faoliyat strukturasini muvofiqlashtiradi. SHunday
qilib, pedagogik mahorat tizimining to’rt tarkibiy qismi ham o’zaro bog’liq.
Ularning o’sishida faqat tashqi ta’sirning o’zigina kifoya emas, ular o’z–o’zini
rivojlantirishni ham talab etadi. O’z–o’zini rivojlantirish mahsus bilim va

ko’nikmalarga asoslanadi. Muvaffaqiyatning asosiy sharti – bu qobiliyatlar,
vositasi esa pedagogik tehnikadir. Endi pedagogik mahoratning to’rt elementi
to’g’risida batafsil to’htalamiz.
1. O’qituvchi shahsining insonparvarligi. Fikrlar to’qnashuvi va o’z
pozitsiyasi uchun kurashni dramma deb hisoblasak, tarbiyachining butun, faoliyati
dramalardan iborat. Binobarin, mahorat darajasi qancha yuqori bo’lsa, ziddiyatlar
ham shunchalik aniq bo’ladi. Chunki, ijodkor o’qituvchi tomonidan taklif etilgan
tizimning yangiligi odatda, eskirgan qarashlarning qarshiligiga uchraydi.
“Shaxs yo’nalganligi nimalardan iborat?”, - degan savolga psihologiya fani
ideallar, qiziqishlar, qadriyatlar deb javob beradi.
Ko’raylikchi, bu dramaning boshalanishi emas mi ? O’qituvchi qanday uy–
hayol bilan maktabga keladi?
“Qoidadon” o’qituvchi “dars o’tish”, dasturni bajarish hayoli bilan maktabga
kelyapti. Uning qiziqishi 45 daqiqa mobaynida o’zlashtirishi lozim bo’lagan
materiallarga qaratilgan.
Har bir o’qituvchi shahsining yo’nalganligi turli hil bo’lib, ularning eng
asosiysi, qimmatlilari quyidagilardir: 1) o’ziga nisbatan yo’nalganlik, ya’ni o’z–
o’ziga ishonch, “menda bilimli, talabchan, haqiqiy o’qituvchini ko’rishsin”, -
degan istakning mavjudligi; 2) pedagogik ta’sir vositalariga yo’lnalaganlik; 4)
pedagogik faoliyat maqsadiga yo’nalganlik – insonparvar strategiya, faoliyat
ob’ekti va vositalariga nisbatan ijodiy yondashish.
Pedagog uchun korrektsiyalangan barcha turdagi yo’nalishlar bilan
yo’g’rilgan, maqsadga olib boruvchi asosiy yo’nalish, ya’ni faoliyatni
insonparvarlashtirish muhimroqdir. Lekin faqat kelajak oldidagi mas’uliyatni his
etish, ongli tirishqoqlik, bolalarga nisbatan cheksiz muhabbat orqaligina
o’qituvchining kasbiy mahorati shakllanadi: ”Agar o’qituvchi ham ishiga, ham
bolalarga nisbatan muhabbatni o’zida mujasamlashtira olsa”, - degan edi
L.N.Tolstoy.
Insonparvarlik yo’nalishi yuqori topshiriq sifatida uning kundalik ishidagi
muayyan vazifalarni belgilab beradi. Ikki hil vaziyatni taqqoslab ko’ramiz.

Birinchi kurs talabasi Ta’lim markazi muzeyiga sayohat olib borayotib, nima
uchun aynan shu muzey haqida bolalarga gapirib berishi kerakligini tushuntirishga
qiynaladi. Mahoratli usta pedagog esa sayohatdan ko’zlangan bir necha vazifalar
hamohangligini ko’ra oladi, ya’ni o’z–o’zini anglashga etaklash, pedagoglik
kasbini egalashlaga targ’ib etish, o’qituvchi mehnatining ichki tomonlarini
ko’rsatish va shu orqali bu mashaqqatli kasb egalariga nisabatan cheksiz hurmat
hissini uyg’onish va pirovard natijada o’quvchining ijtimoiy rivojlanishning
yanada yuqoriroq pilla poyasida tura olishiga ko’maklashish.
2. Kasbiy bilim. Usta-mahoratli o’qituvchi kasbiy yo’nalganligining asosida
ikki narsa yotadi – o’zi dars beradigan predmeti bilan mashg’ulligi va bolalar bilan
muloqot qilishga ehtiyoji. Pedagogik mahoratning fundamental asosi – bu kasbiy
bilimdir. O’qituvchining bilimi bir tomondan fanga, ikkinchi tomondan uni
o’zlashtiradigan o’quvchilarga qaratiladi. Kasbiy bilim mazmuni esa o’z predmeti
nazariyasi va metodikasini pedagogika va psihologiyani yahshi bilish bilan
belgilanadi. Kasbiy pedagogik bilimning o’ziga hosligi uning kompleksligidir. U
o’qituvchida o’rganilayotgan fanlarni sintez qila olish qobiliyatini talab etadi.
Sintezning asosini esa pedagogik topshiriqlarni echish, pedagogik vaziyatlarni
tahlil etish, o’zaro hamkorlik vositalarini tanlash tashkil etadi. Har bir alohida
pedagogik topshiriqni hal etish jarayonida o’qituvchining pedagogik kasbiy bilimi
faollashadi va yagona tizim sifatida namoyon bo’ladi.
Kasbiy bilimning kompleksligi, umumlashganligi bilan birga uning shahsiy
bo’yoqdorligi ham muhim ahamiyatga ega. IX sinfda adabiyot darsi boryapti.
Yusuf hos Hojibning ”Qutadg’u bilig” asari hususidagi o’z fikrlari, uning
tarjimalari undagi qahramonlar haqida ko’p gapirildi. O’quvchilar ham o’z
fikrlarini bayon qildilar. Bu suhbatni olib borayotgan o’qituvchi esa biror marta
ham ”Menimcha”, “Men o’ylaymanki...” degan so’zlarni aytmadi. Fan,
madaniyatning butun zahirasi to’g’risidagi bilim o’qituvchining o’z qiziqishlari va
ideallari bilan boyitilsa, uning o’z pozitsiyasi sifatida qabul qilinadi.
O’qituvchining mahorati bilimlarni insoniylashtirishda, unga ruh bag’ishlashda

namoyon bo’ladi. Zero, bilimlar shunchaki kitoblardan olingan ma’lumotday emas,
balki o’zining olamga munosabati tarzida etkazilishi lozim.
Lekin pedagogik mahoratni egallash kasbiy bilimning o’sish darajasi bilan
qat’iy chegaralab qo’yilmaydi. Haqiqatdan ham, oliy dargohda a’lo darajada
o’qiydigan talaba pedagogik amaliyotda muvaffaqiyatga erisha olmasligi mumkin.
CHunki muvaffaqiyatli faoliyatning alohida hususiyatlari, kasbiy ulg’ayishning
stimulyatori – qobiliyatlar mavjud.
3. Padagogik qobiliyatlar. Demak pedagogik mahorat tizimining uchinchi
elementi – bu pedagogik qobliyatlardir. Ular pedagogik faoliyat samaradorligini
belgilaydigan psihik jarayonlarning kechishini ko’rsatadi. Pedagogik qobiliyatlar
tasnifi bir qancha tadqiqotlarda berilgan.
Biz shulardan pedagogik mahoratga olib boradigan eng asosiylarini
tanlashimiz kerak. Bu borada olib borilagan ilmiy tadqiqotlarni tahlil etib,
qobiliyatlarning olti asosiy turini ajratdik.
1. Komunikativlik. Bu qobiliyat odamlar bilan muloqotga kirisha olish, ularga
nisbatan hayrihohlik bilan belgilanadi.
2. Pertseptiv qobiliyatlar. Bu kasbiy ziyraklik, empatiya, pedagogik intutsiya
bilan belgilanadi.
3. Shaxsiy muvozanat, ya’ni irodaviy ta’sir ko’rsata olish, mantiqiy to’htamga
kela olish qobiliyati.
4. Hissiy muvozanat, ya’ni o’zini boshqara olish qobiliyati.
5. Optimistik bashorat qila olish qobiliyati.
6. Ijodkorlik qobiliyati.
Kasbiy tayyorgarlik sur’ati, bo’lg’usi pedagog pedagogik faoliyat shakl va
usullarini qanchalik chuqur va puhta egallaganligiga qarab uning pedagogik
layoqatini bilish mumkin.
Fikrimizcha, pedagogik qobiliyatlarni tekshirishni komunikativlikdan, ya’ni
muloqotdan boshlangan ma’qul. Umuman bu qobiliyat hammada ham bor, lekin u
turli darajada namoyon bo’ladi. Agar o’qituvchida komunikativlik darajasi past
bo’lsa, bu kasbiy faoliyat muhitining buzilishiga olib keladi, o’quvchi bilan o’zaro

hamkorlik qilishga to’siqinlik qiladi. Demak, siz ko’pchilik davrasida bo’lish
ehtiyojini sezasizmi, shuni aniqlash kerak. Buni aniqlash uchun ko’pgina qiziqarli
metodikalardan foydalanish mumkin.
Kommunikativlik faqat muloqotga kirisha olish bilan emas, balki qurilgan
muloqotdan qoniqish hissi bilan ham belgilanadi. Bolalar va odamlar bilan
muloqot jarayonida hayrihohlik va qanoatlanish ishchanlik hususiyatini saqlashga,
ijodiy kayfiyatni oshirishga yordam beradi.
O’qituvchining til topa olish qobiliyati pertseptiv qobiliyatlarning
rivojlanishiga yordam beradi. Agar o’qituvchi ozgina tashqi belgisidan ham
o’quvchining ichki his–tuyg’ularini anglay olmasa, haqiqiy diqqatdan yuzaki
diqqatini ajrata olmasa, hatti–harakatlarning motivlarini tushunmasa, qanday qilib
aniq maqsadli bir qarorga kelishi mumkin.
Kuzatuvchanlik qobiliyati juda murakkab hususiyat. U faqat eshita olish va
ko’ra olish bilangina belgilanmaydi. Kuzatuvchanlik qobiliyati bizning diqqatimiz
qaratilgan narsaga nisbatan ortiq qiziqish, aqlning intensiv faoliyati va ahborotlarni
qayta ishlay olishida ham namoyon bo’ladi. Biz nimani ko’rishni hohlasak, o’shani
ko’ramiz, haqiqiy qiziquvchanlik ana shundan boshlanadi. Kuzatish bu tahlil, ana
shu erdan idrok etilayotgan hodisalarni tushunish uchun o’z-o’zimizga savol bera
boshlaymiz.
Mahoratli usta–pedagogning insonni tushuna olish, ya’ni shahsiy dinamizm
qobiliyati bilan o’zaro bog’liqdir. Dinamizm yoki shahsiy muvazanat – bu
ishontirish va singdira olish qobiliyati, turli hil ta’sir ko’rsata olishdagi ichki
energiyadir. Bunday qobiliyatning yorqin namunasi sifatida novator –
pedagoglarning faoliyatini misol keltirish mumkin. Ularning darslari yorqin,
pozitsiyalari tashabuskor(lik), so’zlari o’quvchi ongiga singib bora oladi. Bu
qobiliyat mazmunini o’rganishning o’ziyoq unga ega bo’lish yo’llarini qo’rsatadi.
Shaxsiy muvozanat (dinamizm) hissiy muvoazanat (ya’ni ta’sir doirasi,
yahshi pedagogning tortish maydoni) qobiliyati bilan bog’liqdir. O’zini tuta olish
va o’zini boshqara olish hissiy muvozanatni yuzaga keltiradi, turli holatda o’zini va
vaziyatni boshqara olish imkonini beradi.

Optimistik bashorat qila olish qobiliyati boshqa barcha qobiliyatlar bilan
birgalikda barkamol shahni shakllantirishda, jamiyat uchun foydali kishilarni
tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. O’qituvchi o’quvchiga nisbatan ”hech
qachon...” degan iborani ishlatishga haqqi yo’q. CHunki o’quvchining kelajagini
«”Sen hech qachon odam bo’lmaysan”, deb bashorat qilib bo’lmaydi.
O’qituvchining bashorati o’quvchini ruhlashtirishi, biror bir aniq maqsadga
yo’naltirishi kerak.
5. Pedagogik tehnika. Nihoyat pedagogik mahorat tizimining to’rtinchi
elementi – o’qituvchi hulq–atvorining tashkiliy shakli, ya’ni pedagogik
tehnikadir. Hatti-harakat usullarisiz bilim, yo’nalganlik va qobiliyat
yuqori natijalarga erishish uchun kafolat bermaydi. Pedagogik tehnika
ikki xil ko’nikmani – o’z–o’zini boshqara olish hamda pedagogik
topshiriqlarni hal etish jarayonida o’zaro hamkorlik qila olish
ko’nikmalarini mujassamlashtiradi. Brinchi guruh ko’nikmalariga o’z
gavdasini, his–tuyg’alarini, nutq tehnikasini boshqarish kirsa, ikkinchi
guruh ko’nikmalarga didaktik, tashkilotchilik, aloqaviy ta’sir tehnikasiga
oid ko’nikmalar kiradi.

FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Asosiy adabiyotlar:
1. Хоliqоv А. Pеdаgоgik mаhоrаt (darslik). -T., 2011.
2. Аzizхodjаеvа N.N. Pеdаgоgik texnologiya va pеdаgоgik mаhоrаt (o‘quv
qo‘llanma) . –T., 2006.
3. Зиёмухаммедов Б. Педагогик махорат асослари. (ўқув қўлланма). -Т.,
2009.
4. Боубекова Г.Д., Холикова Г.Т., Магзумова Г. Педагогичес k ое
мостерство. Учебное пособия. Т.: 2002
Qo‘shimchа аdаbiyotlаr
1. Ibragimov X., Yoldoshev U. va boshqalar Pеdаgоgik psixologiya (o‘quv
qo‘llanma) . -T., 2007.
2. Оchilоv Mаllа. Muаllim qаlb mе`mоri. – T., 2000.
3. Pirmuhаmmеdоvа M. Pеdаgоgik mаhоrаt аsоslаri.-T.: 2001.
4. Kаrimоvа V. “Mustаqil fikrlаsh” mеtоdik qo‘llаnmа. -T.: - 2000 y.
5. Hаmdаmоvа M. Yoshlаrning intеllеktuаl sаlоhiyatini rivоjlаntirish
mехаnizmining pеdаgоgik-psiхоlоgik аsоslаri (uslubiy tаvsiyalаr), 2007.
6. Tоlipоv O‘.Q., Usmоnbоеvа M. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning tаtbiqiy
аsоslаri.-T.. 2006.

MAVZU: PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O’QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O’RNI 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni asosida o’qituvchi faoliyati mazmuniga qo’yiladigan talablar. 2. O’qituvchining umumiy madaniy saviyasi va qobiliyati. 3. Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari va ularning mohiyati. 4. O’qituvchi faoliyatining asosiy yo’nalishlari. 5. Pedagogik bilimlar. Pedagogik zakovat. Pedagogik qobiliyat. Pedagogik texnika.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING “TA’LIM TO’G’RISIDA”GI QONUNI ASOSIDA O’QITUVCHI FAOLIYATI MAZMUNIGA QO’YILADIGAN TALABLAR . Pedagogik mahorat haqida tushuncha. Oliy o’quv yurtlarida ixtisos tayyorlash tizimida «Pedagogik mahorat» ko’rsini o’qitish maksadga muvofik bo’lib koldi. «Pedagogika nazariyasi», «Maktabda tarbiyaviy ishlar metodikasi», «Fanlarni o’qitish uslubiyati», «Pedagogika tarixi» va «Pedagogik amaliyot» bilan bir katorda «Pedagogik mahorat asoslari»ni o’qitish ham bulgusi mutaxassislarni tayyorlashda, o’qituvchining malakasini oshirishda Milliy dasto’rning vazifalaridan biridir. «Pedagogik mahorat» kursi o’qituvchilarni ilmiy – metodik va amaliy jihatdan tayyorlashni maqsad qilib qo’yadi. Uning asosiy yunalishlari: pedagogik ijodkorlik, pedagogik topkirlik, pedagogik muloqot, o’qituvchining professional sifatlari, o’qituvchi nutki, uning o’quvchiga har tomonlama ta‘sir etish mahorati, pedagogik texnika hamda o’qituvchining tarbiyachilik mahoratidan iborat. O’qituvchi faoliyati o’z xususiyatiga ko’ra ijodiy yunalishga ega. Shunga ko’ra ham yukorida sanab ko’rsatilgan yunalishlardan tashkari, o’qituvchining o’quvchilarga ta‘sir etish yullari, usullari, lektorlik san‘ati va mahorati kabi masalalarni ham o’z ichiga oladi. O'quv-tarbiya ishlari jarayonida eng yuksak natijalarga erishib, faoliyatiing yuksak darajada baholanishini va hamma tomondan tan olinishini istamaydigan o’qituvchi topilmasa kerak. Bunga erishishini, ana shu xil orzuning ushalishini Xo'sh Pedagogik mahorat va tehnika nima? Uning mohiyati nimadan iborat? Unga qanday erishsa bo'ladi? Hozirgi zamon pedagogika va psixologiya sohasidagi adabiyotlarda «Pedagogik mahorat» tushunchasiga doir turlicha izohlarga duch kelamiz. Bu tushunchaning mohiyatini bir muncha to'laroq, aniqroq ta'rifi «Pedagogak endiklopediya»da berilgan deyish mumkin. Bizningcha, boshqalarga nisbatan bu ta'rif Pedagogik mahorat mazmunini va mohiyatini bir muncha to'g’ri yoritadi: “Tarbiya berish va o'qitishda yuqori darajaga erishish va uni doimo takomillashtirib borish imkoniyatini ta'minlovchi san'at bo'lib, bolaga mehr

qo’ygan va o'z kasbini sevgan har bir o'qituvchinnng qiladigan ishidir. O'z ishining mohir ustasi bo'lgan pedagog - bu yuksak darajada madaniyatli, o'z fanini chuqur biladigan, fanning yoki san'atning tsgishli sohalarini yaxshi tahlil eta olaadigan, tarbiyalash va o'qitish uglubiyotini mukammal egallagan mutaxassisdir”. Bu ta'rifni yaxshi tushunib, uning ma'no mohiyatini tahlil etadigan bo'lsak, ushbu ta'rifda Pedagogik mahorat tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi masalalarni ajratish mumkin bo'ladi: Umumiy madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va aql-zakovatning yuksak ko'rsatkichi; O'zi o'qitayotgan faniga doir keng va chuqur bilim; Pedagogika, umumiy, yosh va pedagogik-psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlar bilan qurollanganlik, ulardan o'qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida erkin va ustalik bilan foydalana bilish; O'quv-tarbiya ishlari metodikasini mukammal egallaganlik. Pedagogik mahorat mazmunida quyidagi o'zaro bog’liq bo'lgan asosiy qismlarini ajratish mumkin: 1. Pedagogik insonparvarlik yo'nalishi; 2. Mutaxassislikka doir bilimlar; 3. Pedagogak qobiliyat; 4. Pedagogik texnika (ko’nikma-iqtidor) O’qituvchilik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uiing ijtimoiy ahamiyati hech qachon kamaymaydi, so'nmaydi. O’qituvchilik kasbi bir qator muhim talablarga javob berishi kerak. Hozirgi davrda, biz mustakil O'zbekistonda qurayotgan demokratik xuquqiy davlatda faoliyat ko'rsatadigan o'qituvchi qanday bo'lishi kerak? Hozirgi zamon o'qituvchisining shaxsi uchun eng muhim asos - bu insopparvarlik yo'ialishidir. O’qituvchi juda yuksak darajada umumiy madaniyatga ega odam. U juda ko'p narsani bilishi kerak, hozirgi zamonda o'zi o’qiyotgan fan sohasidagi yutuqlardan, yan giliklardan xabardor bo'lishi, o'z o'quvchilarini har kuni o'qishga o'rgatib borish uchun o'zi muntazam o'qib o'rganishi, o'z bilimini to'ldirib, chuqurlashtirib borishi kerak.

Demak, o'qituvchi Pedagogik mahorat va tehnikaining asosi o'z ustida ishlab borish – mustaqil o'qishdir. «Pedagogik mahorat» fanining predmetini pedagogning faoliyati tashkil etadi. «Pedagogik mahorat» kursining maqsadi esa - mahoratli pedagogni tarbiyalashdan iborat. Pedagogik mahorat fanining vazifalari: - tarbiyaning mohiyatini va shaxsni har tomonlama taraqqiy ettirishda tarbiyaning rolini ochib boradi; - tarbiyaning maqsadi, mazmuni, usullari, uni tashkil etishdagi shakllari o'rtasidagi bog’lanishlarni ko'rsatadi; - shuningdek Pedagogik mahorat fani o'z taraqqiyoti davomida ta'lim-tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi rivojlanish istiqbollari yo'llarini yoritib beradi, tarbiyaviy ishlarning shakllarini ko'rsatadi. O'qituvchinnng Pedagogik mahorat shunday bir malakalar yig’indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar ko'rib va eshitib turgan narsalar orqali o'z fikrlarini yetkazish imkonini beradi. Pedagogik mahorat tarkibiy qismlari: 1. Kasbiy bilim: A) Nazariy bilimlar, B) Amaliy bilimlar, C) Metodik bilimlar 2. Pedagogik qobiliyat: A) Didaktik qobiliyat, B) Akademik qobiliyat, C) Perseptiv qobiliyat, D) Suggestiv qobiliyat va h.k. O`zbekiston Respublikasi istiqlolini ta`lim muassas alari halq ho`jaligini turli sohalari uchun tayyorlayotgan kadrining kasbiy tayergarlik, aqli salohiyati hamda ijodiy qobiliyati belgilaydi degan g`oya «Kadrlar tayerlash milliy dasturi»nin yaratilishi uchun asos bo`ldi. Mazkur hujjat Respublika ta`lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar mazmunini ochib beruvchi muhim hujjatdir. Unda ta`limiy islohotlarning asosiy maqsadi «inson uchun har tamonlama o`yg`un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ruebga chiqarishning sharoitini va ta`sirchan mexanizmini yaratish, eski rgan tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning andozalarni o`zgartirish» dan iborat ekanligi qayd etib o`tildi. Dastur kadrlar tayerlash milliy modelini ruebga chiqarishni har tomonlama kamol

topgan,jamiyatda turmushga moslashgan, ta`lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o`zlashtirish uchun ijtimoiy- siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni, jamiyat, davlat va oila oldida o`z javobgarligini xisyotadigan fuqarolarni nazarda tutadi. «Kadrlar tayerlash milliy dasturi» ning maqsadi- ta`lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o`tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlar dan to`la holos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma`naviy va ahloqiy talabalarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdan iboratdir. Ushbu maqsadni ruyobga chiqarish qo`yidagi vazifalar hal etilishini talab etiladi: -ta`lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirayotgan yangilanish, rivojlangan demokratik huquqiy davlat qurulishi jaraenlariga moslashish. -Kadrlar tayerlash tizimi muassaslarini yuqori malakali mutaxassiislar bilan ta`minlash, pedagogik faoliyatining nufuzi va ijtimoiy maqomini ko`tarish: -Ta`lim oluvchilarni ma`naviy axloqiy tarbiyalashni ng va ma`rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish: - Ta`lim va kadrlar tayerlash, ta`lim mutaxassislar ini attestatsiyadan o`tkazish va akkreditatsiya qilish sifatida baho berishning holis tizimini jori y etish: - kadrlar tayyorlash sohasida o`zaro manfaatli xalqaro hamkorlikni rivojlantirish va hokazolar. Zamonaviy o`qituvchi qiyofasida qo`yidagi fazilatlar namayon bo`la olishi kerak. 1. O`qituvchi jamiyat ijtimoiy haetda ruy beraetgan o`zgarishla olib borilaetgan ijtimoiy islohatlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada o`quvchilarga to`g`ri, asosli ma`lumotlarni berib borishi lozim. 2. Zamonaviy o`qituvchi ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo`lishi talab etiladi. 3. O`qituvchi o`z mutaxassisligi buyicha chuqur, puxta bilimga ega bo`lishi, o`z o`stida tinimsiz izlanishi lozim.

PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O’QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O’RNI

08.08.2023

0

41.0478515625 KB

Похожие