“It” konseptining qiyosiy tilshunoslikdagi tadqiqi (o’zbek va ingliz tillari miqyosida) Qiyosiy tilshunoslik, qiyosiy tilshunoslik, komparativistika tilshunoslikning qarindosh tillarni, ya ni genetik jihatdan o zaro bog liq tillarni o rganuvchi, ular o rtasidagiʼ ʻ ʻ ʻ ʻ munosabatlarni aniqlovchi hamda ularning zamon va makon bo yicha tadrijiy taraqqiyotini ʻ tavsiflovchi sohasi; til oilalarining, shu tizimlardagi ayrim tillar va elementlarning kelib chiqishini aniqlash, jumladan, tillar o rtasidagi genetik qarindoshlikni ularning yagona bir ʻ manba (bobo til)dan kelib chiqqanligini aniqlash (tillarning genealogik tasnifi) ham Qiyosiy tilshunosliktning maqsadlari doirasiga kiradi. Qiyosiy tilshunoslik tillar tarixini qayta tiklash (rekonstruksiya qilish) da asosiy tadqiqot vositasi sifatida qiyosiy metodda foydalanadi; tadqiqotning eng umumiy shakli — (eng avvalo fonetikani qamrab oladigan) qiyosiy grammatikalar va (leksikani namoyon etuvchi) etimologik lug atlar tuzishdan iborat. ʻ Qiyosiy tilshunoslik tavsifiy yoki sinxronik tilshunoslik, me yoriy va umumiy ʼ tilshunoslikka qarshi turib, ularni inkor etadi; shu bilan birga, u bir qancha masalalarda tavsifiy tilshunoslik bilan ham, umumiy tilshunoslik bilan ham o zaro aloqada, bog liqlikda ʻ ʻ bo ladi.Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikda qo llanuvchi qiyosiy-tarixiy metodning asosiy tadqiqot ʻ ʻ usullari quyidagilardir: 1.Tashqi (qiyosiy) rekonstruksiya (tor ma nodagi qiyosiytarixiy metod) — qarindosh ʼ tillardagi genetik jihatdan teng, o xshash so z va morfemalarni qidirib topish va bobo tildagi ʻ ʻ izchil tovush o zgarishlarining qarindosh tillardagi natijalarini aniqlash; bobo tilning ʻ taxminiy-faraziy modelini yaratish va keyinchalik undan kelib chiqqan avlod tillarning aniq morfemalarini tiklash qoidalarini tuzish; taqqoslanayotgan tillar o rtasidagi mosliklar tizimini ʻ (fonetika, morfologiya, sintaksis, leksika, frazeologiyada) aniqlash va shu asosda tillarning qarindoshligini belgilash; 2. Ichki rekonstruksiya — ayrim olingan bir til tizimida ushbu til tarixining ancha ilk bosqichlarida ba zi bir elementlarning mavjud bo lganligi haqida aniq guvohlik beruvchi ʼ ʻ hodisalar va o zaro munosabatlarni aniqlash; ayrim bir tildagi eng qadimiy shakllar bilan eng ʻ yangi shakllarni o zaro taqqoslash; ʻ 3. O zlashma (rekonstruksiya qilinayotgan tillarga o zlashgan yoki shu tillardan boshqa ʻ ʻ tillarga o zlashtirilgan) so zlar tahlilidan ma lumotlar chiqarib olish; ʻ ʻ ʼ

4. Toponimika materiallaridan ma lumotlar chiqarib olish va boshqalar. ʼ Amalga oshirilgan rekonstruksiyalar til tizimining barcha tomonlarini: fonologiya, morfologiya, leksika, qisman sintaksisni qamrab oladi. Biroq ushbu rekonstruksiyalarni tarixan aniq bir bobo til bilan bevosita tenglashtirib bo lmaydi, ular tarixiy haqiqat bo lmish ʻ ʻ bobo til haqidagi mavjud ma lumotlarni modellashtiradi, xolos; ushbu ma lumotlar ba zi ʼ ʼ ʼ ob yektiv sabablarga ko ra barcha avlod tillarda yo qolib ketgan morfemalar hamda ʼ ʻ ʻ fonemaviy ziddiyatlarni aniq rekonstruksiya qilish imkoniyati yo qligidan, muqarrar ravishda ʻ to liq, mukammal bo la olmaydi; bir qator rekonstruksiyalar taxminiy faraziy holatda bo ladi. ʻ ʻ ʻ Tillarni tarixiy taraqqiyotsiz qiyoslash, tarixiy qiyoslashdan farqli ravishda, qarindosh va noqarindosh tillarni chog ishtirish deb atalib, u avvaldan Yevropaning antik davrida (yunon ʻ va lotin tillarini chog ishtirish), qadimiy Hindistonda (sankrit bilan prakritlarni — o rta hind ʻ ʻ tillarni chog ishtirish), XI-XII asrlar Sharq tilshunosligida (M.Koshg ariy va M.Zamaxshariy ʻ ʻ lug atlarida qarindosh va noqarindosh tillar lug aviy birliklarning chog ishtirilishi) mavjud ʻ ʻ ʻ bo lgan. Chog ishtirma tilshunoslik XVII-XVIII asrlarda Yevropadagi va dunyoning boshqa ʻ ʻ mintaqalaridagi turli tuman qarindosh tillar bo yicha tadqiqot materiallarining to plana ʻ ʻ borishi bilan yanada rivojlanadi va qiyosiy tilshunoslikning paydo bo lishiga zamin yaratadi. ʻ Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning, eng avvalo, uning asosi bo lmish qiyosiy-tarixiy ʻ grammatikaning paydo bo lishini odatda XVIII asr oxirida yevropalik tilshunoslarning ʻ Sanskrit tilidagi adabiyotlar bilan tanishuvlariga bog liq deb hisoblaydilar [mas, nemis olimi ʻ F.Shlegelning “Hindlarning tili va donoligi” asari (1808), ingliz olimi U. Jounzning sanskrit bilan “klassik tillar” (yunon va lotin) orasida qarindoshlik borligi haqidagi fikrlari va boshqalar]. Lekin qiyosiy-tarixiy tilshunoslikka asos soluvchi asarlar XIX asrning 1- choragida yuzaga keldi. Nemis tilshunosi F.Boppning “Sanskrit tilining tuslanish tizimi haqida va uni yunon, lotin, fors va german tillaridagi tuslanish tizimiga qiyoslash” (1816) va 3 jilddan iborat bo’lgan “Sanskrit, zand (avesto), arman, yunon-lotin, litva, eski slavyan, got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi” (1833—52) asarlari hamda daniyalik olim R.K.Raskning "Qadimgi shimol tili sohasidagi tadqiqot yoki island tilining kelib chiqishi" (1818) asari qiyosiy tilshunoslik sohasidagi dastlabki jiddiy tadqiqotlar hisoblanadi. Shuni aytish kerakki, F.Bopp va R.K.Rask bir-birlarining tadqiqotlaridan bexabar holda, mustaqil ravishda qiyosiy tilshunoslikka asos soladilar. Shunday qilib, F. Bopp, R.K.Rask, Ya.Grimm, A.X.Vostokovlar qiyosiy tilshunoslik va bu tilshunoslikning ilmiy tekshirish metodi bo lgan ʻ qiyosiy metodga asos soldilar. Ya.Grimm va A.Pott esa qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning asosi

bo lgan qiyosiy-tarixiy fonetikani fan sifatida amaliyotga kiritdilar. Tillarning yozuvgachaʻ bo lgan tarixi materiallarini, eng avvalo fonemalarni, dalillar asosida rekonstruksiya ʻ qilishning aniq metodikasi (daniyalik K.Vernerning, nemis olimi K.Brugman boshchiligidagi “yosh grammatikachilar”ning, F.de Sossyur va boshqalarlarning asarlarida) 19-asrning so nggi choragida ishlab chiqilgan; ushbu metodika hozirgi qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning ʻ xam asosi hisoblanadi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik fani Hindistondan Yevropagacha bo lgan ʻ o zaro qarindosh tillarni qiyoslash va eng qadimiy shakllarni tiklashga urinish asosida ʻ yaratilganligi uchun ba zan hind-yevropa tilshunosligi deb ham atalgan. ʼ Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik XIX-XX asr boshlarida, asosan, Angilya, Germaniya va Skandinaviya mamlakatlarida rivojlangan bo lsa, keyingi paytlarda bu tilshunoslik Rossiya ʻ (SSSR), AQSH, G arbiy Yevropa, Finlyandiya, Shvetsiya, Vengriya, Yaponiya, Hindiston va ʻ boshqalar mamlakatlarda ham taraqqiy etmoqda. Turkiyzabon davlatlarda ham qiyosiy- tarixiy tilshunoslikka qiziqish kuchayib bormoqda, qarindosh va noqarindosh tillarni o zaro ʻ qiyosiy o rganishga, lug aviy, morfologik birliklarning tarixiy shakllarini aniqlashga e tibor ʻ ʻ ʼ berilmoqda. Xususan, O zbekistonda o zbek-qoraqalpoq, o zbek-turkman, o zbek-qozoq, ʻ ʻ ʻ ʻ o zbek-tojik, o zbek-rus tillarini, Qozog istonda qozoq-o zbek, qozoq-mo g ul tillarini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qiyosiy o rganish bo yicha muayyan izlanishlar olib borilgan. ʻ ʻ Til tarixi. Til tarixi kursi turli davrlarda yaratilgan yozma yodgorliklarni ilmiy-nazariy jihatdan tushuntirishda qadimgi turkiy til (VII-X), eski turkiy til (XI-XIV) va eski o‘zbek adabiy tilining (XV-XIX) taraqqiyot bosqichlarida sodir bo‘lgan fonetik-fonologik, morfem- morfologik, leksik-semantik, sintaktik hodisalarni diqqat markazida tutadi. Qadimgi turkiy til, eski turkiy til davrida yaratilgan yodgorliklar, xususan, XI-XIV asrlar O‘rta Osiyo va Oltin O‘rda adabiy muhiti yodgorliklarining eski o‘zbek adabiy tiliga munosabati masalalari qiyosiy aspektda izohlanadi, tushuntiriladi. Qadimgi turkiy tilning davrlari; eramizgacha, eramizning I-V va VI-X asrlardagi ijtimoiy-madaniy hayot. Bu davr haqidagi qarashlar. Oltoy tillari oilasi haqida tushuncha. Turk va mo‘g‘ul tillarining alohida ajralib chiqishi. Turkiy tillar tarixida xun davri. Qadimgi turk davrining vujudga kelishi. Qadimgi turkiy-run bitiklari va uyg‘ur yozuvi yodnomalari. Bu yodgorliklarning turkiy xalqlarga xos ekanligi. Tosh bitiklarning topilishi. Run yozuvi yodgorliklari yuzasidan dastlabki tadqiqotlar va u bilan bog‘liq ilmiy-tarixiy ma’lumotlar. O‘rxun-Enasoy bitiklarining kashf etilishi, maxsus tadqiq qilinishi.Talas bitiklarining topilishi va o‘rganilishi. Tosh bitiklarning O‘rxun-Enasoy, dulbarjin kabi nomlar bilan atalish sabablari. O‘rxun-

Enasoy yozuvi haqida tarixiy ma’lumotlar. O‘rxun-Enasoy yozuvi alifbosi, uning yozilish qoidasi. Uyg‘ur yozuvi tarixi haqida nazariy ma’lumot. Bu yozuv bitiklari muayyan qismining qadimgi turkiy til davriga oid emasligi. Uyg‘ur yozuvi yodgorliklarining X asrdan keyin ham mavjudligi, ya’ni ularning XVII asrga qadar qo‘llanishda qolganligi, uyg‘ur yozuvi haqidagi ilmiy-tarixiy ma’lumotlar; uyg‘ur yozuvining “turk yozuvi” deb nomlanish sabablari; uyg‘ur yozuvi yodgorliklari; uyg‘ur yozuvi alifbosi; shakllari, yozilish tartibi. O‘zbek tilining XII asrdan keyingi taraqqiyoti. Qarluq-Xorazm adabiy tili, uning yozma yodgorliklari. Oltin O‘rda adabiy muhiti va uning obidalari. Chig‘atoy ulusi adabiy tili manbalari va ularning til xususiyatlari. O‘zbek tilining XIV asr oxiri–XVII asrgacha bo‘lgan taraqqiyoti. Eski o‘zbek adabiy tilining shakillanishi va qaror topishida Navoiygacha ijod qilgan turkey shoirlar asarlarining til xususiyatlari. Alisher Navoiy o‘zbek adabiy tilinig asoschisi. Alisher Navoiyning ona tili rivojiga qo‘shgan buyuk xizmatlari. Shoir asarlari tilida leksik va grammatik me’yorlarning belgilanishi. Navoiy asarlarida turkiy til va boshqa tillar boyligidan foydalanishning uslubiy xususiyatlari. Navoiy nazmiy, nasriy va maktubotlarining tili va uslubi. “Muhokamatul-lug‘atayn” va uning o‘zbek tili taraqqiyotida tutgan o‘rni. O‘zbek adabiy tili taraqqiyotini o‘rganishda Bobur asarlarining ahamiyati. Tarixiy dostonchilikda til va uslub masalasi. Tilshunoslik nazariyasi. Tilning jamiyatdagi o‘rni, til va jamiyat o‘rtasidagi munosabat, tilning jamiyatdagi ko‘rinishlari: me’yorlashtirilgan va mahalliy tillar, kreol va pijin tillari. Til va tafakkur munosabati, til birliklarining tafakkur birliklari bilan o‘zaro munosabati. Tilshunoslik fani bo‘limlari, til sathlari o‘rtasidagi uzviy aloqadorlik. Til birliklarining mazmun mohiyati. Tilshunoslikka oid tushunchalarni ifodalovchi faol terminlarning mazmun mohiyati. Tilshunoslikning qadimgi asrlarda shakllanishi. O‘rta asrlarda Yevropa va Sharq tilshunosligining yuzaga chiqishi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning vujudga kelishi va rivojlanishi. Umumiy tilshunoslik faniga asos solinishi. “Yosh grammatikachilar» maktabining lingvistik qarashlari. F.deSossyur ta’limoti va strukturalizm. Praga lingvistik maktabi dunyoqarashi. Neolingvistikaning shakllanishi. Glossematika maktabi ta’limoti. Deskriptiv lingvistikaning shakllanishi. Jahon tilshunosligi tarixi va o‘zbek tilshunosligi. O‘zbekistonda til ilmi tarixining asosiy boqichlari. qadimgi asrlarda tilshunoslik. qadimgi hind, grek, lotin va xitoy tilshunosligi. Panini tadqiqotlari. Aleksandriya grammatika maktabi (Dionisiy). Qadimgi Rim tilshunosligi (Varron). Qadimgi Xitoy lug‘atlari (Fan’yan). Qadimgi tilshunoslik va bugungi kun muammolari. O‘rta asrlarda tilshunoslik. Arab tilshunosligi tarixidan. Mahmud Koshg‘ariy va uning lisoniy qarashlari. O‘rta asr

tilshunoslarining nazariy qarashlari. O‘rta asr tilshunosligi va bugungi kun muammolari. Alisher Navoiyning chog‘ishtirma tilshunoslikka asos solishi. Tilshunoslik maktablari. Tilshunoslik maktablari ta’limotlarining asosiy mohiyati. Umumiy (universal) grammatika maktabi. Praga lingvistik maktabi (funksionalizm). Kopengagen maktabi: L. Elmslev, X. Uldall. Me’yorning inkor etilishi, uzus va nutq faoliyati (akti)ning absolyutlashtirilishi. Neolingvistika. Bonfante, Bartoli, Pizani. Til va jamiyat. Tilning ijtimoiy tabiati. Muloqot ehtiyoji va til. Til taraqqiyotining jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liqligi. Yozuv va savodxonlik muammolari. Me’yor masalasi. Tilning ijtimoiy differensiatsiyasi. Og‘zaki va yozma nutq. Adabiy til. Jamiyatning tilga va tilning jamiyatga ta’siri. Sotsiolingvistikaning bugungi masalalari. Sotsiolingvistika. Me’yorlashtirilgan tillar. Adabiy til va shevalar. Til va ong. Til va tafakkur. Til fikr ifodasi va fikr manbai sifatida. Fikrning shakllanishida tilning roli. Til birliklari va mantiqiy tushunchalarning o‘zaro munosabati. Tafakkur va terminologiya. Terminologiya tushunchaviy yukka ega ifoda. Lisoniy did. Psixolingvistika. Reklama tili. Til va mafkura. Til siyosati. Tilning semiotik tabiati. Semiotika nima? Ijtimoiy informatsiyaning moddiy tashuvchilari haqida ma’lumot. Tilga belgi sifatida yondashuvning F. de Sossyur ta’limotida shakllanishi. Lisoniy belgi tushuncha va moddiy talaffuz birligi sifatida. Til sathlari. Tilning fonetik-fonologik sathi. Lug‘at sathi. Grammatik sath. Til birliklarning alohida tizim sifatida o‘zaro mutanosibligi. Til birliklari va nutq birliklari. Til umumiy, nutq xususiy hodisa sifatida. Nutqiy imkoniyatlar. Nutq faoliyati, og‘zaki va yozma nutq. Psixologik tilshunoslik nutq faoliyati va so‘zlash jarayonini o‘rganuvchi soha sifatida. Til-tafakkur-nutq munosabati. Grammatika. Grammatika kategoriyalar. Grammatikaga oid zamonaviy ta’limotlar. Semantika. Semantik kategoriyalar. Tillarning tipologik tasnifi. Til tiplari haqida ma’lumot. Til tiplarining asosiy belgilari. Morfologik shakllarining xilma-xilligi. Tillarning morfologik tipologiyasi. Morfologik tasnif. Izolyativ (ajratuvchi) tillar. Inkorporativ (polisintetik) tillar. Geneologik tasnif. Agglyutinativ tillar. Flektiv tillar. Qardosh va qardosh bo‘lmagan tillar o‘rtasidagi munosabat. O‘zbek va nemis tili morfologiyasi. Til − millatni millat sifatida ajratib turadigan belgisi, bebaho boyligi, moddiy, ma’naviy merosni saqlash va boyitishning eng kuchli vositasi, insoniylik jamiyatining asosi, davlat mustaqilligining muhim tamoyillaridan biri. Millat tarixi qancha uzoqqa borib taqalsa, til ham shuncha qadimiy. Til azaldan mavjud va millat bor ekan, u ham yashab qolaveradi. Qisqa muddatda dunyo xaritasida yangi davlatlar paydo bo‘lishi mumkin, ammo hech vaqt bir kun yoki bir asrda yangi bir til paydo bo‘lib qolmaydi. Insonni tiliga qarab qaysi millatga mansubligi, shevasiga qarab esa qaysi hududdan ekani